Irevan Xanligi - Wikipedia

  Əsas məqalələr: Mirmehdi xan Qasımlı-Əfşar , Xəlil xan Özbək, Həsənəli xan Ziyadoğlu-Qacar, Hüseynəli xan Ziyadoğlu-Qacar, və Qulaməli xan Ziyadoğlu-Qacar

Nadir şahın 1747-ci ilin iyulun 19-dan 20-ə keçən gecə sui-qəsd nəticəsində öldürülməsi^[5] ilə Azərbaycanda güclü qarışıqlıq yarandı, hər tərəfdə taxt-taca iddialar irəli sürülməyə başladı. Bu mübarizədə müvvəqqəti olaraq Nadir şahın qardaşı oğlu Əliqulu xan Adil şah adı ilə hakimiyyətə gətirildi.^[6] Lakin yeni şah müstəqil xanlıqların yaranmasının qarşısını ala bilmədi. Müstəqil olmağa çalışan Azərbaycan xanları taxt-tac iddiaçılarına qarşı mübarizə şəraitində öz kiçik feodal dövlətlərini yaradırdılar.^[7]

Təbriz hakimi Əmiraslan xan İrəvanda mərkəzi hakimiyyətə qarşı qalxmış üsyanı yatırtmaq üçün əfşar sərkərdələrindən olan Mirmehdi xanı qoşunla İrəvana göndərdi. Lakin Mirmehdi xan irəvanlılarla razılığa gələrək onlarla birləşdi və üsyana rəhbərlik etməyə başladı. Mirmehdi xan, Muğan xanı Həsənəli xan, kürdlər, əfşarlar qüvvələrini birləşdirərək 30.000 nəfərə yaxın qoşunla Əmiraslan xana qarşı çıxdılar. Birləşmiş qoşunlar Urmiya şəhərinə hücum edərək xanın burada yerləşən bütün xəzinəsini ələ keçirdilər və onu öz aralarında bölüşdürdülər. Bu hadisədən çox keçməmiş, Adil şahı(Əliqulu xanı) taxtdan salaraq hakimiyyətə gələn İbrahim Mirzə Əmiraslan xanı da məğlub edərək öldürdü.^[8]

Beləliklə 1747-ci ildə Nadir şah Əfşarın öldürülməsindən sonra müstəqil İrəvan xanlığının əsasını Mirmehdi xan Əfşar qoydu.^{[9][10][11][12]} Mir Mehdi xan öz xanlığının ərazisini genişləndirmək siyasəti yeridirdi.

O, bu məqsədlə 1748-ci ildə Urmiya xanlığına hücum etdi. Urmiya hakimi Fətəli xan Əfşar məğlub olaraq öz xanlığının müəyyən ərazilərini Mehdi xana güzəştə getməyə məcbur oldu.^[13][14][15]

Lakin 1749-cu ilin yayında İrəvan xanlığının özü digər Azərbaycan xanlığının – Qarabağ xanlığının hücumuna məruz qaldı. Qarabağlı Pənahəli xan 4 minlik qoşunla İrəvan xanlığının sərhədlərini keçərək Üçkilsə ətrafındakı torpaqlara yürüş etdi. İrəvan xanlığında azlıq təşkil edən gəlmə ermənilər bu hadisələrdən öz mövqelərini möhkəməndirmək üçün istifadə etdilər. Onlar guya "özlərini müsəlmanlardan qorumaq" məqsədilə, Kaxeti çarı II İrakliyə yardım üçün müraciət etdilər . II İrakli qoşun toplayaraq Pənahəli xana qarşı göndərdi. Döyüşdə ağır məğlubiyyətə uğrayan Pənahəli xan geri çəkildi.^[16]

Ermənilərin xəyanəti İrəvan xanının nəzərindən qaçmadı. Mirmehdi xan Kartli-Kaxetiya sarayı ilə gizli əlaqə saxlayan erməniləri cəzalandırmaq haqqında qərar vermişdi. Onun bu tədbiri Kartli-Kaxetiya sarayının narazılığına gətirib çıxardı. İrəvanın daxili işlərinə qarışmağa bəhanə axtaran çar Teymuraz ermənilərin müraciətindən istifadə edərək, 1749-cu ilin sentyabrında 25 minlik qoşunla İrəvana yürüş etdi. Müqavimət göstərmək iqtidarında olmayan Mirmehdi xan ermənilərə divan tutmağı dayandırır və Teymurazla sülh bağlayır. Noyabrın 22-də çar qoşunları xanlığı tərk edərək geri qayıtdılar.^[17]

Mirmehdi xanın hakimiyyətinin zəifləməsindən istifadə edən Fətəli xan Əfşar İrəvanı ələ keçirmək qərarına gəldi. Azad xanın başçılığı ilə 30 min nəfər qoşunu 1751-ci ildə İrəvana göndərdi. Bu qoşunların ön dəstəsi İrəvan qalasını mühasirəyə aldı. Gürcü çarı İrəvanı qorumaq adıyla şəhərə doğru hərəkət etdi. İlk döyüşdə II İraklinin qoşunları qalib gəlsələr də,^[18][19] ikinci döyüşdə məğlub edildilər.^[20] Beləliklə Mirmehdi xan hakimiyyətdən salınaraq öldürüldü və yerinə Xəlil xan Özbək 1752-ci ildə İrəvana hakim təyin edildi.^[21]

Xəlil xanın hakimiyyəti illərində İrəvan xanlığı dağıstanlıların da güclü hücumuna məruz qalmışdı. 1754–1755-ci illərdə Avar xanı Nusal xanın başçılığı altında Dağıstan qoşunları Kartli-Kaxetiya ərazisinə yürüş təşkil edərək, oradan İrəvan xanlığı ərazisinə hücum etdilər. Bu hücum zamanı Göyçə, Dərəçiçək, Qırxbulaq və Abaran mahallarının kəndlərinə böyük ziyan dəymişdi.^[22]

Dağıstan qoşunlarının bu dağıdıcı yürüşü Xəlil xanın nüfuzunu xalq arasında xeyli aşağı salmışdı. 1755-ci ildə xalq arasında böyük nüfuza malik Həsənəli xan Qacarın başçılığı ilə üsyan qalxdı. Üsyan nəticəsində Xəlil xan hakimiyyətdən uzaqlaşdırıldı və onun yerinə Həsənəli xan Qacar hakimiyyəti ələ keçirdi.^[23]

Həsənəli xan çox az müddətdə hakimiyyətdə olmuşdu. Xanlıq taxtında əyləşərkən kor olmuşdu. Vaxtilə Nadir şah tərəfindən onun gözləri çıxartdırılmışdı.^[24] Dörd ilə qədər hakimiyyətdə olan Həsənəli xan 1759-cu ilin əvvəllərində vəfat etdi. Onun vəfatından sonra qardaşı Hüseynəli xan İrəvanda hakimiyyətə gəldi.^[25][26]

Əgər İrəvan xanlığının yaranması Mirmehdi xan Əfşarın adı ilə bağlıdırsa, xanlığın güclənməsi də Hüseynəli xanın xidmətləri ilə olmuşdu. 1760-cı ilin avqustunda Dağıstan qoşunları İrəvana yürüş etdilər. Hüseynəli xan onlara qarşı qoşun göndərdi və baş vermiş döyüşdə Dağıstan qoşunu məğlub olaraq geri çəkildi. Lakin əlavə kömək alan dağıstanlılar Araz çayına qədər gəlib çata bildilər. Dağıstan qoşunu qarətçilik əməllərini sona çatdırdıqdan sonra geriyə dönərkən, Kartli-Kaxetiya qoşunları qəflətən onlara hücum edərək qoşunlarını məğlub etdilər. Bu hadisə Kartli-Kaxetiya çarlığının İrəvan xanlığı üzərində təsirini daha da möhkəmləndirdi.^[27]

Kərim xan Zənd Fətəli xan Əfşara qalib gəldikdən sonra Azad xanı təqib etməyə başladı. Təqibdən yayınan Azad xan Qazax sultanlığına qaçdı. Burada mövqe tutan Azad xan II İraklidən kömək almaq niyyətində idi. Lakin o, 1760-cı ildə II İrakli tərəfindən ələ keçirilərək Kərim xan Zəndə təhvil verildi. Bu xidmət müqabilində Kərim xan Zənd bir müddət Kartli-Kaxetiyanın İrəvan xanlığından təzminat almasına göz yumdu.^[28]

Lakin hakimiyyətini möhkəmləndirdikdən sonra Hüseynəli xan bac verməkdən imtina etdi. Bu da 1765-ci ildə II İraklinin böyük qoşunla İrəvana hücumuna səbəb oldu. Qüvvələrinin azlığı səbəbindən Hüseynəli xan yenidən sülh təklifinə razı oldu və bac verməyi qəbul etdi. II İrakli isə geri döndü.^[29] II İrakli qoşunlarını İrəvandan çəkdikdən sonra Hüseynəli xan yenidən bac verməkdən imtina etdi. 1769-cu ildə II İrakli yenidən İrəvana hücuma keçsə də, məğlub olub geri çəkildi.^[30] Beləliklə II İraklinin İrəvan xanlığına hərbi yürüşləri heç bir nəticə vermədi. O, xanlığı özündən asılı hala sala bilmədi.^[31]

1779-cu ildə Kərim xan Zəndin ölümü Azərbaycanda ara müharibələrinin daha da kəskinləşməsinə səbəb oldu. Yaranmış əlverişli şəraitdən istifadə edən II İrakli Hüseynəli xandan yenidən bac tələb etdi. Hüseynəli xan isə buna rədd cavabı verdi. II İrakli 1779-cu ilin sentyabrında 20 minlik qoşunla yenidən İrəvan xanlığına yürüş etdi. Hüseynəli xan Osmanlı imperiyasının və müttəfiqləri olan Qarabağ və Xoy xanlıqlarının dəstəyinə arxalanaraq Gürcüstana köçürülmüş ailələrin geri qaytarılmasını tələb etdi. Axalsıxlı Süleyman paşanın vasitəçiliyi ilə Hüseynəli xanla II İrakli arasında sülh danışıqlarına başlandı.^[32]

1781-ci ilin noyabrında İrəvan xanlığı ilə Kartli-Kaxeti çarlığı arasında sülh müqaviləsi bağlandı. II İrakli ildə 30 min tümən ödənc almaqla Gürcüstana əsir olaraq aparılmış dinc əhalini geri qaytarmağa razılıq verdi.^[33][34] Bu sülh müqaviləsi İrəvan xanlığını həm də Rusiya ilə də yaxınlaşdırdı. Bu isə Osmanlıları narahat edirdi.^[35]

1783-cü il noyabrın 9-da Hüseynəli xan Qacar xəstələnərək vəfat etdi. Xanın vəsiyyətinə əsasən, hakimiyyətə böyük oğlu, 15 yaşlı Qulaməli xan Qacar gəldi.^[36] Hüseynəli xanın ölümü xanlıqda vəziyyəti kəskinləşdirdi. II İrakli fürsətdən istifadə edərək öz qaynı Baqrationu qoşunla İrəvana göndərdi. Lakin İrəvana yaxınlaşan Baqration artıq Hüseynəli xanın böyük oğlu Qulaməli xanın taxta çıxdığını eşidərək hücumu davam etdirməyib geri döndü.^[37]

Knyaz Baqrationun İrəvan xanlığında Qulaməli xanın oturması ilə razılaşmasını İrəvan zadəganları birmənalı qiymətləndirərək elə güman etdilər ki, bu işdə II İraklinin əli vardır. Odur ki, yeni xana o qədər də etibar etmirdilər.^[38] Qulaməli xan atasının dəfni ilə məşğul olarkən yerli əyanlardan Usmi bəy tərəfdarları ilə üsyan qaldıraraq İrəvan qalasını ələ keçirdi. Lakin üsyan mərhum Hüseynəli xanın keçmiş tərəfdarlarının da köməyi ilə yatırıldı.^[39]

Qulaməli xanın səkkiz aylıq hakimiyyəti İrəvan xanlığının ən ziddiyyətli dövrlərindəndir. Onun hakimiyyəti dövründə xanlıqda öz mövqeyini möhkəmləndirmək üçün Osmanlı dövləti ilə Rusiya qüvvələri arasında gizli mübarizə gedirdi. Qulaməli xanın çox gənc və təcrübəsiz olmasından istifadə edən bu iki dövlət İrəvan hakimini öz tərəfinə çəkməyə çalışırdı. Əgər Hüseynəli xan hər iki tərəf arasında bitərəf mövqe tuturdusa, Qulaməli xanın dövründə İrəvan xanlığı Osmanlı dövləti ilə daha da yaxınlaşdı. Xanın cavan və təcrübəsiz olmasını nəzərə alan bəzi Osmanlı paşaları II İraklinin İrəvanı ələ keçirəcəyindən narahat olaraq onunla sıx əlaqə saxlayırdılar.^[40] Atasının ölümü ilə əlaqədar olaraq başsağlığına gəlmiş Ahalsıq, Ərzurum, Qars və Bəyazid paşalıqlarının nümayəndələri fürsətdən istifadə edərək Qulaməli xanla danışıqlar aparırdılar.^[41]

Qulaməli xan Çıldır valisi Salman paşaya yazdığı məktubda osmanlılarla həmrəy olduğunu bildirərək, Azərbaycanda baş verən hadisələr barədə ona qiymətli məlumat göndərmişdi. Məktublardan görünür ki, Osmanlı sultanı Qulaməli xanı öz tərəfinə çəkmək üçün onu bəylərbəyi vəzifəsi ilə təltif etmiş, eyni zamanda Osmanlı paşalarına zəruri vaxtlarda ona hərtərəfli yardım göstərmələri haqqında əmr vermişdi.^[42] Osmanlılarla əlqələrin yaxınlaşması səbəbindən Qulaməli xan II İrakli ilə bağlanmış müqavilənin şərtlərinə əməl etmirdi.^[43]

İrəvan xanlığına təcavüzün elə də asan olmadığını başa düşən II İrakli öncə diplomatik vasitələrə əl atdı. Lakin bunun ciddi nəticə vermədiyini görən Rusiya və gürcü çarı İrəvan xanına qarşı sui-qəsd hazırlamağa başladılar. Beləliklə 1784-cü ilin yayında Qulaməli xana sui-qəsd təşkil olunur və xan qətlə yetirilir.^[44] Qars mühafizi Mustafa paşanın məlumatına görə, "Yaranmış real təhlükə qarşısında İrəvan xanının Osmanlı dövləti ilə yaxınlaşması nəticəsində bölgədəki ruslar və onların müttəfiqi olan gürcü çarının hiylələri nəticəsində Qulaməli xan qətlə yetirildi".^[45]

  Əsas məqalələr: Məhəmməd xan Ziyadlı-Qacar , Əliqulu xan Qacar, və Həsən xan Makulu

Sui-qəsddən dərhal sonra İrəvan əhalisinin əksəriyyəti Qulaməli xanın 12 yaşlı qardaşı Məhəmməd xanı hökmdar seçdilər.^[46] Məhəmməd xan İrəvan taxtında ən uzun müddət oturan hakimlərdən biri olmuşdur. Məhəmməd xan azyaşlı olduğuna görə, hakimiyyətinin ilk illərində anasından, ona sadiq olan nüfuzlu əyanlardan asılı qalmış, Kartli-Kaxetiya çarlığına təzminat vermək məcburiyyətində qalmışdı.^[44]

İrəvan taxtına sahib olan Məhəmməd xan ilk gündən ona müxalif olan qüvvələrin təzyiqi ilə üzləşdi. Qulaməli xanın ölümündən sonra İrəvan əhalisi iki dəstəyə bölünmüşdü. Birinci dəstə Məhəmməd xanın tərəfdarları idi. Bu dəstəni xoylu Əhməd xan dəstəkləyirdi. İkinci-müxalif qüvvənin başında isə makulu Əhməd sultan dururdu. Əhməd sultan İrəvan taxt-tacını ələ keçirmək üçün çoxdan fürsət axtarırdı. II İrakli isə Mirzə Gürgenə tapşırmışdı ki, Əhməd sultana bildirsin ki, çar onun İrəvan xanlığının hakimi olmasına kömək edəcəkdir.^[47]

Əslində II İrakli İrəvanda baş verən hadisələrdən istifadə edərək nüfuzunu möhkəmləndirmək qərarına gəlmişdi. İrəvanda vəziyyət gərginləşdikdə İshaq paşa Xoy hakimi ilə əlaqəyə girərək, onu burada olan hadisələrə müdaxilə etməyə çağırdı. Nəticədə, Əhməd xan nümayəndəsi Mirzə Əbdülhəsəni, İshaq paşa isə xəzinədarı Rizvan ağanı Məhəmməd xanın adına yazılmış fərman və məktubla İrəvana göndərdi. Onların səyi nəticəsində əhali arasında iğtişaş yatırılmış və dinclik yaranmışdı. Beləliklə İrəvanda baş verən qarşıdurmada Məhəmməd xanın tərəfdarları qələbə çaldılar.^[48]

Anası gürcü qızı olan Məhəmməd xanın II İraklidən asılılığının güclənəcəyindən ehtiyat edən Osmanlı sarayı təcili tədbirlər görməyə başlamışdı. Sultan Əbdülhəmid Məhəmməd xana fərman göndərərək, onu digər Azərbaycan xanları ilə birləşərək, gürcü-rus qüvvələrinə qarşı mübarizəyə çağırırdı.^[49]

Bundan xəbərdar olan II İrakli tərəfdarlarına kömək məqsədilə İrəvana 2 minlik qoşun göndərdi. Məhəmməd xan Süleyman paşaya məktub göndərərək II İrakliyə tabe olacağını bildirdi. Beləliklə, II İrakli qoşunlarını geri çəkdi və rus diplomatları bir növ "İrəvan məsələsindən" arxayın oldular.^[50]

Anası başda olmaqla Məhəmməd xanın azyaşlı olmasından istifadə edən bir qrup şəxsin Tiflis sarayı ilə sıx əlaqə saxlaması sultan tərəfdarlarının xoşuna gəlmirdi. Ahalsıx hakimi Süleyman paşanın təhriki ilə Məhəmməd xana qarşı sui-qəsd hazırlanmışdı. Usmi bəy və onun oğlu osmanlıların təhriki ilə xanı öldürmək qərarına gəlmişdilər. Lakin bu sui-qəsdin üstü vaxtında açıldı. Usmi bəy qaça bilsə də, Qars sərhəddində ələ keçirildi. Həbs edilərək oğlu ilə birlikdə həbsxanaya salındı.^[51]

Lakin Xoy xanlığı da İrəvan üzərindəki təsirindən əl çəkmək fikrində deyildi. Xoylu Əhməd xan Məhəmməd xanın hakimiyyətinin ilk günlərindən İrəvanın daxili işlərinə müdaxilə etməyə başlamışdı. Əhməd xan güclü qoşuna malik idi. Digər tərəfdən, o, Ahalsıx hakimi Süleyman paşa ilə qohum idi və paşa lazım olduqda hərbi cəhətdən ona kömək edirdi.^[52] Bundan əlavə, Əhməd xan Qarabağ, Qaradağ və Naxçıvan xanları ilə müttəfiq idi. O, həm də taxt-tac uğrunda mübarizə aparan Ağa Məhəmməd xan Qacarla dostluq edirdi. Ən başlıcası isə Xoy hakimi Osmanlı dövlətinə arxalanırdı.^[53]

Əhməd xan ilk növbədə "nikah diplomatiyası"ndan istifadə etməyi qərara aldı. Əhməd xanın mərhum Qulaməli xanla qohum olmaq cəhdi baş tutmasa da, Məhəmməd xanla bu niyyətini həyata keçirə bilmişdi. 1785-ci ilin yayında Əhməd xan özünün 30 yaşlı qızını 13 yaşlı Məhəmməd xana ərə verdi.^[54] Bu qohumluğu daha da möhkəmləndirmək üçün Əhməd xan Məhəmməd xanın bacısı ilə evləndi.^[55]

Xoy xanı İrəvanda mövqeyini daha da möhkəmləndirmək üçün gizli nümayəndəsini, hərəmağası Ağahüseyni də oraya göndərdi. Tezliklə, hərəmağası İrəvan sarayında böyük nüfuz sahibi oldu. Hətta o, Məhəmməd xanın etimadını qazanaraq vəzir təyin edildi.^[56]

Vəzirliyi ələ keçirməklə böyük səlahiyyət qazanan Ağahüseyn Xoy hakiminin mənafeyinə uyğun siyasət yeritməyə başladı. Nəticədə, Əhməd xanın sağlığında qısa müddətə olsa da, İrəvan xanlığı ondan asılı vəziyyətə düşmüşdu. Tabelik rəmzi olaraq İrəvandan Xoya nəzərdə tutulan miqdarda peşkəş və hədiyyələr göndərilirdi.^[57][58] Rusiyanın Kartli-Kaxetiya sarayındakı nümayəndəsi S. D. Burnaşovun 1785-ci il avqustun 9-da mərkəzə göndərdiyi məlumatında yazılırdı:

1786-cı ilin fevralında doğma qardaşı Şahbaz xanın oğlanları sui-qəsd nəticəsində öldürüldü.^[59] Vəzir Ağahüseyn Məhəmməd xana sui-qəsd təşkil etmək istəsə də, özü II İrakli tərəfindən, 1786-cı ilin iyununda sui-qəsdlə öldürüldü. Beləliklə, Məhəmməd xan bu təhlükədən xilas olsa da, İrəvan xanlığı yenidən II İrakliyə bac verməyə məcbur oldu.^[60]

1785-ci ilin sentyabrında Osmanlı sultanının da təhriki ilə Avar hakimi Ümmə xan 11.000 nəfərlik qoşunla Kartli-Kaxetiyaya hücuma keçdi.^[61] Sığnaq qalasını və Gümüşxananı zəbt edən Dağıstan qoşunları bir çox ətraf kəndləri qarət edə-edə əsirlərlə birlikdə Ahalsıxa, Süleyman paşanın yanına gedərək, qışı orada keçirdilər. Onlar Osmanlı sultanından çoxlu xələt və hədiyyə aldılar.^[62]

Dağıstanlıların Kartli-Kaxetiyaya hücumu İrəvan xanlığına da öz təsirini göstərmişdi. Yerli əhalinin bir hissəsi İrəvan qalasına sığınmış, digər hissəsi isə Qars paşalığına köç etməyə başlamışdı. Bu da Ahalsıx hakimi ilə İrəvan xanı arasında düşmənçiliyə səbəb oldu. Ahalsıx hakimi Süleyman paşa Dağıstan qoşununa arxalanaraq, Məhəmməd xana təzyiq göstərməyə başladı. O, İrəvan hakimini hədələyərək köç etmiş pəmbəklilərə məxsus əmlakın ona verilməsini tələb etdi.^[63] Məhəmməd xan onun tələbini qəbul etmədi, bütün qaçqınları əmlakları ilə birlikdə öz himayəsinə aldı.^[64]

Dağıstan qoşunlarının yürüşünün xanlıq üçün ağır nəticə verəcəyini başa düşən Məhəmməd xan Ümmə xan və Süleyman paşa ilə əlaqə yaradaraq yaxın adamını məktub və qiymətli hədiyyələrlə Ahalsıxa göndərdi. İrəvan hakiminin bu tədbirləri müəyyən qədər müvəffəqiyyətli oldu və xanlığı güclü dağıntıdan xilas etdi. Qışı Ahalsıxda istirahət edən Ümmə xan 1786-cı il aprelin 25-də 7.000 nəfərlik qoşunla Arpaçayı keçərək İrəvan xanlığı ərazisinə daxil oldu.^[65] Ümmə xanın qoşunu İrəvan ərazisində çox ləngimədi. Dağıstan qoşunu Abarandan keçib, Göyçə gölünün sahilini dolanmaqla Gəncə istiqamətində hərəkət etdi.^[66]

1786-cı ildən Məhəmməd xanın II İrakli ilə yenidən yaxınlaşması Qarabağ xanlığı ilə İrəvan xanlığı arasında əlaqələrin yenidən pisləşməsinə gətirib çıxardı. 1786 ilin oktyabrında İbrahimxəlil xan İrəvana 3 min nəfərlik qoşun göndərərək, yerli əhalini Qarabağa köçürməyə cəhd etdi. Hücumdan xəbər tutan sərhəd kəndlərinin əhalisi əlçatmaz yerlərə çəkilərək İbrahimxəlil xanın orduusuna müqavimət göstərməyə başladı. Əlavə olaraq Məhəmməd xan da İbrahimxəlil xanın qüvvələrinə qarşı qoşun göndərdi. Müqavimətlə üzləşən İbrahimxəlil xanın qüvvələri geri çəkildilər.^[67] Bu səbəbdən 1787-ci ildə Naxçıvanda Qarabağ xanlığı ilə Kartli-Kaxetiya arasındakı döyüşlərdə İrəvan xanlığı II İraklinin tərəfindən çıxış etdi.^[68]

İrəvan xanının Naxçıvanda olmasından istifadə edən Bəyazid paşalığının qoşunu 1787-ci ildə bir neçə dəfə İrəvan ərazisinə hücum edərək, onun sərhəd kəndlərini qarət etmişdi. Lakin İrəvan hakimi buna göz yummuş və yalnız 1789-cu ilin yayında qəti tədbirlər görməyə başlamışdı.^[68] Həmçinin Bəyazid paşası İrəvanın daxili işlərinə qarışaraq Məhəmməd xana qarşı çıxan qiyamçı qüvvələri dəstəkləyir və lazım gəldikdə onlara öz ərazisində sığınacaq verirdi.^[69]

1789-cu Məhəmməd xan güclü qoşun toplayaraq İshaq paşanın üzərinə hücuma keçdi. İshaq paşanın ordusu döyüşdə məğlub edildi və Bəyazid qalasına çəkilməyə məcbur oldu.^[70] 1789-cu ilin payızında Ərzurum hakimi Abdulla paşanın vasitəçiliyi ilə Məhəmməd xanla İshaq paşa arasında sülh müqaviləsi bağlandı.^[71]

Məhəmməd xan Bəyazid paşası ilə sülh müqaviləsi bağladıqdan sonra Xoy xanlığı ilə müharibəyə başladı. Buna səbəb Məhəmməd xanla Bəyazid paşası arasında döyüşlər gedərkən, Xoy hakimi Hüseyn xanın İsaq paşaya gizli kömək etməsi olmuşdu. Naxçıvan hakimi Kəlbəli xan bu əməliyyatda ona hərbi yardım göstərdi. Hazırlıq başa çatdıqdan sonra 1790-cı il mayın 10-da Məhəmməd xan və müttəfiqi Kəlbəli xan Xoy şəhərinə hücum etdilər. Müqavimət göstərə bilməyən Hüseyn xan vaxtı ilə İrəvandan göndərilmiş xəracı geri qaytarmaqla sülh təklifi etdi. Bu təklif qəbul edildi və tərəflər arasında sülh imzalandı.^[72]

Lakin Naxçıvan xanlığı ilə İrəvan xanlığı arasında müttəfiqlik çox sürmədi. Kəlbəli xanın Hüseynəli xan Xoylu ilə yaxınlaşması köhnə müttəfiqləri düşmənə çevirdi.^[73] 1790-cı Məhəmməd xan Naxçıvan üzərinə hücum etsə də müqavimətlə üzləşdi və böyük itki ilə geri çəkilməyə məcbur oldu. Əks hücuma keçən Naxçıvan və Xoy xanlığının qüvvələri də İrəvanda məğlub oldular və ətraf əraziləri qarət edərək geri çəkildilər.^[74]

Lakin Qacar təhlükəsi xanlıqları sülh bağlamağa məcbur etdi. 1791-ci ilin İrəvan, Naxçıvan və Xoy xanları arasında sülh imzalandı. Kəlbəli xan Məhəmməd xanın bacısı ilə evlənərək sülhü daha da möhkəmləndirdi. İbrahimxəlil xan 1791-ci ilin dekabrında Naxçıvana yürüş edəndə, İrəvan və Xoy xanları Kəlbəli xana qüvvə ilə yardım etdilər.^[75]

Ağa Məhəmməd xan Qacarın Cənubi Qafqaza ilk yürüşü 1795-ci ilin yayında baş tutdu. O, 1795-ci ilin iyununda 85 minlik qoşunla üç istiqamətdə – İrəvan, Lənkaran-Muğan və Qarabağ istiqamətində şimala doğru yürüşə başladı.^[76] Ağa Məhəmməd xan qardaşları Əliqulu xan və Cəfərqulu xanın başçılığı ilə 20 min nəfərlik qoşunu İrəvana doğru göndərdi.^[77]

1795-ci il iyulun ortalarında Əliqulu xanın qüvvələri İrəvan qalasının yaxınlığında yerləşən Çarbağı adlanan yerdə düşərgə saldılar. İrəvan qalası Qacar qoşunu tərəfindən mühasirəyə alındı. Məhəmməd xan 35 gün müqavimət göstərdikdən sonra təslim oldu və sülh təklif etdi.^[78][79] İrəvan xanı Ağa Məhəmməd xana bac verəcəyini, lazım olduqda qoşunla kömək edəcəyini vəd edərək, arvad və oğlanlarından birini ona girov göndərdi. Sülh bağlandıqdan sonra Əliqulu xan İrəvanda dayanmadı. O, girovları götürərək avqustun 28-də Gəncədə olan Ağa Məhəmməd xanın yanına getdi.^[80]

Ağa Məhəmməd xan Tiflisi işğal etdikdən sonra İrəvan və Gəncə xanlarının xeyrinə bir neçə göstəriş verdi. Onun əmrinə görə, Pəmbək və Borçalı sultanlıqları İrəvana, Qazax və Şəmşəddil sultanlıqları isə Gəncəyə itaət etməli idi. Məhəmməd xan vəziyyətdən istifadə edərək Pəmbək və Borçalı əhalisinə xəbər göndərib tabe olmalarını tələb etdi.^[81]

Ağa Məhəmməd xanın Cənubi Qafqaza yürüşü və rəsmən Rusiyanın himayəsində olan gürcü çarlığına hücumu Rusiyanın regiondakı maraqlarına və nüfuzuna ağır zərbə vurmuşdu. Odur ki, Rusiya regionda öz qəsbkarlıq siyasətini həyata keçirmək üçün bəhanə axtarırdı. Buna görə də fürsətdən istifadə edən Rusiya imperatriçası II Yekaterina 30 minlik bir korpusu qraf V. Zubovun başçılığı ilə Cənubi Qafqaza, Azərbaycana göndərdi.^[82][83]

Ağa Məhəmməd xanın başının Xorasandakı hadisələrə qarışmasından istifadə etməyə çalışan Məhəmməd xan Kartli, Rusiya və Osmanlı hakimiyyətləri ilə əlaqəyə girərək müstəqil siyasət yeritməyə can atırdı.^[84] Lakin çar I Pavelin qoşunları Cənubi Qafqazdan çəkməsindən sonra bu plan boşa çıxdı və 1796-cı ildə noyabrın 6-da Ağa Məhəmməd xan Qacar İrəvan və Naxçıvan xanlarını hüzuruna çağıraraq Tehranda həbs etdirdi.^[85][86][87]

Ağa Məhəmməd şahın əmrinə əsasən onun qardaşı Əliqulu xan Qacar İrəvanda hakim təyin edildi. Lakin Ağa Məhəmməd şahın 1797-ci ildəki qətlindən sonra İrəvan əhalisi vergilərin çoxluğu səbəbindən Əliqulu xana üsyan edərək onu qovdular.^[88][89] Qacarlar dövlətinə sədaqətini saxlaması şərtilə, Məhəmməd xanı həbsdən azad edib İrəvana göndərdi.^[90] Lakin Məhəmməd xan Qacarların müti vassalı olmadı. Əksinə, xoylu Cəfərqulu xanla birləşərək yeni şaha tabe olmaqdan imtina etdi. Lakin onlar şahzadə Abbas Mirzənin və sərdar Süleymanın başçılıq etdiyi Qacar qoşunu tərəfindən məğlubiyyətə uğradıldılar. Bundan bir neçə il sonra Abbas Mirzə İrəvan xanlığına hücum edərək İrəvan qalasını 40 günlük mühasirədə saxladı. Bu müddətdə ətraf kəndlər çapılıb-talandı. Nəticədə Məhəmməd xan Abbas Mirzəyə təzminat və sədaqət əlaməti olaraq girovlar verməyə məcbur oldu.^[91]

Bölgədəki qarışıqlıqlardan istifadə edən Qars hakimi Məhəmməd paşa İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarına düşmən olan qüvvələrlə birləşərək tez-tez bu xanlıqların sərhəd ərazilərinə qarət məqsədilə hücumlar təşkil edirdi.^[92] 1802-ci ilin mayında naxçıvanlı Kəlbəli xan, onun qardaşı Abbasqulu xan və İrəvan xanının birləşmiş qüvvələri Qars əyalətinə hücum və qarət məqsədilə Pəmbək və Qars paşalığı istiqamətində hərəkət etdilər.^[93] Məhəmməd paşanı cəzalandırmaq məqsədilə İrəvan qoşunu Kəlbəli xanın başçılığı ilə Qars ərazisinə daxil olaraq onun bir hissəsini tutdu.^[94] Qarslı Məhəmməd paşa kömək üçün rus generalı Knorinqə müraciət etdi. Knorinq Pəmbəkdəki rus qoşunlarının komandanına Qarsla olan sərhəd xəttinin lap yaxınlığında Qars paşasının qüvvələri ilə birləşməyi və xanlıqların birləşmiş qüvvələrinə zərbə endirməyi tapşırdı. 1802-ci ilin iyununda Rusiyanın və Qars paşasının birləşmiş qüvvələri irəvanlı Məhəmməd xanla naxçıvanlı Kəlbəlı xanı məğlubiyyətə uğratdılar.^[95]

1802-ci il sentyabrın 12-də Georgiyevskidə bağlanan müqaviləyə əsasən Şərqi Gürcüstanın (Kartli-Kaxetiya) rəsmi surətdə Rusiyaya birləşdirilməsi haqqında çar manifesti elan olundu.^[96] Manifestə görə Qafqazdakı rus qoşunlarının baş komandanı və mülki hakim tərəfindən idarə olunan Tiflis quberniyası yaradıldı.^[97] Azərbaycanın Kartli-Kaxetiya çarlığının vassal asıllığında olan Borçalı, Qazax, Şəmşəddil sultanlıqları ilə bərabər, Pəmbək və Şörəyel də Tiflis quberniyasının tərkibində qeyri-qanuni olaraq Rusiyanın tərkibinə daxil edildilər.^[97]

İrəvan xanı Rusiyanın təcavüzkar siyasətinə qarşı daha qətiyyətlə çıxış edərək pəmbəkliləri işğalçılara boyun əyməməyə çağırdı və onlara təklif etdi ki, rus qoşunlarının işğal etdikləri əraziləri tərk edib İrəvana köçsünlər. İrəvan xanının müraciəti ilə 600 pəmbəkli öz kəndlərini tərk edərək İrəvana pənah gətirdi.^[98] Belə ki, bu zaman xüsusi olaraq İrəvandan Tiflisə gəlmiş Üçkilsə monastırının arxiyepiskopu Qriqori buradakı rus ordusunun komandanlığına, o cümlədən mənşəcə erməni olan İ. P. Lazaryevə kəşfiyyat xarakterli məlumatlar verir və onları inandırmağa çalışırdı ki, İrəvan və Naxçıvan xanlarına inanmasınlar, çünki "…İrəvan xanı ruslara yalnız zahirən meyil göstərir, daxilən onlara nifrət bəsləyir və …İrəvan xanı naxçıvanlı Kəlbəli xana arxalanaraq Pəmbək mahalını Rusiyanın təbəəliyindən çıxarmaq istəyir". İ. P. Lazaryev Pəmbək mahalına yeni-yeni qoşun hissələri göndərdi və demək olar ki, bütün əhalini geri qaytardı. Bu hadisədən sonra Pəmbək bəylərinin bir hissəsi yenə də Rusiyaya tabe olmayıb İrəvana qaçdılar.^[99]

Kartli-Kaxetiya çarlığı Rusiyaya birləşdirildikdən sonra bölgəni narazılıqlar və həyəcanlar bürümüşdü. Bu qarışıqlığı yatırmaqda aciz qalan baş komandan K. F. Knorrinqin siyasəti çar I Aleksandrın da narazılığına səbəb olmuşdu. Buna görə də, çarın fərmanına əsasən 1802-ci il sentyabrın 8-də K. F. Knorrinqin yerinə P. D. Sisianov Qafqazdakı rus qoşunlarının baş komandan təyin edildi.^[100]

1801-ci ilin martında Üçmüədzin katolikosu Arqutinski öldü. Katolikos vəzifəsinin boş qalmasından istifadə edən arxiyepiskop David İrəvan hakiminə çoxlu hədiyyə verərək, onun köməyi ilə 1801-ci il aprelin 28-də bu vəzifəyə seçildi. Onun namizədliyini dəstəkləyən Məhəmməd xan^[101] hətta Davidin təhlükəsizliyi üçün Eyvaz Sultanın rəhbərliyi altında Üçmüədzində bir dəstə silahlı qüvvə də yerləşdirmişdi.^[102]

P. Sisianov 1803-cü il fevralın əvvəlində İrəvan xanına göndərdiyi məktubda xana səmimi dostluq təklif edərək onu Rusiya təbəəliyinə keçməyə çağırırdı. Məktubun sonunda isə böyük Rusiya imperatoru və Osmanlı sultanı tərəfindən bütün ermənilərin patriarxı təsdiq edilən Danil haqqında verilən fərmanın dəqiq icra olunmasını və Davidin yerinə Danilin patriax elan edilməsini tələb edirdi.^[103] Rusiya imperiyası ilə münasibətləri gərginləşdirmək istəməyən Məhəmməd xan Danilin həbsdən azad olunması haqda göstəriş versə də, onu yenə də patriarx təyin etmir və öz nəzarəti altında saxlayırdı.^[104]

Məhəmməd xanın Pavel Sisianovun tələblərini yerinə yetirmməməsi tərəflər arasındakı ziddiyyətləri dərinləşdirdi. Beləliklə, 1804-cü ilin mayında rus qoşunları Sisianovun komandanlığı altında İrəvan xanlığının sərhədlərinə yaxınlaşdılar. Rus komandanlığının bu yürüşdə əsas məqsədi Qacar qoşunlarını Cənubi Qafqaza, o cümlədən də Azərbaycanın şimalına buraxmamaq, mühüm hərbi-strateji əhəmiyyətə malik olan İrəvan xanlığını ələ keçirmək idi.^[105] Sisianov İrəvan yürüşünü uğurla başa çatdırmaq üçün mərkəzdən daha 4 alay və 100.000 rubl gümüş pul tələb etdi. Bu qüvvələrlə o, nəinki İrəvanı, hətta Naxçıvan və Şuşanı almağı, Kür-Araz boyu həyata keçiriləcək işğal planının bir hissəsini bu kampaniyada başa çatdıracağını vəd edirdi.^[106]

İrəvan xanlığı barədə eyni hərbi hazırlıq Qacarlar da aparırırdılar. Qacar hakim dairələri elə düşünürdülər ki, İrəvan xanlığına sahib olduqdan sonra, onlar asanlıqla Gürcüstana qoşun çəkərək rusları oradan qovub, Cənubi Qafqazı ələ keçirmək üçün özlərinə əlverişli zəmin yarada bilərlər. Bu məqsədlə təcili surətdə 20.000-lik qoşun hazırlandı. Fətəli şah orduya başçılığı öz oğlu və vəliəhdi Abbas Mirzəyə həvalə etdi.^[107]

Rusiyanın Cənubi Qafqazda fəallaşmasına biganə qala bilməyən Qacarlar rus qoşunlarının həmin bölgəni tərk etmələrini tələb etdilər. Təbiidir ki, Rusiya İranın belə tələbinə əməl edə bilməzdi. Beləliklə, 1804-cü il iyun ayının 10-da Qacarlarla Rusiya arasındakı diplomatik münasibətlər pozuldu və birinci Rusiya – İran müharibəsi başlandı.^[108] Gümrüdə möhkəmlənən rus qoşunları iyunun 15-də oradan Üçkilsəyə doğru hərəkət etdilər.^[109] Üçkilsəni və Qəmərlini böyük çətinliklə ələ keçirən rus qoşunları iyulun 2-də, sübh çağı İrəvan qalasını mühasirəyə aldılar. İrəvan qalası 7 min döyüşçü və 60 topla müdafiə edilirdi.^[110]

İrəvan qarnizonu mühasirəni zəiflətmək üçün imkan düşdükcə qaladan çıxaraq bir neçə istiqamətdə rus qoşunlarına hücumlar təşkil edirdi. Mühasirədə olan irəvanlıların belə hücumları nəticəsində rusların 13 zabiti və 173 əsgəri öldürüldü. Qacar qoşunları ilk dəfə İrəvana qalanın mühasirəsinin 15-ci günü gəlib çatdılar və rus qoşunları ilə müdafiəçilər arasında baş verən 8 saatlıq döyüşdə ruslar 3 zabit, 120 əsgər itirdilər, 6 zabit, 200 əsgər isə yaralandı.^[111]

1804-cü il iyunun 20-də səhər tezdən Abbas Mirzənin komandanlığı altında 12 minlik şah qoşunu rus qoşunları üzərinə həlledici hücuma keçdi. Üçmüəzzin kilsəsi uğrunda döyüş başladı. Beş gün davam edən döyüş nəticəsində rus qoşunu çox pis vəziyyətə düşdü. Rus artilleriyasından ehtiyat edən şah qoşunu qəfil və gözlənilməz hücum taktikası seçərək rus qoşununu ərzaq və susuz qoymuşdu. Onlar hücum edərək bir neçə alayın çadırını, yük və ərzaq arabalarını özləri ilə aparmışdılar. Üçmüəzzin kilsəsini tuta bilməyəcəyinə əmin olan P. D. Sisianov iyunun 26-da oranı tərk edərək İrəvan şəhərinə doğru hərəkət etdi. Kilsə uğrunda döyüş rus qoşununa çox baha başa gəldi. Bu döyüşdə onlardan 51 öldürülmüş, 104 nəfər yaralanmış və şah qoşunu tərəfindən xeyli rus əsgəri və zabiti əsir kimi ələ keçirilmişdi.^[112]

Rus qoşunlarının İrəvan qalasına yaxınlaşdığını eşidən Məhəmməd xan və qaynı Kəlbəli xan bərk təşvişə düşərək, Abbas Mirzə ilə danışıqlara başladılar. Onlar vasitəçilik üçün sədrəzəm Mirzə Şəfiyə müraciət etdilər. Xanlar Abbas Mirzəyə hədiyyə göndərərək şah qoşununa müqavimət göstərdikləri üçün bağışlanmalarını və xanlığı rus qoşunundan müdafiə etməsini xahiş etdilər.^[113] Məhəmməd xanı öz tərəfinə çəkə bilməyən və əlacsız qalan P. D. Sisianov yaranmış vəziyyətdən çıxış yolu tapmaq üçün hərbi şura çağırmağa məcbur oldu. 1804-cü il avqustun 31-də yeddi nəfərdən ibarət hərbi şura çağırıldı. Burada iki məsələ – hücumu davam etdirmək, yaxud geri çəkilmək məsələləri müzakirə edildi. Səsvermə nəticəsində iki nəfər döyüşü davam etdirməyi, beş nəfər isə geri çəkilməyi təklif etdi. Beləliklə, geri çəkilmək haqqında əmr verildi.^[114]

Həmin il sentyabrın 1-də Sisianov axırıncı dəfə Məhəmməd xandan İrəvan qalasını təhvil verməsini tələb etdi. Onun bu müraciətinə ertəsi gün Məhəmməd xan yenidən rədd cavabı verdi. Yalnız bundan sonra – sentyabrın 3-də rus qoşunlarının geri çəkilməsi barədə əmr verildi.^[115]

Rus qoşunu İrəvan xanlığını tərk etdikdən sonra Abbas Mirzə İrəvan qalasına gəldi. O, İrəvan qalasını ziyarət etdikdən sonra, Məhəmməd xanı və onun yaxın adamlarını düşərgə saldığı Söyüdlü kəndinə, səhərisi günü təşkil ediləcək ziyafətə dəvət etdi. Məhəmməd xan bir qədər tərəddüd etdikdən sonra ziyafətdə iştirak etmək qərarına gəldi. Ziyafətdə iştirak edən şah onu yenidən İrəvana hakim təyin etdi.^[116]

Rusiya ilə Qacar İranı arasındakı müharibədən sonra İrəvan hakimi Qacar dövləti ilə yaxınlaşsa da, bu hökumətə çox da bel bağlamamışdı. Onun müstəqil siyasət yeritmək niyyətində olduğunu başa düşən şah hökuməti İrəvanda hakimiyyət dəyişikliyi edərək, öz nümayəndəsi olan Mehdiqulu xan Qacarı buraya hakim təyin etdi.^[117] Məhəmməd xan Qəzvin qalasında həbs edildi.

  Əsas məqalələr: Mehdiqulu xan Dəvəli-Qacar , Əhməd xan Müqəddəm, Hüseynqulu xan Sərdar, və Həsən xan Qacar

Mehdiqulu xan Qacar 1805-ci il iyun – 1806-cı il avqust aylarında İrəvana hakimlik etdi.^[118] Qeyd olunan dövrdə İrəvan xanlığının daxilində vəziyyət sabit deyildi. Mehdiqulu xanın vergiləri artırması və əhalini qarət etməsi nəticəsində irəvanlılar ona qarşı üsyan qaldırdılar. 1806-cı ilin yayında Mehdiqulu xan Qacarı Təbriz və Marağa xanı Əhməd xan əvəz etdi. Marağalı Əhməd xan əhalinin Mehdiqulu xan tərəfindən qarət olunan əmlakını geri qaytardı, İrəvanda xeyli abadlıq işləri və müdafiə tədbirləri gördü. O, üç aylıq hakimiyyəti dövründə əhalinin rəğbətini qazansa da, İrəvanda baş qaldıran epidemiya nəticəsində 1806-cı il oktyabrın 17-də vəfat etdi. Bu hadisə şahzadə Abbas Mirzəni çox məyus etdi.^[119]

Əhməd xan vəfat etdikdən sonra şah hökuməti Hüseynqulu xanı (1806–1827) İrəvana hakim təyin etdi. Yeni xan beynəlxalq vəziyyətin mürəkkəb olduğu bir vaxtda hakimiyyətə gəlmişdi. Qafqazda Qacar İranı və Osmanlı dövlətləri ilə Rusiya arasında müharibələr davam edirdi.^[120]

1807–1808-ci illərdə Cənubi Qafqazı güzəştə getmək istəməyən Qacarlar İranı Rusiyanın sülh təklifini qəbul etmədi. Rus qoşunları bundan bir bəhanə kimi istifadə edərək 1808-ci ildə İrəvan istiqamətində yenidən – ikinci dəfə hücuma keçdilər.^[121] 1808-ci il sentyabrın əvvəllərində Qudoviç Pəmbəkdən çıxaraq altı minlik qoşun və 12 top ilə İrəvan istiqamətində hərəkət etdi. Bu yürüşdə rus qoşunlarının tərkibində 500 nəfərdən ibarət erməni süvariləri də iştirak edirdilər.^[122] Rus qoşunlarının gec-tez xanlığa yenidən yürüş edəcəyini hiss edən irəvanlı Hüseynqulu xan müəyyən müdafiə tədbirləri görə bilmişdi. O, İrəvanda hakimiyyətə gələn kimi, qalanın müdafiəsini gücləndirərək, Zəngiçaydan başlayan və qalanın ətrafını əhatə edən xəndəyi daha da dərinləşdirmiş və qala qarnizonunun tərkibini artırmışdı.^[123] Həmçinin 1807-ci ildə bağlanmış Fransa – Qacar müqaviləsinə görə,^[124] Fransadan İrana general Qardanın başçılığı ilə bir dəstə mühəndis gətirilmişdi. İrəvanın strateji əhəmiyyəti nəzərə alınaraq, onların bir hissəsi şahın xahişi ilə İrəvana aparıldılar və qalanın müdafiəsini möhkəmləndirməyə başladılar.^[121] Bunun şahidi olan qraf Qudoviç yazırdı:

Rus qoşunlarının hərəkəti İrəvanın yeni sərdarı Hüseynqulu xanı xeyli narahat etdi. O, təcili surətdə dəstələri ilə Abarana gedib rus qoşunlarının qarşısını almağı qərara aldı. 1808-ci il sentyabrın 26-da baş verən toqquşma zamanı İrəvan döyüşçüləri məğlub olub geri çəkildilər. Ertəsi günü şəxsən Qudoviçin başçılıq etdiyi rus qoşunlarının bir dəstəsi asanlıqla "Üç kilsə" monastırını işğal edərək, İrəvan yaxınlığındakı Qarabağ kəndində düşərgə salmağa müvəffəq oldu. Belə olduqda, sərdar Hüseynqulu xan qardaşı Həsən xanın komandanlığı altında qalada iki minlik qarnizon qoyaraq, özü beş min döyüşçü ilə qaladan çıxdı və Heydər çay sahilində düşərgə saldı.^{[122][126][127]}

İlk döyüşdə rus qoşunlarına məğlub olan Hüseynqulu xan İrəvan istiqamətində hücuma keçərək qalaya daxil olmağa səy göstərdi. Xanın məqsədi rus qoşunlarına kənardan qəfil zərbələr endirməklə onları İrəvanın mühasirəsindən uzaqlaşdırmaq idi. Lakin Qudoviç general-mayor Portnyaginin başçılıq etdiyi hərbi dəstəni Hüseynqulu xanı təqib etmək üçün göndərərək onun planını baş tutmağa qoymadı.^[128][129]

Bu qələbədən sonra Qudoviç bir neçə dəfə İrəvan sərdarının qardaşı Həsən xana təklif etdi ki, qalanı ruslara təhvil versin, lakin hər dəfə rədd cavabı aldı. Qudoviçin təkliflərinə cavab olaraq Həsən xan qalanın müdafiə qabiliyyətini daha da möhkəmləndirdi.^[130]

Hüseynqulu xanın məğlub olduqunu eşidən Fətəli şah Fərəculla xanın başçılığı ilə 5 min nəfərlik qoşunu irəvanlıların köməyinə göndərdi. Vəziyyət rus qoşunu üçün qorxulu xarakter aldı. Qraf Qudoviç bu təhlükənin qarşısını almaq üçün general mayor Portnyagini əlavə qoşunla Xanı təqib edən Podlutskinin dəstəsinə köməyə göndərdi. Qoşuna ümumi rəhbərlik etməyi Portnyaginə tapşırıldı. Lakin rus qoşunu İrəvan hakimini açıq döyüşə cəlb edə bilmədi.^[129]

Qudoviçin əmrinə uyğun olaraq İrəvan ərazisini ümumi mühasirəyə almaq üçün strateji cəhətdən əhəmiyyətli olan Naxçıvan ərazisinə hücum təşkil edildi.1808-ci ilin oktyabrın 28-də Naxçıvanda Qarababa (və yaxud Qaradibi) kəndində polkovniklər Lisaneviçin və Kotlyarevskinin komandanlığı altında olan rus qoşununun ön dəstəsi ilə Abbas mirzənin qoşunu arasında döyüş baş verdi. Bu döyüşdə şah qoşunu məğlubiyyətə uğrayaraq geri çəkildi. Noyabrın 1-də Naxçıvan hakiminin oğlu Şıxəli bəyin köməkliyi ilə rus qoşunu Naxçıvanı döyüşsüz işğal etdi.^[130]

Mühasirənin uzanması, soyuqların düşməsi və ərzaq çatışmazlığı rus qoşunlarının vəziyyətini getdikcə ağırlaşdırırdı. Nəhayət, Qudoviç qalanı hücumla ələ keçirməyi qərara aldı. İrəvan qalasına hücum 1808-ci il noyabrın 17-si səhər saat 5-ə təyin edildi. Rus qoşunları beş kalona bölündü. Dörd kalon müxtəlif istiqamətlərdən hücum etməli, beşinci kalon isə ehtiyatda dayanmalı idi. İrəvan qalasına hücum edən qoşunların sayı 3–4 min nəfər idi. Lakin onlar irəvanlıların ciddi müqavimətinə rast gəldilər. Hücum başlanan kimi irəvanlılar top atəşləri ilə rusları geri oturtdular.^[131] Rus qoşunlarının düzəltdiyi nərdivanlar qalaya daxil olmağa kifayət etmədi. Nəhayət, 1000 nəfərə yaxın itki verən rus qoşunları hücumu dayandırmağa məcbur oldular.^[132]

Hücumun boşa çıxması rusları bərk ruhdan salmışdı və həmçinin ərzaq ehtiyatı da tükənmək üzrəydi. Çıxılmaz vəziyyətdə qalan Qudoviç İrəvandan geri çəkilməyə məcbur oldu. Noyabrın 30-da səhər tezdən rus qoşunu İrəvanın mühasirəsindən əl çəkərək geri qayıtdı. Qraf Qudoviç geri çəkilərkən general mayor Nebolsinə Naxçıvandan Gəncəyə geri çəkilməsi haqqında göstəriş verdi. Naxçıvanda möhkəmlənmiş rus qoşunu da dekabrın 1-də oranı tərk etdi.^[133]

İkinci İrəvan yürüşündə rus qoşunlarının məğlubiyyəti qraf Qudoviçin baş komandan vəzifəsindən istefa verməsinə səbəb oldu. 1809-cu ilin fevralın 14-də çarın fərmanına əsasən, general A. P. Tormosov Qafqazda rus qoşunlarının baş komandanı təyin olundu.^[134]

Qacar İranı ilə müharibədə olan Rusiya üçün eyni zamanda, Osmanlı Türkiyəsi ilə savaşmaq çox ağır idi. Odur ki, Rusiya hökuməti ilk növbədə Qacar hökuməti ilə saziş bağlamağı qərara aldı. Danışıqların Əsgəran qalasında aparılması müəyyən edildi. Bir neçə gün davam edən danışıqlar heç bir nəticə vermədi. Beləki Qacarlar sülhün şərtləri ilə razılaşmayaraq Cənubi Qafqazın onlara təhvil verilməsini istəyirdilər. Lakin 1810-cu ildə bərpa olunan hərbi əməliyyatlar nəticəsində rus qoşunlarının qələbəsi Qacarları yenidən danışıqlara qaytardı.^[135]

Beləliklə 1813-cü ildə tərəflər arasında Gülüstan müqaviləsinin bağlanması ilə döyüşlərin birinci mərhələsi başa çatdı. Müqaviləyə görə, Arazın şimalındakı vilayətlərin çoxu Rusiya imperiyasına birləşdirildi. İrəvan və Naxçıvan isə Qacarların əlində qaldı.^[136]

Müharibədə məğlub olmasına baxmayaraq, Qacar hökuməti çox keçmədən Gülüstan müqaviləsinin bəzi maddələrinə yenidən baxılmasını tələb etdi. Beləki, şah hökuməti 1814-cü il noyabrın 25-də İngiltərə ilə yeni saziş bağladı. Sazişə görə Qacarlar bu ölkədən maddi və hərbi kömək alaraq, həmçinin ingilis mütəxəssislərinin köməyi ilə ordularını yenidən təşkil etməyə başladılar.^[137]

Bunun ardınca şah hökuməti ilə danışıqlar aparmaq üçün Tehrana yola düşən baş komandan A. P. Tormosov,1817-ci il iyulun 31-dən avqustun 3-ə qədər şahın qəbulunda oldu. Lakin tərəflər arasında bu məsələdə heç bir razılıq əldə olunmadı. 1823 və 1825-ci illərdəki sərhəd xəttinin müəyyənləşdirilməsi üçün olan tədbirlər də heç bir nəticə vermədi.^[138] Bundan əlavə, 1826-cı ilin yazında iki piyada rus alayı Mirək kəndinə hücum edərək onu işğal etdi və burada hərbi istehkam xətti qurmağa başladı. Bu hadisə tərəflər arasında münasibətləri daha da gərginləşdirdi. Hər iki dövlət arasında mübahisəli torpaq məsələsini həll etmək üçün Rusiya Qacar sarayına knyaz Menşikovun başçılığı ilə xüsusi heyət göndərmişdi. Lakin Menşikovun missiyası da heç bir nəticə vermədi.^[139]

Beləliklə, 1826-cı il iyulun 19-da İkinci Rusiya – Qacar müharibəsi başlandı.^[131] 1826-cı il iyulun 16-da sərdar Hüseynqulu xanın atlıları və Qacarlardan da bir dəstə əsgər İrəvan tərəfdən Rus qoşunlarına hücuma keçdilər. Hüseynqulu xanın başçılığı ilə 5 min nəfərlik İrəvan qoşunu Mirək kəndində yerləşən rus gözətçi məntəqəsinə hücum etdi. Qəfil hücum knyaz Sevarsamidzeni çıxılmaz vəziyyətə saldı. O, tabeliyində olan dəstə ilə Gümrüyə geri çəkilməyə məcbur qaldı.^[140] Qardaşı Həsən xanın qüvvələri isə Şörəyelə daxil oldular. Rusiya qoşunlarının işğal etdikləri Balıqçay, Sadağaçay, Qarakilsə və başqa keşikçi məntəqələri darmadağın edildi. Həsən xanın qoşunları Gümrü yolunu nəzarətə götürdülər. Beləliklə, qısa müddət ərzində Pəmbək və Şörəyel Rusiya ordusundan təmizləndi.^[141] Mirzə Adıgözəl bəy yazır: "Knyaz Səvirzə Mirzə (Seversamidze) Pəmbək və Şörəyeldən çıxdıqdan sonra Hüseyn xan və Həsən xan İrəvan tərəfindən gəlib Rusiya hökumətinə aid dam-daşı yıxıb od vurdular".^[142]

Lakin Hüseynqulu xan bu qələbəni axıra çatdıra bilmədi. Belə ki, İrəvan hakimi Göyçə ətrafında dayanaraq, Abbas Mirzəni gözləməyə başladı. Şahzadə Gəncəni geri alacağı təqdirdə Hüseynqulu xan qoşunu onunla birləşərək, Tiflisə yürüş etməli idi. Göyçə ətrafında şah qoşununu gözləmək xanın ciddi bir səhvi idi. Digər tərəfdən, rus gözətçi məntəqələrini mühasirəyə alan ayrı-ayrı İrəvan qoşunu arasında əlaqə yox idi. Bundan istifadə edən rus dəstələri ciddi itkilərə baxmayaraq birləşə bildilər.^[143]

Müharibənin ilk günlərində Qacar ordusu Şimali Azərbaycanın içərilərinə, hətta Şəmkirə qədər gəlib çıxsa da rus döyüşçülərinin güclü təzyiqi altında tezliklə geri çəkilməyə məcbur oldu. 1827-ci ilin əvvəli üçün, demək olar ki, Şimali Azərbaycanın bütün əyalətlərində rus ordusu üstünlüyü ələ aldı.^[144]

1827-ci ilin aprelin əvvəllərində Paskeviçin əmri ilə rus qoşunlarının ön dəstəsi general-adyutant K. X. Benkendorfun komandanlığı altında erməni arxiyepiskopu Nersesin müşayiəti ilə Borçalıdan İrəvana doğru hərəkət etdi. Beləliklə, rus qoşunları İrəvan xanlığına növbəti genişmiqyaslı yürüşə başladılar.^[145] Aprelin 13-də heç bir müqavimətə rast gəlməyən rus qoşunu Üçmüəzzin kilsəsinə gəlib çatdı. Lakin əvvəlki yürüşlərdə olduğu kimi yenə də rus qoşununda ərzaq çatışmazlığı başladı.^[146]

K. X. Benkendorf 1827-ci il aprelin 16-da səhər 5 alay və 4 topla Sərdarabad qalasına doğru hərəkət etdi. Sərdarabad qalasından 10 verst aralı Həsən xan 1000 nəfərlik süvari dəstəsi ilə rusların ön dəstəsinə hücum etdi. Döyüş nəticəsində xanın dəstəsi məğlub olaraq qalaya doğru geri cəkildi. Bu döyüşdə irəvanlılardan 100 nəfər ölən və yaralanan olmuş, İsmayıl xan və Hüseyn ağanın qardaşı oğlu ruslara əsir düşmüşdü.^[145] Həsən xanın dəstəsini məğlub etsə də qala mühasirəsi zamanı ciddi müqavimətə rast gələn rus ordusu geri çəkildi.^[147]

Aclıq problemini isə müvəqqəti həll edən general-adyutant K. X. Benkendorfun dəstəsi yenidən İrəvan qalasına hücum etməyi qərara aldı. Qalanı mühasirə etmək niyyətində olan rus qoşunu müxtəlif dəstələrə bölünüb aprelin 24-də Zəngiçayı keçərək cənubi-şərq istiqamətində yürüşə başladı. Hüseynqulu xan rus qoşunlarının irəlilədiyini görərək qalanın cənub və şərq qapıları tərəfində yerləşən bağları əldə saxlamaq üçün piyada və süvarilərdən ibarət iki dəstəni oraya göndərdi. Döyüş nəticəsində İrəvan qoşunu bağlardan geri çəkilmək məcburiyyətində qaldı. Məğlub olmuş piyada qoşun yenidən İrəvan qalasına sığındı, süvarilər isə Naxçıvan yolu ilə geri çəkildilər.^[148][149]

Həmçinin şəhərin şərq tərəfini müdafiə etmək üçün əsgər çatmırdı. Burada bazar, məscid və Zəngiçaya doğru uzanan mülklər yerləşirdi. Aprelin 27-də şəhərin bu hissəsi də rus qoşunu tərəfindən ələ keçirildi. Beləliklə, həmin gün İrəvan qalası ətrafında rusların qurduqları mühasirə halqası qapandı.^[150] Sərdarabad qalasındakı Həsən xanın hücumu da bir nəticə vermədi.^[151][152]

1827-ci il mayın 12-də general Paskeviçin özü də başçılıq etdiyi qoşun hissələri və ona qoşulmuş erməni və gürcü dəstələrinin müşayiəti ilə də İrəvan istiqamətində hərəkətə başladı. Paskeviçin ardınca imperator I Nikolayın razılığı ilə təşkil edilən ilk erməni atlı alayı mayın 17-də İrəvan xanlığının ərazisinə doğru hərəkət etdi. İrəvan sərhədlərində onların sayı 1000 nəfərə çatırdı.^[153] İyunun 8-də Üçkilsədən İrəvan qalasına doğru yönələn Paskeviç İrəvan qalasının ətrafına çatanda Benkendorfun danışıqlar apardığını öyrəndi.^[154]

Belə olduqda general Paskeviç Naxçıvan üzərinə yürüş etmək qərarına gəldi və qoşunlarını İrəvanın 25 verstliyində yerləşən Gərniçay kənarındakı düşərgəyə topladı. Lakin Naxçıvana yürüşdən əvvəl İrəvan qalasının mühasirəsini möhkəmləndirmək tədbirlərini də unutmadı. Benkendorfun yerinə general-leytenant Krasovski İrəvan mühasirə dəstəsinin rəisi təyin edildi. Paskeviç Krasovskinin dəstəsini İrəvan ətrafında yerləşdirərək ona lazımi təlimatlar verdi.^[155]

Havaların çox isti keçməsi, əsgərlər arasında dəhşətli xəstəlik yayılması, avqust ayında gəlməsi gözlənilən mühasirə artilleriyasının gecikməsi rus qoşununun vəziyyətini çətinləşdirməyə başlamışdı. Mövcud vəziyyət barədə Paskeviçə məlumat verən Krasovski, ondan Üçkilsəyə doğru çəkilməyə icazə aldıqdan sonra 21-də gecə yarısı öz dəstəsi ilə geri çəkildi.^[156]

İrəvan xanının köməyinə tələsən Abbas Mirzə Qacar öz qüvvələrini cəmləşdirib avqustun 17-də Uşağa vuruşmasında rus qoşunlarına ağır zərbə endirdi. Qacar qorçuları rus soldatlarını qəfil yaxaladılar, səhər saat 7-dən gündüz saat 4-dək davam edən qanlı döyüş Üçkilsənin 2 verstliyində başa çatdı. Döyüşdən qaçan Krasovski Üçkilsə monastırına sığındı.^[157] Bu hadisədən xəbər tutan Paskeviç, öz qüvvələrinin bir hissəsini Krasovskiyə köməyə göndərdi.^[158]

Paskeviç Qarababada knyaz Eristovun başçılığı ilə bir dəstə qoyaraq, 1827-ci il avqustun 20-də İrəvana doğru hərəkət etdi. Abbas Mirzə Qacar isə Sərdarabaddan 15 verst aralıda yerləşən Qaraqala qalasına, sonra isə Makuya çəkildi. O geri çəkildikdən arxası ilə Hüseynqulu xan da qalanı qardaşına tapşıraraq ailəsi ilə bir yerdə Makuya çəkildi. Rus qoşununun əsas qüvvələri sentyabrın 5-də Üçmüəzzinə gəlib çatdılar.^[159][160]

1827-ci il avqustun 29-da Üçkilsədə toplaşan rus qoşunları bu dəfə Sərdarabad qalasını hədəf seçdilər. General Paskeviçin qalada çoxlu ərzaq ehtiyatının olması haqda məlumatı vardı və rus qoşunlarının gələcək yürüşünü təmin etmək üçün bu qalanın alınması zəruri idi. Sentyabrın 11-də general Paskeviç birləşmiş qüvvələrlə Sərdarabada doğru yürüşə başladı və səhəri gün qalaya yaxınlaşdı.^[161]

Sərdarabad qalasının qarnizonu 14 topdan və 1500 nəfərlik dəstədən ibarət idi. Qalaya Həsən xanın nəvəsi Fətəli xan başçılıq edirdi. Sentyabrın 16-da dövrün güclü silahlarından olan mühasirə topları Sərdarabada gətirildikdən sonra vəziyyət kəskin şəkildə dəyişdi. Sentyabrın 18-də toplar qalanı bombardman etməyə başladılar. Həmin gün qalaya 500 mərmi atıldı. Bombardman nəticəsində qalanın dördkünc qülləsi dağıdıldı. Aramsız atəşə məruz qalan müdafiəçilər sentyabrın 19-u saat 5-də təslim məcbur oldular. Paskeviçlə danışıqlara əsasən müdafiəçilərə təslim olmaq üçün 24 saat vaxt verildi. Eyni zamanda qalanın bombardmanı daha da gücləndirildi. Sentyabrın 19-u axşam qaranlıqda İrəvan qarnizonu qalanı tərk etdi. Beləliklə Sərdərabad qalası rus qoşunları tərəfindən tutuldu.^[162]

Sentyabrın 23-də Paskeviçin hərbi qüvvələri İrəvan qalasının 2 verstliyində^{[q 1]} düşərgə saldılar. 1827-ci il sentyabrın 24-də İrəvanın rus qoşunları tərəfindən növbəti mühasirəsinə başlandı. Paskeviç həmin gün Muğanlıtəpədən sağa doğru batareyalar^{[q 2]} qurdu və bütün gecəni qalanın içərisini top atəşinə tutdu.^[163] Şəhəri ara vermədən 2 batareya 3 gün artilleriya atəşinə tutdu. Ağır topların atəşinə davam gətirməyən qala bürcləri dağıldı. Qala müdafiəçilərini sudan məhrum etmək məqsədilə Paskeviçin əmrilə qala divarlarının dibindəki kəhrizlər daşla dolduruldu. Eyni zamanda Paskeviç Həsən xandan qalanın təslim olunmasını tələb etdi. Lakin bu müraciətə məhəl qoymayan Həsən xan Qacar əksinə, bürcləri təmir etdirərək yeni döyüşə hazırlaşdı. Qala qarnizonu rus qoşunlarını güclü atəşə tutdu. Lakin rusların mühasirə korpusu topları şəhərə yaxınlaşdıra bildi. Növbəti təslim cavabına müsbət cavab almayan Paskeviçin əmrilə İrəvan qalasına 40 topdan 1000-dən artıq mərmi yağdırıldı. Şəhər od-alov içində yanmağa başladı.^[161][164]

Top atəşinin müşaəti ilə podpolkovnik Qurko və Şepelevin dəstəsi qalanın cənub-şərq qülləsini tutdu. Həmçinin ermənilərin xəyanəti nəticəsində şəhərin qərb tərəfində yerləşən Təpəbaşı adlanan məhəlləni tutmağa hazırlaşan ruslar Zəngiçayı keçərək orada batareya qurdular. Məhz 6 günlük mühasirədən sonra bu hissədən qala divarları dağıdıldı və 6 qvardiya alayı şəhərə daxil ola bildi. 200-dək əyanla qaladakı məscidlərin birinə çəkilən Həsən xan Qacar müqavimət göstərməyə davam edirdi. Axşama yaxın İrəvan qalası işğalçıların əlinə keçdi. Həsən xan Qacarla bərabər qalabəyi Sübhanqulu xan, Qasım xan, Mərəndli Cəfərqulu xan, Təbrizli Əlimərdan xan, Əhərli Aslan xan, Fəthəli xan və başqaları ələ keçirildilər. Bundan əlavə, vaxtilə böyük türk sərkərdəsi və hökmdarı Əmir Teymura məxsus olmuş, dəstəyi qızıl və qiymətli daşlarla bəzədilmiş Həsən xan Qacara məxsus qiymətli qılınc da rusların əlinə keçdi.^[165][166]

İrəvan işğal olunduqdan sonra Hüseynqulu xan Makudan Qacar şah sarayına getdi. 1828-ci ildə Qacar hökuməti Hüseynqulu xanı Xorasana göndərərək oraya hakim təyin etdi. Xorasanda mərkəzi hakimiyyətə qarşı çıxışları yatıran Hüseynqulu xan, orada asayişi təmin edə bildi. 1831-ci ildə vəfat etdi.^[167]

İrəvanın da işğalından sonra Çar qoşunları hücuma keçərək Cənubi Azərbaycan ərazisinə daxil oldular. Rus qoşununun irəliləməsi və həmçinin müqavimət üçün heçbir qüvvə olmaması Qacar hökumətini sülh bağlamağa məcbur etdi. Beləliklə, 1828-ci il fevralın 10-da Təbriz şəhərinin yaxınlığındakı Türkmançay adlanan yerdə İranla Rusiya arasında sülh müqaviləsi imzalandı. Müqavilənin başqa şərtləri ilə yanaşı, İrəvan və Naxçıvan xanlıqları da bütünlükdə Rusiya imperiyasının tərkibinə daxil edildilər.^[168][169] Türkmənçay sülh müqaviləsindən sonra əsirlərin dəyişdirilməsi nəticəsində Həsən xan da azad edilərək Qacar hökumətinə təhvil verildi.^[170]

Türkmənçay müqaviləsinin təsdiq edilməsinin (20 mart, 1828) ertəsi günü I Nikolay "Erməni vilayəti" yaradılması haqqında fərman imzaladı.^[171] Fərmanda deyilir: "İranla bağlanmış müqaviləyə əsasən, İrandan Rusiyaya birləşdirilən İrəvan və Naxçıvanı bundan sonra "Erməni vilayəti" adlandırmağı hökm edir və öz titulumuza daxil edirik. Həmin vilayətin quruluşu və onun idarə edilməsi qaydası haqqında Ali Senat lazımi fərmanları öz vaxtında alacaqdır".^[172]

Ali hakimiyyət xana, yaxud sərdara məxsus idi. Hakimiyyət irsi idi və atadan-oğula və s. keçirdi. Bütün qanunvericilik, icra hakimiyyəti və məhkəmə sistemi bilavasitə xanın əlində cəmləşmişdi, daxili və xarici məsələləri ilə bağlı bütün işlər onun razılığı əsasında həyata keçirilirdi.^[173]

Divan xan başda olmaqla yüksəkvəzifəli şəxslərdən ibarət idi. Divanda mühüm, dövlət əhəmiyyətli məsələlər müzakirə olunurdu. Burada müharibə, sülh, vergi yığılması və qatı cinayətlər kimi bu və ya digər məsələlər həll edilirdi.^[174] Divanın başçısı divanbəyi hesab olunurdu.^[175]

Xanlıqda xandan sonra ikinci ən mühüm şəxs vəzir sayılırdı. Vəzir mülki aparatın başçısı və xanın ən yaxın məsləhətçisi idi. Bütün divan maliyyatının alınması, dövlət xəzinəsi və s. pulların hesabatı vəzirin üzərinə düşürdü.^[176]

Xan sarayında vəzirdən başqa sərkarəli- maliyyə işlərinə baxan, eşikağası – xanın şəxsi təsərrüfatını idarə edən, sandıq ağası – xəzinədar, anbarağası – anbarlara nəzarət edən, qalabəyi -qalanın müdafiəsinə cavabdeh olan, naib – təsərrüfat və inzibati məsələlərlə məşğul olan, mirbölük – mahalları idarə edən, kəndxuda – kəndləri idarə edən kimi böyük və digər kiçik vəzifələr var idi. Hərbi işə xanın özü rəhbərlik edirdi.^[177]

İrəvan bölgəsi də inzibati-ərazi quruluşu baxımından bir-birindən təbii sərhədlər olan çaylar və arxlarla ayrılan mahallara mahallar isə kəndlərə bölünmüşdü. Bu inzibati-ərazi quruluşu Səfəvilərdən miras qalmış, Rusiya işğalına qədər və bundan da bir qədər sonrayadək davam etmişdi. İrəvan bölgəsi siyasi vəziyyətdən asılı olaraq ərazi dəyişikliyinə uğrasa da, mahalların adları, adətən, dəyişilməz qalmışdı.^[178]

İrəvan xanlığının mahalları aşağıdakılardır:^[179]

Bu mahallarda 831 kənd qeydə alınmışdı.

İrəvan hakimlərinin qoşunu şəxsi qvardiyadan, nizami qoşun hesab olunan sərbazlardan, maaflardan, elbəyilər və bəylərin dəstələrindən ibarət idi. Hakimlərin şəxsi qvardiyasını nökərlər təşkil edirdilər. Onlar ən mükəmməl dəstə və xanın şəxsi mühafizəçiləri idilər. Bu dəstəyə tüfəngçilər deyilirdi. Onların başçısı tüfəngçi ağası adlanırdı. Nökərlər hər cür vergi və mükəlləfiyyətdən azad idilər, onların məvacibi, hərbi sursatı xan divanxanası tərəfindən ödənilirdi və nökərlər yaxşı qulluğa görə tez-tez hədiyyələrlə mükafatlandırılırdılar.^[180]

İrəvan xanlığı hərbi əməliyyatlar zamanı 3.600–5.000 nəfər^[181] qoşun çıxara bilərdi. Xan hakimiyyətinin əsas dayağı ordu idi. Qoşunun əsas hissəsi qeyrinizami olub maaflar və elatlardan təşkil olunurdu.^[182]

İrəvan şəhərinin yerləşdiyi ərazi müxtəlif zamanlarda Sasanilər, Ərəb xilafəti, Sacilər, Şəddadilər, Səlcuqilər, Eldənizlər, Elxanilər, Teymurilər, Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu, Səfəvilər, Əfşarlar, Qacarlar sülalələrinin tərkibinə daxil olmuşdur. İrəvan şəhərinin bir mərkəz kimi sosial-iqtisadi inkişafı isə Çuxursəəd bəylərbəyliyi və İrəvan xanlığı dövrlərinə aiddir. Orta əsrlər tarixi mənbələrində şəhərin adı Rəvan və İrəvan kimi çəkilir. İrəvan şəhəri əsasən Səfəvilər dövründə inkişaf edərək böyümüşdür. İrəvan Çuxursəəd bəylərbəyliyinin mərkəzinə çəvrilərək, bəylərbəyliyin mərkəzi rolunu oynayırdı. Səfəvi-Osmanlı sərhəddi olan Çuxursəəd bəylərbəyliyi müəyyən müharibə mərhələlərində işğal edilmiş və sonra geri qaytarılmışdı.

İrəvan bölgəsinin bəhs etdiyimiz dövrün memarlıq abidələrinin çoxu dövrümüzə gəlib çatmasa da, mənbələrdə bu sənət növü haqqında xeyli məlumatlara rast gəlmək mümkündür. Bu məlumatlara görə, bölgə özünün karvansaraları, qalaları, məscidləri, binaları və digər memarlıq abidələri ilə zəngin olmaqla bərabər, bu abidələr orijinallığı, memarlıq üslubu ilə seçilmişdi. İrəvan bölgəsinin memarlıq abidələri sübut edir ki, bəhs etdiyimiz dövrdə bu diyarda da bir sıra gözəl imarətlər yaradan memar-bənnalar olmuşdu.^[183]

Kameral öz siyahıyaalmada ikisi qalada, altısı isə şəhərdə olmaqla 8 böyük məscid qeydə almışdı. Məscidlərin içində möhtəmşəmliyinə görə 1764-cü ildə Hüseynəli xanın tikdirdiyi "Göy məscid" məşhur idi. Məscidin günbəzi göy rəng ilə bəzəndiyi üçün belə adlanırdı. Şəhərin qərb hissəsində yerləşən məscid, Gəncədəki Şah Abbas məscidi üslübunda tikilmişdi.^[184] 1828-ci il işğalından sonra İrəvanda Zalıxan məscidi, Novruzəli bəy məscidi, Sərtib xan məscidi, Hüseynəli xan məscidi, Hacı İmamverdi məscidi, Hacı Cəfər bəy məscidləri salamat qalmışdılar.^[185]

Qədim İrəvandakı Zalıxan, yaxud şəhər məscidi (inşa edildiyi tarix məlum deyil) və Novruzəli xan məscidi (1687) bir-birinə bənzəyirdi və Göy məsciddən kiçik idi. Digər üç məscid isə XVII–XVIII əsrlərdə inşa edilmişdi. Zalıxan məscidi indiki İrəvan mehmanxanasının yaxınlığında yerləşirdi. İkinci dünya müharibəsindən sonra məscidin təyinatı dəyişdirilmişdir. Hazırda həmin binada Rəssamlar evinin sərgi salonu yerləşir.^[186]

Qala məscidlərindən biri 1725-ci ildə Osmanlı hakimi Rəcəb paşa tərəfindən tikdirilmişdi. Memarlıq cəhətdən diqqəti cəlb edən bu məscid Rusiya işğalından sonra rus pravoslav kilsəsinə çevrilmişdi. İrəvanın başqa bir məscidi Hüseynqulu xanın dövründə tikilmiş və Qacar şahzadəsinin şərəfinə Abbas Mirzə məscidi adlandırılmışdı. İşğaldan sonra həmin məscid ruslar tərəfindən silah anbarına çevrilmişdi.^[187]

  Əsas məqalələr: İrəvan qalası və Sərdarabad qalası

İrəvan qalası 1583-cü ildə Çuxursəəd vilayətinin müvəqqəti olaraq Osmanlı imperiyası tərkibində olduğu zaman Fərhad Paşa tərəfindən Zəngiçayın sahilində inşa etdirilmişdir.^[188] Eni 790 m, uzunluğu 850 m olan İrəvan qalasının divarları daşdan və çiy kərpicdən ikiqat, yaxud üçqat divara malik olmuşdu. Bürclərinin sayı 17-yə çatan daxili divar daha enli və hündür idi. Bir qədər alçaq və ensiz olan bayır divar isə birincidən 15–20 sajen aralıda, ona paralel tikilmişdi. Bu divarda 60-a qədər top . Qalanın cənub, şimal, şərq hissələri dərin və enli xəndəklə əhatə olunmuşdu. Ümumiyyətlə, İrəvan qalasının 50-dən çox bürcü, 3 möhkəm dəmir darvazası vardı. Qarnizonunun sayı müxtəlif dövrlərdə 2–5 min, müharibələr dövründə isə 7 min nəfərə çatmışdı.^[189]

Sərdərabad qalası İrəvanın 2-ci böyük qalası idi. Hüseynqulu xanın əmri ilə əsası 1810-cu ildə qoyulmuş, 1815-ci ildə isə onun tikilməsi başa çatdırılmışdı.^[190] Sərdərabad qalası Arazın sol sahilində, dördbucaqlı formada düzən yerdə salınmışdı. Dairəsi 4 verst, üç tərəfdə qülləsi olan, çiy kərpicdən tikilmiş bu qala ikiqat divarla əhatə olunmuşdu. Qüllələrdən 6-ı çöl, 4-ü isə iç divarda yerləşirdi. Qalanın cənub tərəfi birqat divara malik idi. Sərdərabad qalasının ətrafı xəndəklə əhatə olunmuşdu.^[191] Qalada xan sarayı və 700 ev vardı. Burada 22 top və 3 min nəfərlik qarnizon saxlanılırdı.^[192]

İrəvanda memarlıq baxımından diqqəti cəlb edən tikililərdən bir qrupu isə karvansaralar idi. Karvansaralar demək olar ki, eyni qaydada tikilirdi. Şəhərdə onları iki mərtəbəli tikirdilər. Uzunluğu 8 futdan^{[q 3]} böyük olmayan, bina boyu eninə cərgə ilə düzülən otaqlardan ibarət olan karvansaraların hündürlüyü 20 futa bərabər idi. Otaqlar pəncərəsiz idi. Gün işığı yalnız qapıdan düşürdü. Hər bir otağın qarşısında binanın ön tərəfinə açılan, günbəzşəkilli örtüklə bəzədilmiş, eni 8 və içərisi 4–5 fut olan kiçik dəhliz vardı. Bu otaqlardan əlavə, hər iki otaqdan bir eyni hündürlükdə dəhliz uzanırdı. Otaqların arxasında dəhliz formasında tikilmiş, bütün binanı əhatə edən tövlə yerləşirdi. Yuxarıda hər iki tərəfdə divara geydirilmiş, tövlələrə bitişik, geniş eyvan vardı. Həyətin ortasında içməli su ilə təmin edən, diametri 20–30, hündürlüyü 6–8 fut olan olan altı künclü hovuz yerləşirdi. Karvansaranın damı yastı idi. Buraya giriş dəhlizdən idi. Dəhlizin hər iki tərəfində adi yeməklər satan dükanlar yerləşirdi. Bu dükanlar böyük taxta qapılarla bağlanırdı.^[187] Rus işğalından sonra İrəvanda 8 karvansara qeydə alınmışdı.^[193]

Hamamlar həm yerli əhalinin, həm də şəhərə gələn əcnəbi qonaqların istirahət yeri idi. Hamamlar ortasında suölçəni olan kürəşəkilli qübbə və gümbəzlə örtülmüş bir neçə böyük zalı olan dördkünc otaqlardan ibarət idi. Buraya su xüsusi tikilmiş anbarlardan çəkilmiş su kəməri vasitəsilə verilirdi. İsti su yan otaqdan borularla ötürülürdü. Su odun əvəzinə xüsusi şəkildə qurudulmuş təzəklə qızdırılırdı.^[194]

İrəvan şəhərində mövcud olmuş hamamlar bunlar idi^[195]:

Xan sarayı və yaxud Sərdar sarayı 1510-cu ildə Əmirgünə xan Qacar tərəfindən tikilmişdi. Hüseynəli xan mövcud xan sarayını yenidən qurmuş, onu təkmilləşdirmişdi. Bu məqsədlə o, xoylu Əhməd xanın baş memarı Mirzə Cəfəri İrəvana dəvət etmişdi.^[196]

Xan sarayı qalanın şimal-qərb hissəsində, Zəngiçaya yaxın yerdə tikilmişdi. Saray dördkünclü və çoxlu otaqları olan bir bina idi. O, üç ayrı-ayrı hissədən ibarət olmuşdu. Burada hakimin arvadları üçün hərəm otaqları, qəbul otağı, qulluqçular üçün yerlər və qarnizon anbarları yerləşirdi. Üçüncü hissə xanın yaşayış yeri idi.^[197]

Xan sarayına gözəllik verən "Şüşəbənd" adlanan güzgülü salon və "Yay köşkü" isə 1791-ci ildə Məhəmməd xan tərəfindən tikdirilmişdi. "Şüşəbənd" adlanan güzgülü zal gözləmə salon və yaxud qəbul otağı hesab olunurdu. Döşəməsi mərmərdən, divarları, tavanı və karnizi isə işıqları əks etdirən müxtəlif rəngli, gözoxşayan şüşələrlə naxışlanmışdı.^[198]

İrəvan xanlığının ərazisində təhsillə, əsasən din xadimləri məşğul olurdular. Hər bir məscidin nəzdində böyük və yaxud kiçik mədrəsə fəaliyyət göstərirdi. Aşağı sinif müəllimləri "müdərris", yuxarı sinif müəllimləri isə "vaiz" adlandırılırdılar. Mədrəsələrdə dərs otaqları il yanaşı, tələbələrin yaşadıqları kiçik otaqlar-hücrələr də olurdu. Bəzi məscidlərdə adlı-sanlı müctəhidlər dərs deyirdilər ki, onları dinləmək üçün ölkənin hər yerindən dinləyicilər gəlirdilər.^[199] İrəvan xanlığının süqutu ərəfəsində təkcə İrəvan şəhərində 200 şagird təhsil alırdı.

Müəllimlər bütün elmləri üç əsas sahəyə bölürdülər: Əl-ərəbiət, Əl-şəruə və Əl-hakimə. Birinci sahəyə əsasən ərəb dilinin qaydaları, tarix və "Quran"ın oxunması daxil idi. İkinci sahəyə "Quran"ın təfsiri, hadisələrin öyrənilməsi, dini hüququn əsaslarının öyrənilməsi daxil idi. Üçüncü sahəyə isə məntiqin, riyaziyyatın, həndəsə və astronomiyanın, tibbin və nəzəri fəlsəfənin öyrənilməsi daxil idi. İstər məktəblərdə, istərsə də mədrəsələrdə hüsnxəttə xüsusi diqqət yetirilirdi. İrəvan xanlığının ərazisində məktəb və mədrəsələrdən başqa fərdi tədris növü də mövcud idi. Xanın və yaxud sərdarın, əyanların və tacir uşaqlarının təhsili ilə onların evində ayrıca müəllimlər məşğul olurdular.^[200]

Şairlər şeirlərin də məhəbbət mövzusu ilə bərabər dövrdən, zəmanədən şikayəti özündə əks etdirən ictimai, siyasi mövzulara da toxunurdular. İrəvan bölgəsi şairlərindən şair Məmmədsoyu (1800–1884), Alməmmədi (1800–1868), Aydını (1825–1915) göstərmək olar. Bu şairlər öz şeirlərini xalqın başa düşəcəyi dil ilə yazmışlar.^[201]

İrəvanda aşıq məktəbləri xüsusi rola malik idilər. Göyçə aşıq məktəbinin tanınmış aşıqları Aşıq Allahverdini, onun şagirdi olmuş ustad Aşıq Alını (1800–1911), onun şagirdi olmuş ustad Aşıq Ələsgəri, Aşıq Məhərrəmi, Aşıq Əzizi və Aşıq Musanı qeyd etmək olar. Gümrü aşıq məktəbinin ustad aşıqlarına isə Aşıq Tüccarı, Aşıq Beymurazı və Şirəkli Həsəni göstərmək olar. İrəvan aşıq məktəbinin görkəmli simalarından Basarkeçərli Aşıq Musanıda qeyd etmək olar.^[202]

  Əsas məqalə: Mirzə Qədim İrəvaninin əsərlərinin siyahısı

İrəvanda təsviri sənət özünü qəbir daşlarının üzərindəki fiqurlar və müxtəlif yazılarla göstərir. Qəbir üstündə düz vəziyyətdə qoyulmuş bu daşlara mərhumun anadan olmasını və ölməsini bildirən yazılar, müxtəlif fiqur və naxışlar qeyd edilirdi. İvan Şopen XIX yüzilliyin 30-cu illərin əvvəllərində Göyçədə Azərbaycan türklərinə məxsus qəbirstanlıqda müxtəlif təsvirlərlə işarələnmiş qəbirlər gördüyünü qeyd edir. Onun yazdığına görə, qəbir daşındakı at, qılınc, silah hərbçiyə, qaban, maral, vəşhi keçi ovçuluğa, qoyun, keçi çobanlığa işarə idi.^[203]

İrəvan rəssamlıq sənətinin ən görkəmli nümayəndəsi Mirzə Qədim İrəvanidir. M. Q. İrəvaninin yaratdığı rəsmlərin bir hissəsini İrəvan sərdar sarayı üçün çəkdiyi rəsmlər təşkil edir. O, XIX yüzilliyin 50-ci illərində Sərdar sarayındakı süjetli kompazisiyaları bərpa etmiş, sarayın Güzgülü zalında bir sıra portretləri – "Fətəli şah", "Abbas Mirzə", "Hüseynqulu xan", "Sərkərdə" və s. çəkmişdir. Onun 100-dən çox rəsm əsəri olmuşdur. Bunlardan 25-i hazırda Bakıda İncəsənət Muzeyində, Tbilisdə və Sankt-Reterburqda saxlanılır.^[204]

İrəvan xanlığından məhsullar içərisində buğda və arpa istehsalı əsas yer tuturdu. İrəvan ətrafındakı bölgələr, Qırxbulaq, Sərdarabad, Şörəyel, Pəmbəkdə taxıl istehsalı əsas yer tuturdu. Əkinlər əsasən yazlıq və payızlıq olurdu.^[205] Hüseynqulu xan Qacarın dövründə İrəvan xanlığında hər il 34.185 xalvar^{[q 4]} buğda, 11.500 xalvar arpa istehsal olunurdu. Zəngibasar və Şərur mahalları çəltik istehsalına görə xüsusilə fərqlənirdilər. Hər il 18.400 xalvar çəltik istehsal olunurdu.^[206]

Zəngibasar, Sərdarabad və Sürməli mahallarında pambıq istehsalı inkişaf etmişdi. Hər il orta hesabla 2100 xalvar pambıq islehsal olunurdu.^[207] Tütün daha çox yerli tələbatı ödəmək üçün istehsal olunurdu. Dağlıq bölgələrdə zəyrək, isti bölgələrdə isə küncüt istehsal olunurdu.^[208] Hər iki bitkidən əldə olunan yağ qida və yanacaq kimi istifadə olunurdu. Hüseynqulu xanın dövründə İrəvanda hər il orta hesabla 12 xalvar zəyrək toxumu, 24 xalvar küncüt istehsal olunurdu.^[206]

İrəvan şəhərində və şəhərətrafı kəndlərdə, mahallarında müxtəlif növ bağ-bostan bitkiləri və tərəvəz məhsulları yetişdirilirdi. 1782-ci ilin martında bayazidli İsak paşanın xahişi ilə İrəvandan Bayazidə 7000 dinar 2 abbası dəyərində qara qarpız, göy qarpız, xiyar, sürahı, reyhan, badımcan və s. toxumları göndərilmişdi.^[209]

XVIII əsrin ikinci yarısında İrəvan xanlığında maldarlıqla məşğul olan əhalinin bir hissəsi bazarda satmaq üçün yağ, pendir və digər süd məhsulları istehsal edirdi. Heyvandarlığın başqa sahələrinə nisbətən qoyunçuluq daha çox inkişaf etmişdi. Maldarlıq əsasən yaylaq-qışlaq və qismən köçəri madarlığa bölünmüşdü. Xanlığın az miqdarda əhalisinin daimi yaşayış yeri yox idi və yalnız köçəri maldarlıqla məşğul olurdular. Maldarlıq üçün Qırxbulaq, Göyçə, Abaran, Dərəçiçək, Gərnibasar, Vedibasar, Talın, Sürməli, Dərəkənd-Parçenis mahallarında daha əlverişli otlaqlar yerləşirdi.^[210]

Sənətkarlıq müxtəlif sənət sahələrini əhatə edirdi. Ənənəvi sənətkarlıq sahələri olan toxuculuq və dulusçuluq inkişaf etmişdi. Bunların içərisində xalça məmulatı istehsalı da xüsusilə seçilirdi. Xanlıqda dulusçuluq məmulatı istehsalı yerli xammala əsaslanırdı.^[211]

Toxuculuqla bağlı olan sənət sahələrdən biri də boyaqçılıq idi. Toxucu məmulatı üçün lazım olan iplərin, pambıq və yun parçaların rənglənməsində bu sahənin mühüm əhəmiyyəti vardı. Boyaqçılıqda qırmız böcəyindən alınan qırmızı rəngdən və müxtəlif boyaq bitkilərindən əldə edilən təbii rənglərdən istifadə olunurdu.^[212]

İrəvan xanlığında gön-dəri məmulatı emal edilirdi. Bu mənada təkcə yerli gön-dəri deyil, Bayazid və Makudan gətirilən xammaldan da istifadə edilirdi. Gön-dəri məmulatları istehsalı süvari ordunun tələblərini də ödəyirdi. Bundan əlavə, İrəvan xanlığında şüşə istehsalı, sabunbişirmə, yağçəkmə və s. sənətkarlıq sahələri var idi.^[213]

İrəvan şəhəri yaxınlığında yerləşən Qoğb duz mədənindən çıxarılmış duz Gürcüstana, İmeretiyaya, Axalsıxa və digər ərazilərə ixrac edilirdi. Duza tələbat çox olduğundan Qoğb dağının ətəyində iki mədən fəaliyyət göstərirdi. Rus mənbələrinə görə Hüseynqulu xanın dövründə duz istehsalından ildə 14 min gümüş rubl dəyərində gəlir əldə edilirdi.^[214]

İrəvandan müxtəlif karvan yolları keçirdi. Bunlardan birincisi Hindistan, Mərkəzi Asiya və İranı Təbriz və Naxçıvan vasitəsilə İrəvan xanlığına bağlayan karvan yolu idi. Bu karvan yolu "Ərzurum yolu" və ya "Bəzirgan yolu" adlanırdı. İrəvandan Ərzuruma gedən digər karvan yolu Abaran və Alagöz dağının şimal ətəyindən keçib Qarsa, oradan da Həsənqalaya yetişir və burada ana xəttə qovuşurdu. İrəvandan Tiflisə gedən karvan yolu Üçkilsə, Sərdarabad, Hamamlı, Cəlaloğlu və Şulaverdən keçirdi. Həmin yolun uzunluğu təxminən İrəvan – Ağstafa yoluna bərabər idi. İrəvan bu yol vasitəsilə Gəncə ilə əlaqə saxlayır, həm də Şamaxıda Azərbaycandan Rusiyaya gedən baş ticarət yoluna bağlanırdı. Karvan yolları üzərində gömrük məntəqələri və rəhdarxanalar həddən artıq çox idi. Təkcə Əyilislidən Kağızmana gedən ticarət yolu üzərində altı gömrük məntəqəsi "vəradarxana" vardı.^[215]

İrəvanın əsas ticərət yolları bunlardır: 1. Gümrü – Məsdərə — Sərdarabad – Üçkilsə — İrəvan – Naxçıvan – Ordubad; 2. Sərdarabad – Cəfərağa – Bayazid paşalığı; 3. Sərdarabad – Goğb – Arazsahili ilə Kağızman – Ərzurum; 4. İrəvan – Qarabağ xanlığının sərhədinə qədər. 5. İrəvan – Üçkilsə — Qars. Bu yol Qızılkilsə və Qoşavəng kəndlərindən keçirdi. Xanlıqda başlıca ticarət mərkəzi İrəvan şəhəri idi. Xarici ölkələrdən gətirirən ticarət malları əsasən şəhərin anbarlarında toplanırdı.^[215]

İrəvan xanlığında həm daxili, həm də xarici ticarət əməliyyatlarının keçirilməsində müxtəlif pullardan istifadə olunurdu. Xanlıqda qarapul adlanan yerli mis pullar mühüm rol oynayırdı. İrəvan tüməni xanlıq dövründə ən çox işlədilən pullardan hesab olunurdu. Bazarlarda yerli pul vahidləri ilə yanaşı İran, Osmanlı, Rusiya dövlətlərində və Azərbaycan xanlıqlarında kəsilmiş pullara da rast gəlinirdi. Bu pul vahidləri qızıl, gümüş və misdən ibarət idi. İrəvan bazarında ticarət əməliyyatlarında tümən, sahibqran və yaxud minaltun, pənahabad, qarapul, şahı, bisti, real, Rusiya imperialı, Hollandiya çervonu, Osmanlı darülxliafı və mahmudisi.^[216]

İrəvan xanlığı dövründəki torpaq mülkiyyəti formaları aşağıdakılardır:^[217]

• Xass — Bu torpaqlar İrəvan hökmdarlarının və onların ailə üzvlərinin şəxsi mülkiyyəti hesab olunurdu. İrəvan hökmdarları ən böyük torpaq sahibləri idilər.
• Divani – Dövlət torpaqları. Bunlar xəzinənin ixtiyarında olan torpaqlar idi. Dövlət torpaqlarından gələn gəlir xəzinəyə daxil olurdu.
• Tiyul — Xan tərəfindən müəyyən şəxslərə hərbi xidmətə görə divan torpaqlarından bəxşiş olaraq ömürülük tiyul verilirdi. Tiyul sahibi xidmətini başa vurduqda və yaxud vəfat etdikdə bağışlanmış kəndlər yenidən xəzinəyə qaytarılırdı.
• Vəqf — Həmişəlik dini müəssisələrə — məscidlərə, mədrəsələrə və ya kilsələrə verilmiş torpaqlar idi. Digər mülkiyyəti – evlər, dükanlar, karvansaralar, dəyirmanlar və s. də vəqf ola bilərdi.
• İcma (camaat) – Bu torpaq sahələri əsasən kənd icmasına məxsus olurdu. İcmalara məxsus kəndlər mülk hüququ ilə həmin icmanın üzvü olan rəiyyətə məxsus idi.
• Mülk — Xüsusi mülkiyyətə məxsus mülk torpaqları azad şəkildə alqı-satqı obyekti ola bilərdi. Mülk torpaqları irsən nəsildən-nəslə keçirdi. Mülk sahibləri xana qulluq etməyə borclu deyildilər.

İrəvan xanlığında da mövcud olan vergilərin sayı və miqdarı müxtəlif idi. Bu vergilər əsasən məhsulla, qismən isə pulla alınırdı. Kəndli kateqoriyaları əsas etibarilə rəiyyət, rəncbər və elatlardan ibarət idi. Vergilər aşğıdakılardır:^[218]

• Bəhrə (malcəhət) — Torpaqdan istifadə müqabilində məhsulla alınan əsas vergi idi. Xəzinə torpaqlarından toplanmış məhsulun hər 10 hissəsindən 3,5 hissəsi xanın, qalanı isə torpağı becərənlərin idi. Mülkədar torpaqlarından toplanmış məhsulun isə 1,5 hissəsi mülkədarın, iki hissəsi xəzinənin, qalan hissəsi torpağı becərənin payına düşürdü.
• Çöpbaşı — Maldarlar heyvanlarını dövlətə məxsus otlaqlarda otardıqları üçün bu vergini ödəyirdilər. Məhsulla ödənilirdi.

Xanlığın əhalisi göstərilənlərdən başqa örüş pulu, tüstü pulu verir, süvari dəstəsinin xərclərini (arpa, yəhər-yüyən xərcləri) ödəyirdilər. Xanın öz vəzifəli məmurları, demək olar ki, vergidən azad idilər. Xanlığın əhalisi mülkədarlara və xana ödədikləri vergilərdən əlavə müxtəlif mərasimlərlə və bayramlarla əlaqədar "peşkəş", yaxud "bayramlıq" da verirdilər.

1441-ci ildə Qaraqoyunlu hökmdarı Cahanşahın dövründə erməni katolikosluğunun Kilikiyadan Çuxursəədin Vağarşabad kəndindəki Üçkilsə monastırına köçürülməsindən sonra müxtəlif yerlərdən axışıb gələn azsaylı ermənilər xanlığın ərazisində tədricən məskunlaşmışdılar. Tez-tez müharibələrdə iştirak edən Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu və Səfəvi hökmdarları İrandakı və Şərqi Anadolunun cənub hissəsindəki xristian əhalinin üzərində hakimiyyəti daha da möhkəmləndirmək və onların üsyan təhlükəsinin belə olmaması üçün Üçkilsə katolikoslarını himayə edirdilər.^[219]

17-ci əsr fransız səyyahı Şardenin məlumatına görə "…. İrəvan qalası təxminən səkkiz yüz evdən ibarətdir. Orada ancaq təmizqanlı qızılbaşlar yaşayırlar".^[220] "Qədim İrəvan" kitabında İrəvan əhalisindən bəhs edən Yervand Şahəziz 1673-cü ildə İrəvanda olan fransız səyyahı Şardenin İrəvan qalasında yaşayan əhali haqda məlumatına toxunuraq yazır: "ermənilərin İrəvanda şəhərində yalnız dükanları var idi…^[221] 18-ci əsrin əvvəlində İrəvana gəlmiş missioner Monye yazır: "Evlərdən daha çox bağçalar və üzüm bağlarına qərq olmuş şəhər ikiqat qala divarları ilə əhatə olunmuşdur. Əhalinin ¼-i ermənilərdir".^[222]

Paskeviç İrəvan xanlığında əhalinin milli tərkibi haqda verdiyi məlumatda burada 10 min azərbaycanlı, 3 min erməni ailəsinin yaşadığını qeyd etmişdir. ABŞ-dən olan professor Castin Makkarti Rusiya işğalına – 1828-ci ilə qədər İrəvan xanlığı əhalisinin 80 faizinin Azərbaycan türkü olduğunu göstərir.^[223]

İvan Şopen 1828–1832-ci illərə qədər İrəvan xanlığında əhalinin mütləq çoxluğunu müsəlmanların, yəni Azərbaycan türklərinin təşkil etdiyini yazmışdır. Onun hesablamalarına görə, İrəvan əyalətində 81.749 nəfər müsəlman, 25.151 nəfər isə erməni idi. Müsəlman dedikdə İ. Şopen Azərbaycan türklərini və müsəlman kürdləri nəzərdə tuturdu.^[224]

Beləliklə, 1829–1832-ci illərdə həyata keçirilmiş kameral siyahıyaalınmanın təhlilindən belə nəticəyə gəlmək olar ki, Rusiya-Qacar müharibələrindən əvvəl İrəvan xanlığının əhalisi 134.646 nəfərdən ibarət olmuşdu. Bunlardan 99.609 nəfəri Azərbaycan türkü, 19.878 nəfəri erməni, 14.902 nəfəri kürd, 257 nəfəri qaraçı idi.^[2]

Ümumilikdə isə 1828–1830-cu illərdə Azərbaycan ərazilərinə Türkmənçay müqaviləsinə (1828) əsasən 40.000 İran ermənisi, Ədirnə sülh müqaviləsinə (1829) əsasən isə 84.000 Türkiyə erməniləri köçürülmüş və onların da böyük hissəsi Yelizavetpol və İrəvan quberniyalarının ən yaxşı torpaqlarında yerləşdirilmişdir. Məhz bu dövrdən başlayaraq Azərbaycanın qərb torpaqlarında ermənilərin yerləşdirilməsi yaxın gələcəkdə yerli Azərbaycan türklərinə əhaliyə qarşı kütləvi qırğınlardan, soyqırımı və deportasiyadan xəbər verirdi.^[225]

• Azərbaycan xanlıqları
• Çuxursəəd bəylərbəyliyi
• İrəvan və irəvanlılar (film, 2007)
• İrəvanda xal qalmadı
• Azərbaycan xanlıqları. Naxçıvan və İrəvan xanlıqları. 5-ci film (film, 2003)
• İrəvan xanlığı (film, 2012)
• İrəvan qalasının işğalı
• Əmir Əli Sərdari İrəvani

• İran Milli Ensiklopediya saytında İrəvan
• Tariximizin qanla yazılmış səhifəsi – Irəvan xanlığı Arxivləşdirilib 2015-01-25 at the Wayback Machine
• Azərbaycan xanlıqları-İrəvan xanlığı