Sultan Selim - Wikipedia

Trabzonda qardaşı Şahzadə Abdullahdan sonra, Trabzon sancaqbəyi olan ikinci və son şahzadə Yavuz Sultan Səlimdir. Fateh Sultan Mehmedin vəfatı ilə II Bəyazid (1481–1512), Osmanlı dövləti taxtına padşah olaraq cülus etdiyi zaman, oğlu Şahzadə Səlimi 1481-ci ildə Trabzon sancaqbəyi olaraq təyin etmişdi. Şahzadə Səlim, gəmi ilə Kəfəyə oğlu Süleymanın yanına gedişinə qədər, 1481–1510 illəri arasında təxminən olaraq 29 il Trabzonda valilik etmişdir.^[3]

Hakimliyi əsnasında dövlət işləri ilə yanaşı elmlə də məşğul olmuş və alim Mövlana Əbdülhəlim Əfəndidən dərslər almışdır. Daha o zamanlarda Şahzadə Səlim, dövlətin bel sümüyü olan türkmənlərin dövlətdən hiss etdiyi narazılığını və Səfəvi dövlətinə yönəlmələrini hiss etmişdi.^[4] Türkmənləri dövlətə bağlamaq üçün Şahzadə Səlim, İstanbul rəhbərliyindən icazə almadan gürcülər üzərinə səfər etmiş və bu səfərlərin ən əhəmiyyətlisi olan Kutaisi səfərində Qars, Ərzurum, Artvin bölgələri ilə bir çox yeri fəth edərək Osmanlı torpaqlarına qatmışdır (1508).^[5] Hətta dövlət qanunlarına görə əldə edilən qənimətin beşdə birini beyt-ül mala verilməli ikən, onu da mücahid türkmənlərə təslim etmişdir.^[6]

II Bəyazidin 8 oğlu var idi; oğulları yaş sırası ilə Abdullah, Şahənşah, Aləmşah, Əhməd, Qorqud, Səlim, Mehmed və Mahmuddur. Əhməd, Qorqud və Səlim xaricindəkilər atasının sağlığında ölmüşdülər. Səlim Trabzon, Qorqud Saruhan, Əhməd Amasya bölgəsində hakim idi. Səlimin oğlu Süleyman Kəfə; Əhmədin oğlu Bolu sancaqbəyi idi. Karaman hakimi Şahzadə Şahənşahın ölümü üzərinə, Beyşehirdə olan oğlu Mehmed Konyaya təyin edildi; Şahzadə Aləmşahın oğlu Osman isə Çanqırı sancaqbəyi idi. Şahzadə Mahmudun oğlu Orxan atasının Manisaya keçməsi ilə Kastamonu bəyliyinə təyin edildi, Mahmudun digər oğlu Musa isə Sinop bəyi olmuşdu. Şahzadə Mahmudun ən kiçik oğlu Əmirxan isə, çox kiçik olduğundan hələ təyin edilməmişdi.^[7]

Şahzadə Səlim, Trabzon hakimliyi əsnasında türkmənlərin və hərbi müvəffəqiyyətləri münasibətiylə də yeniçərilərin dəstəyini arxasına almışdı. Ancaq Osmanlı bürokratiyası, Şahzadə Əhmədin taxta çıxmasını dəstəkləməkdə idi.^[4] Manisa sancağındaki Şahzadə Qorqudun oğlan uşağı olmadığından taxta çıxma şansı az olaraq görülməkdə idi. Konyadakı Şahzadə Şahənşah isə 2 iyul 1511-ci ildə atasından 6 ay əvvəl vəfat etdiyindən taxt mübarizəsinə daxil ola bilməmişdi.^[8]

Fateh Qanunnaməsinə görə hökmdar olan şahzadə digər qardaşlarını öldürməli idi; bunun üçün qardaşları Qorqud və Əhmədin hərəkətlərini yaxından təqib edirdi. Səlim səltənəti ələ keçirmək üçün qardaşları kimi hazırlıq etmiş, öz əsgərlərinə əlavə olaraq Krım xanı qüvvələrindən də istifadə etmişdir. Rumeliyə keçdikdə yanında Krım xanının oğlu və kürəkəni Səadət Gərayın əmrində 350-yə qədər əsgəri də var idi. Bundan başqa tərəfdarları sayəsində Yeniçəri Ocağının dəstəyini də əldə etmişdi.

Şahzadə Səlimin oğlu Süleyman əvvəlcə Şərqi Qarahisara təyin edilmiş, ancaq Şahzadə Əhmədin ona yaxınlığı səbəbiylə etiraz etdiyindən Boluya nəql edilmişdir. Şahzadə Əhməd bu səfər də özü ilə İstanbul arasında rəqibi Səlimin oğlunun olmasını istəmədiyindən buna da etiraz etmiş və bu etirazı da qəbul edilmişdir. Bu dəfə də Şahzadə Səlim, oğlu Süleymanın öz yaxınlığında olmasını təkidlə tələb etmiş, Şərqi Qarahisar yaxud Kəfə sancaqlarından birinin verilməsini istəmişdir. Bütün bunların nəticəsində Süleyman Kəfə sancağına təyin edilmişdi.

Özü İstanbula uzaq olduğundan tez və müntəzəm xəbər ala bilmirdi. Bu səbəblə dövlət mərkəzinə yaxın bir yerə nəql edilmək istəyirdi. Bu məqsədəuyğun olaraq Rumelidə bir sancaq istədi və dərhal Krımdan Dunaya doğru getdi; ona Trabzona əlavə olaraq Kəfə verildi isə də bunu qəbul etmədi. Şahzadə Səlimə nəsihət verməsi məqsədiylə alimlər yollansa da Səlim bunları geri çevirdi; Anadoluda haranı istəsən verək təklifi gəlsə də istədiyi kimi bir cavab ala bilmədikdə dərhal Krım xanından aldığı qüvvətlə Silistrə yolu ilə Rumeliyə (Balkanlara) gəldi. Alimlər təkrar yollansa da, Səlim buna da qəti olaraq rədd cavabı vermişdir. Bundan başqa Şahzadə Səlimin bu hərəkətindən əvvəl, Şahzadə Qorqud da atasından icazə almadan Antalyadan qalxıb Manisaya getmişdi. Bu hərəkətləri doğru hesab etməyən Şahzadə Əhməd; atası II Bəyaziddən Qorqud və Səlimi öldürtmək üçün icazə istəmiş isə də II Bəyazid bunu qəbul etməmişdir.

Şahzadə Səlimin Rumeliyə keçidi İstanbulda eşidiləndə, Səlim üzərinə əsgər sövq edilməsi gündəmə gəlmişdi. Bunu xəbər alan Səlim üsyankar olmadığını, atasına hörmətlərini ifadə etmək üçün gəldiyini bəyan etmiş və ona nəsihət üçün atası tərəfindən yollanan elçiyə etibar etmiş, bunun üzərinə İstanbula dönən elçi şahzadənin atasının əlini öpmək üçün gəldiyini söyləmişdir. Səlim əleyhdarları bu oyunu qəbul etməyərək Səlimin üzərinə Rumeli Bəylərbəyi Həsən Paşanı göndərmişlər, ancaq Həsən Paşa döyüşmədən Ədirnəyə geri qayıtmışdır. Bunun üzərinə padşah II Bəyazid şəxsən Səlimə qarşı hərəkətə keçmişdir.^[7]

II Bəyazid yaşlı olduğundan arabayla hərəkət etmiş və Çuxurçayırda Səlimin ordugahının qarşısına gəlmişdi. Səlim qarşı tərəfdən hücum olmadıqca, qəti olaraq hücum etməyəciyini söyləmişdi. II Bəyazidə minmiş olduğu arabanın pəncərəsindən oğlunun qüvvələri göstərildikdə II Bəyazid duygulanmış, Rumeli axınçı və sancaqbəylərinin də təsiriylə, döyüşdən geri çəkilərək tərəflər arasında bir razılaşma olmuşdur. Razılaşmaya görə II Bəyazid şahzadələri arasında heç kimi vəliəhd elan etməməsi barədə bir əhidnamə yazdırdı. Bundan başqa Səlimə Rumeli'dən istədiyi Səməndirə Sancağı verilmiş, bununla birlikdə bu sancağa Alacahisar və İzvorvik sancaqları da əlavə edilmişdir. Bu hadisələr üzərinə Şahzadə Əhməd atasına yazdığı məktubda; Səlimin əsgəriylə padşah atasının üzərinə getdiyini, buna baxmayaraq 3 sancaq və buna əlavə olaraq 500.000 axça verilməsini tənqid etmiş; yalnız 3 sancaq olsa da bunun Rumelinin tamamilə verilməsi demək olduğunu, padşah olmasına yalnız bir xütbə və bir də sikkə qaldığını; halbuki özünün atasını əsla incitmədiyini də ifadə etmişdir. Bundan başqa atası sağ olduqca səltənətdə qəti olaraq gözü olmadığını ancaq üsyankar qardaşı üzərinə getməsinə icazə verilməsini istəmişdir. Beləcə, vəliəhd təyini işini də önləyən Səlim, əmrindəki əsgərlərlə Səməndirəyə getməyib, Köhnə Zağra və Filibe tərəflərində qalmış və Səməndirəyə bir vəkil göndərmişdir.^[7]

Şahzadə Səlim, Səməndirə yolunda olarkən, mərkəzdən sancağa getməsi əmr edildi ancaq Səlim Şahqulu məsələsinin nəticələnməsini gözlədiyini ifadə edirdi. Nəticədə Şahqulu ilə döyüşülmüş, bu döyüşdə Sədrəzəm Hadım Əli Paşa həyatını itirmişdi. Şahzadə Əhməd isə üsyankarları təqib etmək yerinə Amasyaya dönmüş, əsgərlərin Əhmədə olan dəstəyi azalmışdı. Hadım Əli Paşanın vəfat etdiyini öyrənən II Bəyazid, yenə eyni zamanlarda Karaman valisi oğlu Şahzadə Şahənşahın ölüm xəbərini də aldıqda; səltənətdən qəti sürətdə çəkilməyə qərar verdi. Dövlət qabaqcıl adamlarını dəvət edib görüşdü və əksəriyyət Şahzadə Əhmədin hökmdar olmasını dəstəklədi. Hadım Əli Paşanın yerinə sədrəzəm olan Herseqli Əhməd Paşa, bu qərara qatılmadı; padşahın çəkilməməsi, Şahzadə Səlimin Səməndirədə qalması, Şahzadə Əhmədin isə Karaman əyalətinə nəql edilməsi lazım olduğunu müdafiə etsə də başda padşah olmaq üzrə əksəriyyət Şahzadə Əhmədin hökmdar olmasını istədiyindən ona xəbər göndərdi. Qərar verildikdən sonra II Bəyazid, Rumeli bəylərini çağıraraq onlardan Şahzadə Əhmədə etiraz etməyəcəklərinə dair söz aldı. Rumeli bəyləri kimi Səlimi dəstəkləyən yeniçərilər isə Şahzadə Əhmədin hökmdarlığını önləmək üçün "Sənin sağlığında biz başqasını padşah istəmirik" deyə təminat vermişdi. Filibe'də olan Şahzadə Səlim isə bütün bunları adamları vasitəsiylə öyrənirdi.

Bəyazidin verdiyi əhdnaməyə əməl etmədiyini anlayan Şahzadə Səlim, 40.000 nəfərlik qüvvətlə, Çorluda atasının qüvvələrinin olduğu düzənliyə girdi. 1511-ci ilin avqust ayında tarixində baş verən döyüş sonunda Səlimin qüvvələri məğlub oldu. Şahzadə təqib edənlərin əlindən zorla xilas olaraq Qara dəniz sahilinə gəldi və ona qatılanlarla İynə Adadan gəmiylə Kəfəyə getdi. Səlimin bu məğlubiyyəti üzərinə, Şahzadə Əhmədə dərhal İstanbula gəlməsi yazıldı.^[7][9][10]

Sədrəzəm Herseqli Əhməd Paşa, daha əvvəl verilən əhdnaməyə sadiq qalmaq və Şahzadə Əhmədin paytaxta çağırılmaması haqqında padşaha təkidlər etsə də bu bir nəticə vermədi. Şahzadə Əhməd İstanbula gəldiyi günün sabahı padşah elan edildi.^[7]

Şahzadə Əhmədin hökmdarlığını tanımayan yeniçərilər, bununla qalmayıb aralarında dövlət irəli gələnlərinin evlərinin də olduğu bir çox evi talan etdi. Yeniçərilər, Səlimə sədaqət göstərərək onun gəlməsi və vəliəhd olması lazım olduğunu təkid etdi. Bunu xəbər alan Əhməd Anadoluya döndü. Səlim əleyhdarları bunun üzərinə Şahzadə Qorqudu hökmdar etmə düşüncəsiylə onu tələsik İstanbula çağırdılar. Bunun üzərinə İstanbula gələn Qorquda yeniçərilər hörmət göstərsə də, Səlimdən başqasını istəmədiklərini söylədilər (Yenibağça qiyamı 6 mart-24 aprel 1512).^[11] Bu vəziyyət üzərinə çətin vəziyyətə düşən və artıq hökmü və nüfuzu qalmayan Bəyazid Səlimi İstanbula dəvət etdi. Bəyazid başlanğıcda səltənətdən çəkilməyə yanaşmayaraq Səlimə, Şah İsmayıl üzərinə ediləcək səfərə Sərdar təyin etməyi təklif etsə də; Səlim ordunun başında hökmdarın olması lazım olduğunu söyləyərək bu təklifi rədd etdi. Bəyazid oğlunun hökmdar olma istəyi və əsgər ilə bəzi dövlət adamlarının Səlimdən tərəf olduğunu görüb səltənəti Səlimə tərk etdi (aprel 1512).^[3][10] Səlimin cülusu da 23 may tarixində həyata keçirilmişdir.^[12][13]

Bəyazid taxtdan çəkilib istirahət edəcəyi Dimetokaya getmək üzrə yola çıxsa da Dimetokaya çatmadan Çorlu ətrafında qəflətən vəfat etdi. Bu mövzuda fikirlər iki yerə ayrılır. Bəzi tarixçilər II. Bəyazidin əcəliylə öldüyünü söyləsələr də, bəziləri onun gələcəkdə taxt mübarizəsində iştirak edə biləcəyi şübhəsi ilə oğlu Səlim tərəfindən zəhərlənərək öldürüldüyünü qeyd edir.^[7]

Səlimin Osmanlı taxtına oturması problemli olmuşdur. Atası Bəyazid başda olmaq üzrə dövlət adamları tərəfindən gələcək padşah olaraq görülən Şahzadə Əhməd, Yavuzun iqtidarı ələ keçirməsini qəbul etmirdi. Əhməd; Konyada hökmdarlığını elan etməklə qalmamış, 19 iyun 1512-ci ildə oğlu Ələddini göndərərək Bursanı da ələ keçirmişdir. Ələddin, Bursa Subaşını öldürərək padşahlıq əlaməti olan xütbəni atası Şahzadə Əhməd adına oxutmuşdur. Bu vəziyyətə qarşılıq Səlim, 29 iyul 1512-ci ildə Bursaya keçərək Ələddini şəhəri tərk etməyə məcbur etmişdir. Bu hadisənin üzərinə, Şahzadə Əhməd tərəfdarı olan və onunla gizli ünsiyyəti də olan Sədrəzəm Qoca Mustafa Paşanı edam etdirən Yavuz, 4. dəfə Herseqli Əhməd Paşanı sədrəzəmliyə gətirmişdir. Yavuz, problem çıxarmaması üçün; Saruhan hakimi ikən ölən Şahzadə Mahmudun oğulları Kastamonu bəyi Orxan (1494–1512), Əmirxan (Əmirxan hələ kiçik olduğundan sancaqbəyliyinə getməmişdir) və Sinop bəyi Musa (1490–1512)'nı; Şahzadə Aləmşahın oğlu Çanqırı bəyi Osmanı və Şahzadə Şahənşahın oğlu Mehmed bəyi aradan qaldırdı.

Səlimin padşahlığını tanıyan öz böyük qardaşı Şahzadə Qorqud bunun üzərinə Saruhan Sancaqbəyliyinə təyin edilmişdir. Yavuz Sultan Səlim, öz böyük qardaşının fikrini öyrənmək üçün, bəzi dövlət adamlarının dilindən padşah olmasını arzu edər tərzdə məktublar yazdırmış, Şahzadə Qorqudun, məktublara müsbət cavablar verməsi üzərinə Manisa mühasirəyə alınmışdır. 1513-cü ildə Bergama yaxınlarında tutulmuşdur. Ardından Sultan Səlim, böyük qardaşını 9 mart 1513-cü ildə yay kirişiylə boğdurtmuştur.^[14]

Yavuzun yanındakı dövlət adamları Əhmədə məktublar yazaraq, şahzadələrin və sədrəzəm Qoca Mustafa Paşanın öldürülməsindən şikayət etmişlər və Şahzadə Əhmədi ilk vuruşmada ona qoşulacaqlarına inandırmışdır. Bunun üzərinə Əhməd Bursa üzərinə getmiş, lakin Yenişehir düzənliyində məğlub olmuşdur. Daha sonra əsir alınan Əhməd də Qapıçıbaşı Sinan Ağa tərəfindən edam edilmişdir. Bununla da 1514-cü ilin yanvar ayında Sultan Səlim artıq tam hakimiyyəti ələ aldı. Ancaq Şahzadə Əhmədin iki oğlundan biri Məmlüklərə, digəri isə Səfəvilərə sığınmış və burada əcəlləri ilə ölmüşdür.^{[7][8][15][16][17]}

Ana maddə: Çaldıran Müharibəsi

Sultan Səlim taxta çıxanda Osmanlı imperiyası ağır bir dövr yaşayırdı. Bu böhranlı dövrün ən böyük səbəbi şərqdəki Şiə Səfəvi Dövləti olaraq qəbul edilməkdə idi. Səfəvi dövlətinin ortadan qalxmasıyla Anadoludakı Osmanlı suverenliyi möhkəmlənəcək və şərqdən gələ biləcək təhlükənin qarşısı alınacaqdı. Yavuz Sultan Səlimin bir başqa məqsədi də şərqdəki bütün İslam dövlətlərini tək bir dövlət altında birləşdirməkdi.^[7][17][18]

I. Səlim, Səfəvilərlə aparılacaq müharibəyə qarşı hazırlıqlar və işlər gördü. Şah İsmayıl da eyni dövrdə Səfəvilərin başında Osmanlılara qarşı bəzi hazırlıqlar davam etdirirdi.^[19]

Yavuz Sultan Səlim bu məqsədlə, 1514-cü ilin baharında ordusuyla birlikdə İran səfərinə çıxmışdır. Oğlu Süleymanı 50.000 nəfərlik qüvvətlə Anadolu mühafizi təyin etdi və Osmanlı qüvvələri Ərzincandan Təbrizə doğru yürüşə çıxdı.^[7][17][18]

Osmanlı və Səfəvi ordularının ikisi də türk və müsəlman idi. Səfər çox uzun sürmüş, ancaq Səfəvi və Osmanlı qüvvələri hələ qarşılaşmamışdı. Osmanlı ordusunda bəzi çətinlik və qıtlıqlar baş göstərməyə başlamışdı. Bu əsnada, orduda səfərdən geri dönmə düşüncəsində olanlar da vardı.^[20] Yaşanan bəzi hadisələri və dilləndirilən bəzi narahatlıqları hiss edən I Səlim, atına minərək əsgərlərinə cəsarət verən və meydan oxuyan bir nitq söylədi. Geri dönməyə niyyəti olmadığını söyləyən I Səlim geri dönüş üçün özü ilə görüşən Həmdəm Paşanı uşaqlıq dostu olmasına baxmayaraq ölümlə cəzalandırdı. Cəsədi basdırılması üçün yeniçərilərə verdirdi.^[21]Osmanlı və Səfəvi orduları Çaldıran düzənliyində 23 avqust 1514 tarixində qarşılaşdı. Osmanlı ordusunun piyada qüvvələri daha çox olmasına qarşı, Səfəvi Ordusunun süvariləri çox idi. Ancaq Səfəvi Ordusunda top yox idi; buna qarşı Osmanlıda topçu qüvvələri var idi.^[7] I. Süleyman dövründə hazırlanmış olan Şükri-i Bitlisi'nin Səlimnâmə adlı əsərində; Səfəvi əsgərləri, qırmızı çubuğa dolanmış sarıqlar, dəbilqə və zirehlə; Osmanlı ordusu isə qabaqda tüfəng və nizəli dörd yeniçəri ilə zirehsiz və dəbilqəsiz olaraq təsvir edilmişdir.^[22] 24 avqustda reallaşan döyüşdə Osmanlı qüvvələri qələbə qazanarkən, Səfəvilər məğlub edildi. Döyüşün qazanılmasında Osmanlı ordusunda odlu silahların olması təyinedici rol oynadı.^[23] Bu vəziyyət Səfəvilərlə davamlı mübarizə halında olan Özbəklərin də xeyrinə olmuşdur. Onsuz da daha əvvəl Özbəklər ilə Osmanlılar arasında siyasi əlaqələr güclənmiş və ortaq düşmən Səfəvilərə qarşı müttəfiqlik qurulmuşdu.^[24]

Müharibə, Osmanlıların lehinə nəticələndi. Müharibədə yaralanan və atından düşən Şah İsmayıl, əsgərlərindən birinin atını ona verməsi ilə döyüş sahəsindən uzaqlaşdı.^[25] I. Səlim yoluna davam edərək Təbrizə girdi, bu hadisənin ardınca şəhərdəki bir çox sənətçi və elm adamı İstanbula göndərildi. Yaşadığı ağır məğlubiyyətin ardından Şah İsmayıl keçmiş nüfuzunu itirdi. Bu sayədə Şərqi Anadoluda Osmanlılar üçün bir təhlükə qalmadı. Çaldıran Zəfərindən sonra ƏrzincanBvəayburt qəti olaraq Osmanlı hakimiyyətinə keçdi.

15 sentyabr 1514-cü ildə Təbrizdən Qarabağa hərəkət edən Yavuz qışı orada keçirib, baharda İranı tamamilə almağı planlaşdırsa da şərtlər uyğun olmadığı üçün Amasyaya getmişdi. Bundan əvvəl Naxçıvanda ikən əsgərlərin bəzi kənd evlərinə hücum etməsini vəsilə edərək, hərbi nəzarətdə səhlənkar olduqları söylənmişdir. Bu səbəbdən ötrü Sədrəzəm Herseqli Əhməd Paşa və ikinci vəzir Dukakinoğlu Əhməd Paşa vəzifədən alındı.

Qışı Amasyada keçirən Sultan Səlim, yazda təkrar İran səfərinə çıxdığı üçün top və sursatı Şərqi Qarahisar'da buraxmışdır. Səlim, Amasyada yaşadığı əsnada Dukakinoğlu Əhməd Paşanı sədrəzəm və dəftərdar; Piri Mehmed Paşanı da üçüncü vəzir elan etdi. Ancaq Dukakinoğlunun sədrəzəm olmasından 2 ay sonra, yenə dövlət adamlarının təhriki ilə fevral 1515 tarixində yeniçəri qiyamı oldu. Bunun üzərinə Yavuz Sultan Səlim qiyam səbəbini araşdırmış, nəticədə hərbi qiyama təşviq etdiyi və ayrıca Dulkadiroğluyla ittifaqı olub məktublaşdığı aydın olan Sədrəzəm Dukakinoğlu Əhməd Paşa edam edilmişdir. Bu hadisə üzərinə Səlim bir müddət sədrəzəmliyə heç kəsi təyin etməmişdir.^[7]

Sultan Səlim əvvəlcə Kemah qalasını alaraq işə başlamışdır. Ardından İran Səfəri əsnasında, Şaha qarşı döyüşə qatılması istənən, buna qarşı Səfəvi və Misir Məmlüklərinə köməklik edən, həmçinin özünə bağlı bəzi tayfa rəisləriylə Osmanlı ordusuna hücum edən Zülqədəroğlu Əlaəddövlənin üzərinə gedilməsinə qərar vermişdir. Zülqədəroğulları Bəyliyinin üzərinə Şahsüvaroğlu Əli Bəy yollanmış, 12 iyun 1515'də qazanılan Durnadağ zəfəri ilə də bəylik torpaqları Osmanlıya keçmişdir. Səfəvi dövlətinin qərb sərhədindəki şəhər və qalalardan ən əhəmiyyətlilərindən biri olan Diyarbəkirin də alınmasına qərar verən Sultan Səlim, Osmanlı Dövlətinə gəlmiş olan elm adamı İdris-i Bitlis vasitəsiylə bu şəhəri sülh yolu ilə almağa çalışmış və bunda da müvəffəqiyyətli olmuşdur. Digər tərəfdən yenə İdris-i Bitlisi'nin köməyiylə Mardin də Osmanlı torpaqlarına qatılmışdır.^[26] Beləliklə Urmiya, İtak, İmadiyə, Siirt, Eğil, Hasankeyf, Palu, Bitlis, Hizran, Meyyafarikin və Cizrə; Osmanlı hakimiyyətinə girmişdir. Bu tarixlərdə Məmlük dövlətinə tabe olan Ramazanoğulları Bəyliyinin başında Mahmud bəy idi. Bu zəfərlərdən sonra Osmanlıyla yaxınlaşan Mahmud bəyi Məmlük dövləti azad etmiş, bunun üzərinə Mahmud bəy də Yavuz Sultan Səlimə tabeliyini rəsmi olaraq ifadə etmişdir.^[27] Ramazanoğulları Bəyliyi özbaşına təslim olub Osmanlıya tabe olmasıyla Anadoluda birlik təmin edilmişdir.

Osmanlılar ilə Məmlüklər arasında, Fateh Sultan Mehmed dövründən bəri davam edən anlaşılmazlıqlar olsa da İran Səfəri, Məmlüklər və Səfəvilərin ittifaq bağlamalarına səbəb olmuşdur. Bundan başqa Yavuzun Səfəvilərə qarşı səfərə çıxdığını xəbər alan Məmlük sultanı ordusunu Osmanlı sərhədinə gətirmişdir. Yavuz Sultan Səlim dövründə, Zülqədəroğulları Bəyliyinə son verilməsi, Osmanlılar ilə Məmlüklülər arasındakı mövcud gərginliyi daha da artırdı. 1516-cı ildə Sədrəzəm Hadım Sinan Paşa əmrindəki Osmanlı ordusunun Suriyadan keçməsinə Məmlüklərin icazə verməməsi üzərinə, Yavuz Sultan Səlim 5 iyun 1516'da Misir səfərinə çıxmış, 27 iyul günü Osmanlı Ordusu Misir sərhədinə çatmışdır. Məmlük sultanlığına bağlı Antep (18 avqust 1516) və Besni (19 avqust 1516) qalaları bir gün arayla təslim olmuşdur. Ancaq, əsl döyüş 24 avqust 1516'da Hələb yaxınlarında Mərcidabıqda reallaşmış, Məmlük Ordusu Osmanlıların əzici top atəşi qarşısında çox dayanamamışdır. Döyüş sonunda yaşlı Məmlük sultanı Kansu Gavri atından düşərək ölmüşdür. Bu səfər nəticəsində Osmanlının sərhədləri 5.200.000 km²'ə yüksəlmişdir.^[28]

28 avqust 1516'da Hələbə girən Yavuz Sultan Səlim heç bir qüvvə ilə qarşılaşmadan şəhəri təslim almışdır. Həma (19 sentyabr 1516), Hüms (21 sentyabr 1516) və Şam (27 sentyabr 1516) eyni şəkildə təslim olarkən, Livan əmrləri də Osmanlı hakimiyyətini qəbul etmişdir. 21 dekabr, 1516'da Sədrəzəm Sinan Paşa əmrindəki Osmanlı ordusu Xan Yunus savaşında Canbərdi Qəzalini məğlub etmiş, beləcə Fələstin yolu açılmışdır.^[29]

Yoluna davam edən Yavuz 30 dekabr 1516'da Qüdsə girmiş və Qüdsdəki müqəddəs yerləri ziyarət etmişdir. Osmanlı ordusu 2 yanvar 1517'də Qəzzəyə girmişdir. Mərcidabıq müharibəsindən sonra Məmlük dövlətinin başına keçən Tomanbay; Osmanlı hakimiyyətini qəbul etmədiyi kimi sülh təklifi üçün gələn Osmanlı elçisini də öldürmüşdür. Tumanbay, venesiyalılardan top və silah alaraq Ridaniyədə qüvvətli bir müdafiə xətti qurmuşdur. Yavuz Sultan Səlim, ordusuyla birlikdə Sina Çölünü 5 gün içində indiki tank sürətiylə (11 yanvar-16 yanvar) keçərək, Ridaniyədə Məmlük Ordusu ilə qarşılaşmışdır. Dərhal sahil yolunu buraxıb cənuba Sina səhrasına doğru yönəlib, sürətlə yol alıb Məmlük Ordusuna, Əl-Mukaddam dağının ətrafını gəzərək cənubdan hücum edən Yavuz Sultan Səlim, bu manevr sayəsində Məmlük Ordusunun istiqamətləri sabit olan toplarını təsirsiz hala gətirmişdir.

Məmlük sultanı Tomanbay məğlub olacağını anladı və 22 yanvar günündə kiçik bir dəstə ilə ordu mərkəzinə hücum etdi. Sultan Səlimin çadırı olaraq hücum etdikləri çadırda sədrəzəmi tapdılar və Hadım Sinan Paşa qətlə yetirildi. Yanlış addım atdığını anlayan Tomanbay dərhal döyüş meydanından qaçdı. Həmin gün başa çatan Ridaniyə döyüşü Osmanlıların zəfəri ilə bitdi və hər iki tərəfin də 25.000 nəfərə qədər itkisi ilə başa çatdı.

24 yanvar 1517'də Qahirə alınmışdır. Qahirəni heç bir itki vermədən və şəhərin ictimai və iqtisadi həyatına zərər vermədən əlinə keçirmək niyyətiylə 25 yanvarda Sultan Səlim müqavimət göstərməyən bütün Məmlüklülərin bağışlanılacağını elan etdi, lakin Tumanbay və ona yaxın Məmlük komandirləri partizan tipli müqavimət təşkil etməyə başladılar və bu səbəblə Qahirə ancaq üç gün davam edən çox şiddətli döyüşdən sonra ələ keçdi və şəhər qismən yıxıldı və minlərlə adam öldü. 4 fevral 1517'də Yavuz mərasimlə Qahirəyə girmiş və Misir Məmlüklərinə bağlı Abbasi xəlifəliyinə son vermişdir.^[7]

4 fevral 1517'də Yavuz mərasimlə Qahirəyə girdi və "Yusif Nəbi Taxtı" na oturdu. Məmlüklülər Nil deltasında və Yuxarı Misirdə müqavimətə davam etdilər, lakin çox zaman keçmədən Osmanlı qüvvələri bu müqavimət mərkəzlərini ləğv edib Tumanbayı tutmağı bacardılar. 13 aprel 1517'də Tumanbay Qahirə qala qapısında asılaraq edam edildi. Bu zəfərlə birlikdə Məmlük dövləti süqut etmiş, torpaqları Osmanlı suverenliyinə girmişdir.

Bu səfərdə çox böyük qənimət əldə edilmişdi və Misirdəki Osmanlı ordusu ərzaq və sursat tələb edirdi. Sultan Səlim İstanbula gəmi ilə xəbər göndərərək 100 parça qədər gəmidən ibarət bir donanmanın İstanbuldan tələsik göndərilməsini istədi. Bu əsnada İstanbul çox şiddətli bir qış keçirməkdə idi; Haliç donmuşdu və İstanbul baş məmuru (mühafizi) Piri Paşa dərhal istənilən donanmanı göndərə bilmədi, halbuki limanda çox sayda yeni gəmi, xüsusilə 6 top gəmisi və 5 at gəmisi tikilmiş hazır gözləyirdi. Dəstək donanma ancaq 26 Martda İstanbuldan yol almağa başladı. İsgəndəriyyə limanına çatan donanma orada Sultan Səlim üçün çox bir donanma nümayişi sərgilədilər. Ələ keçən xəzinələr və qənimət malları bu donanmaya yüklənərək 15 İyulda İstanbula göndərildi.^[29]

Misir Səfəri sonunda Suriya, Fələstin və Misir, Osmanlı hakimiyyətinə girmişdir. Bundan başqa Hicaz və bölgəsi də Osmanlı torpaqlarına qatılmışdır. Şərq ticarət yolları tamamilə Osmanlıların əlinə keçmişdir. Əldə edilən qənimətlər və alınan vergilərlə Osmanlı Xəzinəsi dolmuşdur. 6 iyul 1517'də Müqəddəs Əmanətlər Osmanlı əlinə keçmişdir. Bundan başqa Kiprdəki venesiyalılar Məmlüklərə verdikləri vergini Osmanlılara ödəməyə başlamışdır.^[7]

Misirin alınmasıyla Ədviyyat Yolu da Osmanlı idarəsinə keçmişdir. Dövrün ən əhəmiyyətli iki ticarət yolu İpək və Ədviyyat Yolunu ələ keçirən Osmanlı bu sayədə Avropa ölkələrini, iqtisadi baxımdan asılı vəziyyətə gətirmişdir. Ancaq Ümid Burnunun kəşfi səbəbiylə bu üstünlük uzun sürməmişdir.

Bunlara əlavə olaraq, Misirin Osmanlı hakimiyyətinə girməsi və Tomanbay'ın ölümündən sonra; Yavuz Sultan Səlim, Kansu Gavri'nin özünə rəqib olaraq çıxardığı qardaşı Əhmədin oğlu Qasımı ələ keçirmiş və öldürtmüşdür.

Yavuz Sultan Səlim Çaldıran Döyüşündən sonra Şah İsmayılın təklif etdiyi bütün sülh şərtlərini rədd edib, Misir səfərinə getmişdi. Ancaq Şama çatanda burada Şah İsmayılın hədiyyələr və məktub gətirən bir elçisini gördü. Şah İsmayıl yolladığı məktubda hörmət dolu ifadələrlə aşağıdakı sözləri qeyd etmişdir:

"Sən bir çox əraziyə və təbəqəyə malik oldun, xüsusilə də Misiri almaqla Hâdim'ul-Harameyn'uş-Şerifeyn (Məkkə və Mədinənin xidmətçisi) ünvanını aldın. İndi sən Şərqin İsgəndərisən. Aramızda olan oldu, keçən keçdi. Bir daha geri dönməz. Sən məmləkətini get, mən məmləkətimə gedim. Aramızda müsəlman qanı tökülməsin. Arzun və məqsədin nədirsə, mənim qəbulumdur."

Sultan Səlim əsgərin yorğun olması səbəbiylə Şah İsmayılın üzərinə getmədi; bununla birlikdə Şah İsmayıldan gələ biləcək hər hansı bir hücuma qarşı tədbir almağa da laqeyd yanaşmamışdır. Yavuz, dönüş yolunda Mərcidabıq mövqeyinə gəldikdə sədrəzəm Piri Mehmed Paşanı 2.000 yeniçəri və bir xeyli əyalət əsgəri ilə Diyarbəkir sərhəddinə göndərdi, özü də İstanbula hərəkət etdi. Piri Mehmed Paşa bir müddət Fərat çayı sahilində qaldı; Şah İsmayılın hərəkət etməməsinin ardından verilən əmr ilə Ədirnədə olan padşahın yanına gəldi.^[7]

Ana maddə: Cəlali üsyanları

Bozox türkmənlərindən və Amasya'nın Turhal qəsəbəsi sakinlərindən Cəlal adında timarlı bir qızılbaş üsyan edərək 20.000 adam yığıb Tokat'a gəlmişdi. Bu hadisənin yatırılması üçün Rumeli Bəylərbəyi Fərhad Paşa vəzifələndirilmişdi. Eyni zamanda Şahsüvaroğlu Əli bəy də hadisədən xəbərdar edilmişdi. Fərhad Paşa gəlmədən əvvəl; Əli bəy, Qızılbaş Cəlalın üzərinə getmiş və Cəlalı məğlub etmişdir (1518).^[7]

Yavuz Sultan Səlim, Misir səfərindən qayıtdıqdan sonra donanmaya əhəmiyyət vermiş, hazırlıq etməyə başlamışdı. Bu hazırlığın hansı tərəfə olacağı hələ bilinmədiyindən venesiyalılar təlaşa düşmüş, Kipr adasına aid vergini verməklə birlikdə hər ehtimala qarşı adanı da hərbi baxımdan gücləndirilmiş, həmçinin Avropada müttəfiq axtarmağa başlamışdılar. Bununla birlikdə səfərin hansı tərəfə keçiriləcəyi gizli idi. Bundan başqa Papa X. Leonun Osmanlılara qarşı səfər keçirilməsi məqsədiylə fəaliyyəti olduğu da bilinməkdədir. Papa, Osmanlıya qarşı ittifaq bağlamaq məqsədiylə İspaniya, Avstriya, Fransa və İngiltərə dövlətləri ilə görüşürdü. Donanmadakı hazırlığın əsasən, ola biləcək bir Səlib Səfərinə qarşı dənizdə də üstün olmaq məqsədiylə tikilmiş olması ehtimal edilir.^[7]

Bəzi dövlət irəli gələni də Rodosun fəthi mövzusunda Sultan Səlimi təşviq edirdi. Ancaq Səlim adanın zəbti üçün hazır olan dörd aylıq hazırlığı kafi görmədi. Daha əvvəl Fateh Sultan Mehmed tərəfindən da əhatə edilən Rodosun, fəth edilməsindən yenə müvəffəqiyyətsiz olunmasını istəmədiyindən ötəridir ki Sultan Səlim çox daha yaxşı hazırlanılmasını əmr etmişdir.

Yavuz Sultan Səlim, donanma fəaliyyətləri ilə birlikdə edəcəyi səfərin istiqaməti haqqında qəti qərarı vermədən əvvəl Ədirnəyə getməyə qərar vermişdir. Misir Səfərindən sonra Qərb Səfərinə başlamaq məqsədiylə Sədrəzəmi Qapıqulu əsgərləriylə Ədirnəyə göndərmiş, sonra özü də 1520-ci ilin avqust ayında Ədirnəyə doğru yola çıxmışdır.^[7]

Yavuz Sultan Səlimin səltənəti qısa sürmüş olsa da, Osmanlı İmperiyasının oğlu Süleyman dövründə qızıl çağını yaşamasına zəmin hazırlamışdır. Sultan Səlim, atasından aldığı boş xəzinəni ağzına qədər doldurmuşdur. Məşhur bir əfsanəyə görə; xəzinənin qapısını möhürlədikdən sonra, belə vəsiyyət etmişdir: "Mənim qızılla doldurduğum xəzinəni, nəvələrimdən hər kim doldura bilsə öz möhürü ilə möhürləsin, əks halda Xəzinə-i Hümayun mənim möhrümlə möhürlənsin." Bu vəsiyyət tutulmuş, o tarixdən sonra gələn padşahların heç biri xəzinəni dolduramadığından, xəzinənin qapısı Osmanlının təxminən 400 il sonrakı iflasına qədər Yavuzun möhürü ilə möhürlənmişdir.^[29] Sultan Səlim, Misir səfərindən sonra Qərb Səfərinə başlamaq məqsədiylə sədrəzəmi Qapıqulu əsgərləriylə Ədirnəyə göndərmiş, sonra özü də avqust 1520 tarixində Ədirnəyə doğru yola çıxmışdır. Ancaq Səlim, kürəyində bir çiban çıxması ötrü narahat idi. Xalq arasında yanıqara olaraq da adlandırılan bu çiban, Şirpəncə ya da Aslan Pəncəsi adıyla bilinir. Xoca Sadəttin Əfəndi, yazılarında Yavuz Sultan Səlimin ölümünə səbəb olan çiban haqqında ətraflı məlumatlar vermişdir və buna görə dövrümüzdə qaynaq olaraq ümumiyyətlə onun yazılarına baxılır. Yazılarına görə; Yavuz Sultan Səlim, Ədirnəyə hərəkətə qərar verdikdən sonra bir gün müsahib Həsən Cana kürəyinə bir şeyin batdığını söyləmiş, bunun üzərinə Həsən Can, əlini hökmdarın kürəyinə salmış, lakin bir şey tapa bilməmişdir. Ancaq ikinci səfər yenə eyni şeydən şikayət etdikdə o zaman Həsən Can, Sultan Səlimin kürəyinə baxmış və ətrafı qızarmış və tam yetişməmiş sərt bir çiban görmüşdür. Bunu Sultan Səlimə deyəndə, Sultan çibanı sıxmasını istəmişsə də Həsən Can: "Padşahım, böyük bir çibandır, hələ xamdır, məcbur etmək caiz deyil, bir münasib məlhəm qoyaq" demiş, bunun üzərinə Sultan Səlim "Biz Çələbi deyilik ki, bir çiban üçün cərrahlara müraciət edək" cavabını vermişdir. O gecəni əzab içində keçirən sultan, ertəsi gün hamama gedərək orada çibanı sıxdırıb zədələmiş, lakin bu da ağrısını artırmaqdan başqa bir işə yaramamışdır. Bunun üzərinə Həsən Cana "Səni dinləmədik, amma özümüzü məhv etdik" deyib çibanın macərasını danışanda Həsən Can "az qala ağlım başımdan gedirdi" deyir. Bütün bu çətinliklərə baxmayaraq Yavuz, səfər daha əvvəl razılaşdırıldığı üçün geri dönməyərək xəstə olduğu halda avqust 1520 tarixində Ədirnəyə doğru yola çıxmışdır.

Yavuz, Çorluda qırx gün Baş həkim Əhməd Çələbi tərəfindən müalicə edilmiş, lakin yara yenə də böyüyüb açılmışdır. Hərəkət edə bilməyəcək qədər yorğun düşən Yavuz, müalicədən ümidini kəsdikdə Ədirnədə olan sədrəzəm Piri Mehmed Paşa ilə vəzir Çoban Mustafa Paşanı və Rumeli Bəylərbəyi Əhməd Paşanı tələsik yanına çağırtmış və vəsiyyətini ifadə etmişdir. Bundan başqa tələsik gəlməsi üçün Manisa hakimi olan oğlu Süleymana xəbər göndərmiş ancaq oğlu gəlmədən 1520-ci ildə 21 sentyabrı 22'sini bağlayan gecə Çorlu qərargahının olduğu kənddə 49 yaşında vəfat etmişdir. Sultan Səlimin vəfatı, tək oğlu olan Manisa hakimi Şahzadə Süleyman gələnə qədər gizli tutulmuşdur. Süleymanın 24 sentyabr tarixində İstanbul tərəfinə gəlib gəmi ilə saraya endiyi xəbər alındıqdan sonra, Səlimin vəfatı və yeni padşahın İstanbula gəldiyi elan edilmişdir.

Dövlət məmurları, dərhal İstanbula gəlib yeni Padşahı təbrik etdikdən sonra Səlimin cənazəsi Ədirnəqapı xaricində, bağlar sonunda qarşılanıb, hazırlanmış olan tabuta qoyulmuşdur. Fateh Sultan Mehmed məscidində cənazə namazı qılındıqdan sonra, o tarixlərdə Mirzə Sarayı deyilən günümüzdəki Sultan Səlim məscidin yanındakı məhəlləyə dəfn edilmişdir.^[29] Türbəsi, oğlu Süleyman tərəfindən inşa edilmişdir.

Misir Səfəri nəticəsində müqəddəs torpaqlar Osmanlı hakimiyyətinə girmişdi. 6 iyul 1517'də Müqəddəs Əmanətlər deyilən və aralarında Məhəmmədin əbası, dişi, sancağı və qılıncı da olan əşyalar, Hicazdan Yavuz Sultan Səlimə göndərilmişdir. Beləcə 29 avqust 1516'da Xilafət Abbasi nəslindən Osmanlı soyuna keçmişdir.

Yavuz Sultan Səlim, Ayasofya Məscidində edilən bir mərasimlə, son Məmlük xəlifəsi III. Mütəvəkkilin müqəddəs torpaqları aldığı zaman oradakı idarəçilərin istifadə etdiyi Hakimü'l-Hərəmeyn (Müqəddəs diyarların hakimi) ünvanını uyğun görməyib özünü Hadimü'l-Hərəmeyn (Müqəddəs diyarların xidmətçisi) elan etmiş, öz deyimiylə Hadim-i Hərəmeyn-i Şərifeyn (Hərəmeyn-i Şerifeyn), yəni Məkkə və Mədinənin xidmətçisi ünvanını götürmüşdür.^[30]

O dövrdə xəlifə olan III. Mütəvəkkil İstanbula köçürülmüş və ömrünün sonuna qədər orada Osmanlı mühafizəsində, siyasi səlahiyyətə sahib olmadan yaşamışdır. Hər nə qədər xilafət Osmanlı sultanlarına keçsə də, xəlifə ünvanı Osmanlı sənədlərində tez-tez istifadə edilmiş deyil. Hətta Qanuni Sultan Süleyman kimi bir sultan belə xəlifə ünvanını istifadə etmir.

Rəsmi olaraq ilk dəfə Kiçik Qaynarca müqaviləsi ilə Osmanlı Padşahı, xəlifə olaraq Rus idarəsinə girən Krım Müsəlmanlarının qoruyucusu olaraq göstərilməkdədir. Osmanlıda xilafət iddialarının istifadə edilməsi ancaq Sultan Əbdülməcid ilə başlayacaq və Sultan II. Əbdülhəmid ilə inkişaf edəcəkdir.

• Ayşə Hafsa Sultan
• Ayşə Xatun

• I Süleyman
• Şahzadə Orhan — Kiçik yaşda vəfat etmişdir.
• Şahzadə Musa — Kiçik yaşda vəfat etmişdir.
• Şahzadə Qorqud — Kiçik yaşda vəfat etmişdir.
• Şahzadə Üveys

• Beyhan Sultan
• Xədicə Sultan
• Fatma Sultan
• Hafsa Sultan
• Xanım Sultan
• Şah Sultan
• Gövhərxan Sultan — Krım xanı Səadət Gərayla evlənmişdir. Bu nikahdan Sultanzadə Əhməd Paşa adlı oğlu olmuşdur.

Osmanlı sultanlarının siyahısı

II Gülbahar Xatun

Təkirdağ döyüşü