Antalya - Wikipedia

Helenistik dövrdə Bergama Kralı II. Attalos (E.Ə. 159-138), əsgərlərinə "Gedin və mənə yer üzündəki cənnəti tapın" deyir. Əsgərlərinin göstərdiyi yeri (bugünkü Antalya) bəyənən II. Attalos, regionun strateji mövqeyini nəzərə alaraq buraya bir liman şəhəri qurdurur və şəhər, banisi Attalosun adına əsasən "Ataleia" adlandırılır. Şəhərin adı qədim Ərəb mənbələrində "Antaliye", Türk mənbələrində isə "Adalya" olaraq keçər. Şəhər 20-ci əsrin ilk rübündən başlayaraq "Antalya" olaraq adlandırılmışdır.

Anadoluda insana aid məlum olan ən qədim yaşayış sahələrindən biri Antalya şəhər mərkəzindən təxminən 30 km şimal-qərbdə Korkuteli yolu üzərində Tavr Dağının Dənizə baxan yamaclarında yerləşən Karain Mağarasıdır. Karainde mağara adamlarına (homo sapiens neandertal) aid sümük qalıqları da tapılıb. Bunlar, bütün Anadoluda tapılan ən erkən fossil qalıqlarıdır. Antalya Bölgəsinin erkən tarixi, regionda 1946-dan əvvəl aparılan qazıntılardan əvvəl qaranlıq idi. Hitit mixi yazılı sənədlərində adı keçən Ahhiyava və Arzava ölkələrinin Pamfiliya olduğu elm dairələrində qəbul görür. Bu bölgədəki araşdırmalar və tapıntıların ortaya çıxması və əldə olan göstəricilərlə bölgənin qaranlıq olan bu dövrü də aydınlaşmağa başlayıb.

Anadoluda ilk siyasi birliyi təmin edən Hitit Dövlətinin yarandığı dövrdə Anadoluya yazı gəlmişdi. Anadolunun ortasında qurulmuş olan Hittit dövləti, başlanğıcda Antalya üçün səssiz və qaranlıq keçdi. Bölgənin tarix səhnəsinə çıxması Hittit krallarının Qərbi Anadolu yürüşləri ilə başlayır. Bu günkü Antalya rayon sərhədləri içində qalan Perge, Kesros, Patara kimi qədim məkan adlarının Hittit dövründən qalma olduğunu E.Ə. 1237-ci illər arasında hökm sürmüş Hittit Kralı III. Hattuşilinin "İllik"-lərindən öyrənilmişdir. Konyanın Yalburtunda bir Hitit heroqlifikində Pataranın adının "Pataf" formasında keçməsi, bu, kəşfi gücləndirən tapıntılardır. Buradan anlaşılan Hittit "Lukka Ölkəsi" adlandırdıqlarının Aralıq Dənizi sahilinə qədər uzanmış olmalarıdır. Hittit İmperatorluğunun dağılmasının səbəbi olan Dəniz qövmləri köçü zamanı bir qisim Akkalıların bu bölgəyə köç etməkləri Yunan mifologiyasında bəhs edilir. Troya müharibəsindən sonra bəzi Akka boyları, Amphilokhos, Kalkhas və Mopsosun idarəsində Pamfiliyaya gəldilər. Perge, Sillyon, Aspendos və Selgeyi son elmi məlumatlara əsasən bölgənin yerli əhalisi qurdu. Bölgəyə Pamfilyalılar yerləşmədən əvvəl E.Ə. 7-ci əsrdə qısa bir dövr Rodoslular və Dorluların, Kumluca və Faselisdə (Çıralı) bölgəsini məskunlaşdırdıqları qədim Yunan mənbələrində keçir. Kumluca yaxınlığında yerləşən Rodiopolis şəhəri bunun bir sübutu sayılır.

Xristianlığın Anadoluda sürətlə yayıldığı eramızın 5.-7. əsrləri boyu Pamfiliya və Likiya, Şərqi Roma əyaləti olaraq əhəmiyyətlərini qoruyublar. 7-ci əsrin ortalarında Ərəblərin daimi hücumları hər iki regionu böyük ölçüdə ziyana salmış, bu vəziyyətə mane olmaq istəyən Şərqi Romalılar, regionu qorumaq məqsədilə xüsusi bir donanma qurmuşlar. Roma İmperiyasının bölgəyə tam hakim olmasından sonra, strateji yerlər və ya şəhərlərin bəziləri, kiçik rahiblik halında Şərqi Roma İmperiyası suverenliyi zamanı yaşamalarını davam etdirmişlər. Antalyanın bugünkü olduğu yerdə II. Attalosun zamanında inşa edilən ilk qala divarlarının da bu dövrdə tikildiyi məlumdur. Eramızın 130-cu ildə Roma imperatoru Hadriyan, Antalya səfəri zamanı Hadrian Qapısını tikdirib, qala divarların şərq hissəsini də tikilməsini başlatmışdır. Bundan başqa, Rodos, Venesiya, Genuya dəniz quldurlarının talanları, Kipr Krallarının hücumları və Səlib yürüşü zamanı yağmalar, zəlzələlər, regionun iqtisadi gücü qədər şəhərləri də zəiflətmişdir. Bu arada xüsusilə Rodos və Genuyalıların müdafiə və hücum üçün, yaxın sahillərdə bazalar qurmuşlar. Antalya, Aralıq Dənizi sahilində strateji mövqeyi əhəmiyyətli bir liman olma özəlliyindən görə, yarandığı tarixdən başlayaraq davamlı istilalara məruz qalmışdır.

Mövqeyi baxımından müdafiə imkanları güclü olan Antalya, 11-ci əsr sonlarında Türklərin əlinə keçdi. Şəhər, 1097-də I Səlib yürüşündən sonra yenidən Bizans əlinə keçmişdi. Türklər, 12-ci əsrin ilk yarısında Antalya önlərinə qədər gəldilər, ərazidə təsir dairəsini yaymağa başladılar. 1148-ci ildəki II Səlib yürüşü zamanı buraya gələn Xaçlı yazıçıları, Türklərin şəhərin yaxınlarına qədər gəldiklərini, xalqın bu səbəblə uğurla tarlalarını əkə bilmədiklərini bildirir. Bu səbəbdən şəhərdəki xalq yemək ehtiyacını dəniz yolu ilə qarşılayırdı.

Türklər, 1176 Miryokefalon döyüşündən sonra Anadoluda məskunlaşmağa başladılar. Bu dövrdə II Qılınc Arslan dövlətin güclü əsaslara malik olması üçün çalışırdı. II Qılınc Arslan, bunun üçün oğullarını Anadolunun müxtəlif yerlərinə göndərdi. Ən kiçik oğlu Gıyaseddin Keyxosrovu da 1180-ci illərdə fəth etdiyi Borguludaki (indiki Uluborlu) qalaya və ətrafına məlik olaraq göndərdi. II Qılınc Arslan 1182-ci ildə Antalyanı mühasirəyə almış, lakin şəhəri tuta bilmədi. 5 Mart 1207-ci il tarixində Antalya Səlcuqların əlinə keçdi. Şəhər təslim alındıqdan dərhal sonra abadlaşdırılmış, tərsanə tikilmiş və şimalda Uluborluda olan təşkilatın mərkəzi Antalyaya köçürülmüşdür. Ancaq Antalyadakı ilk Səlcuqlu hakimiyyəti olduqca qısa sürdü. Dənizdən yardım ala bilən şəhərlə bağlı təcrübələri olmayan Səlcuqlular, bir cümə namazı vaxtı xristianların, Türklərin üzərinə hücum edib böyük əksəriyyətini qətlə yetirməsilə şəhəri itirdilər. Antalyanın bu itkinin səbəblərinə dair iki fikir vardır. Birincisi, Gıyaseddin Keyhüsrevin ölməsinin (1211) ardından və Səlcuqlu şahzadələrinin taxt davası zamanı şəhərin itirildiyi; İkincisi 1214-də Antalya elinin sərkərdəsi Ertokuşun əsas hərbi qüvvələri ilə Sinop fəthinə iştirak etmək üçün gedib, şəhər hərbi baxımdan zəif buraxdığından şəhərin işğal ola biləcəyi ehtimalıdır. Səlcuqlu sultanı olan İzzəddin Keykavus yeni bir böyük yürüşə başladı. Şəhər Türklər tərəfindən 22 Yanvar 1216-cı il tarixində yenidən fəth edildi. Türklərin təhlükəsizliklərini təmin etmək üçün şəhərin yaşayış məkanını ikiyə bölən bir qoruyucu divar tikdirilib. Üstünə də bu fəthin səbəblərini və necə baş verdiyini bildirən kitabələr qoyulub. Şəhəri ikiyə bölən bu divara görə qərb hissəsi Türk və Müsəlmanların, şərq hissəsi isə Xristian və yerlilərin meydançası olacaq. Ancaq on il sonra Antalya, dövrün mənbələrinə canlandırmayan bir böyük abadlıq daha görmüşdür. Qədim qala divarının 100 m qədər şərqindən yeni bir divar daha keçirilmişdir. Üzərindəki yazılara görə 1225 tarixindəki bu tikintinin ilk səbəbi şəhərə yeni Türk məskunlaşmasını təmin etməkdir. İkinci səbəbinin limanı qorumaq məqsədi olduğunu güman edilir.

Bu illərdə Alaeddin Keykubat, Alaiyeni (Alanya) fəth etmiş, orada əhəmiyyətli tikintilər aparmışdır. Alaiye (bugünkü Alanya)-nin də almaqla Səlcuqların Aralıq dənizində bir dəniz ittifaqı, donanma yaratmaları tələb olunurdu. Antalyada işlədilən və ya yaradılan tərsanə, ilk Türk dəniz varlığının yaranmasını təmin etmişdir. Dərhal sonra Alaiyedə də bir tərsanə tikintisinə gətirilərək Aralıq dənizindəki Türk dəniz gücü yaradılmışdır. Antalya tərsanəsinin təhlükəsizliyini tam təmin etmək məqsədi ilə 1225 tarixində şəhər içində yeni bir tənzimləməyə alındı. Alaeddin Keykubat şəhərin dəniz tərəfindəki müdafiəsini gücləndirmişdi. 1243 Kösedağ döyüşünü uduzan II Gıyaseddin Keyxosrov, bu dəfə quru tərəfindəki müdafiəni, tikdirdiyi 1244 tarixli bir bürc qala ilə gücləndirdi. Antalya qalasının iç qalası limanın şərq yaxasında ikən, Türk təbəqənin də şimal-qərbinə (indiki adı ilə Topxanaya) köçüb. Antalya sonrakı tarixlərdə də Səlcuqlu Sultanlarının qış paytaxtlarından biri olmağa davam etdi. Hətta bəzən şərqdən gələn Monqollara qarşı bir etibarlı yer olaraq üstünlük verilirdi. Antalya cənubda Misir və Şərqi Aralıq Dənizi (Dəməşq əraziləri) tərəfləri ilə ticarət edən bir yer kimi çox fəal idi. Dövrün mənbələri buradan bir vəsilə ilə danışırlar. Məsələn, Saltuknamədə də Adalyadan bəhs edilir. Mövlana burada çoxlu Xristian olduğundan bəhs etsə də, bu ifadədə, başqa İç Anadolu şəhərlərinə görə "çox" dediyi güman edilir. Çünki şəhərin içindəki yaşayış ərazilərinə görə, Xristianlar heç də hədsiz bir çoxluğa malik deyildilər. Bununla yanaşı şəhərdə Franklar da vardı və Avropa ölkələri ilə ticarət həyata keçirilirdi.

Anadolu Səlcuqlu Dövlətinin son illərində (1300-dən sonra) İlxanlıların nüfuzu altına daxil olması, hökm və nüfuzunun qalmaması ilə tayfalar bəylik qurmağa başlayıblar. Bu sırada 13-cü əsr əvvəllərində Anadolu Səlcuqluları tərəfindən Yalvaç, Borlu və Eğirdir tərəflərinə yerləşdirilmiş olan Teke tayfasının bir qolunu təşkil edən Türkmənlər də 13-cü əsr sonlarında, başlarında olan Həmid Bəyin nəvəsi və İlyas Bəyin oğlu Feleküddin Dündar Bəyin liderliyində hökm sürdükləri göllər hövzəsində müstəqilliklərini elan edərək Hamidoğulları Bəyliyini yaratmış və özünə əvvəl Uluborlu, daha sonra Eğirdiri mərkəz seçmişdir. Qurulduqdan dərhal sonra ölkəsinin sərhədlərini cənuba doğru genişləndirən Dündar Bəy, Gölhisar, Korkuteli və daha sonra məmləkətin bəzi yerlərini gəzməyə çıxmış olan Antalya bəyinin əsir düşməsi ilə Antalyanı 1301-də tutmuşdur. Dündar Bəy, Hamidoğullan Bəyliyinin sərhədlərini Germiyan və Dənizliyə qədər genişləndirmiş və Antalyanı qardaşı Yunus Bəyin idarəsinə vermişdir. Beləliklə Hamidoğulları Bəyliyi Eğirdir və Antalya olmaq üzrə ikiyə ayrılmışdır.

Məmlük Sultanı ən-nasir Məhəmmədin hüzurunda Hamidoğulları bəyi Dündar Bəyin oğlu İshaq Bəylə etdiyi mübahisədən sonra həbs olunması üzərində, yerinə Korkutelinin (İstanos) Əmiri olan qardaşı Sinanüddin Xızır Bəy keçmişdir (1327). Böyük fəaliyyət göstərən və qüvvələrini artıran Sinanüddin Xızır Bəyin 1332de 8.000 atlı əsgəri ilə 12 şəhər və 25 qalaya malik olduğu məlumdur. Xızır Bəyin ölümündən sonra yerinə Dayə Bəy, ondan sonrada Mahmud Bəyin oğlu Mübarizeddin Mehmed Bəy, Korkuteli və Antalya ərazisinə nəzarət edən Tekeoğullarının başına keçmişdir. Zəncirqıran ləqəbi ilə tanınan, Sultanu-Sevahil (Sahillər Sultanı) adıyla anılan Mübarizeddin Mehmed Bəy ömrünü Kipr Frankları ilə mübarizə içərisində keçirmişdir. Antalya, 1216-daki Türk nəzarətinin üzərindən tam 145 il 7 ay keçdikdən sonra yenidən işğala məruz qalır. Kipr kralı Pyer I. de Lusignan 24 Avqust 1361 günü Teke-elinin mərkəzi olan Antalyanı hücumla tutmuşdur. Bunun üzərinə Korkud-eline çəkilən və bəyliyinin mərkəzini buraya daşıyan Mehmed Bəy Antalyanı ələ keçirmək üçün hazırlıqlara başlayıb. İlk olaraq iqtisadi boykota əl ataraq, Kiprlilərə yemək satılmasını qadağan etmiş və onları aclıqla təslimə məcbur etmək istəmişdir. Karamanoğlu Alaeddin Əli Bəy ilə ittifaq edərək mübarizəni davam etdirən Mehmed Bəy, ertəsi il 45.000 nəfər və 8 qalera gəmiləri ilə Antalya önünə gəldi, çox şiddətli bir döyüşə baş verdiysə də şəhəri ala bilməmiş, ancaq bu döyüş sonunda Kipr kralı Xristian dövlətlərindən yardım istəmək məcburiyyətində qalmışdır. Antalyanı yenidən fəth etmək üçün inadkarlıq və səylə döyüşən və heç vaxt mübarizəni tərk etməyən Mehmed Bəy bundan dolayı Təkə Bəy kimi tanınmış və Hamidoğullarının bu Antalya ərazisində Tekeoğulları kimi şöhrət tapmışdır. Yenə Mehmed Bəy zamanında Anadolunun cənubunda Antalya, Finike, Kaş, Kalkanlı, Milli, Gömbe, Elmalı, Korkuteli və Serik ilə sahildə Antalya və Alanya arasındakı ərazi Teke-eli kimi tanınmağa başlanmışdır.^[1]

Antalya geri almaqdan heç vaxt əl çəkməyən Mehmed Bəy Memluk Sultanlığı, Alaiye və Manavgat əmrləri ilə əlaqə və ittifaqlar yaratmışdır. Belə ki, 1370-də qurduğu böyük bir mühasirədə müvəffəq ola bilməsə də, işğaldan 12 il sonra 14 May 1373 tarixində Antalyanı yenidən fəth etmişdir. Təkə Bəy, fəthdən dərhal sonra Antalya qalasının bürclərinə ağ fon üzərində qırmızı Süleyman Möhürü (altı guşəli ulduz) və başında iki dənə ziqzaqlı yaşıl zolaq olan bayrağını asıb. 14-cü əsrdə yaşamış İspan Fransiskan keşişi seyahatnaməsində, Antalyadakı Tekeoğullarına aid iki bayraq olduğunu və birinin ağ fon üzərində ziqzaqlı xətlər daşıdığını, digərində isə Süleyman Möhürü olduğunu bildirir.^[2] Mehmet Bəydən sonra yerinə oğlu Osman Çələbi keçmişdir. Ancaq, Osman Çələbi vaxtında Təkə Bəyliyinin keçmiş əhəmiyyətinin qalmadığı, hakimiyyətinin isə Antalya və Korkutelidən ibarət olduğu görünür. Həmişə Korkutelidə oturan Osman Çələbi zamanında, Osmanlı Sultanı İldırım Bəyazid 1390da, Osman Çələbinin oğlu Mustafa Bəyin əlində olan Antalyaya yerimiş və onun Misirə qaçması ilə şəhəri ələ keçirərək şəhərin mühafizəsinə Firuz Bəyi gətirmişdir. Buranı Təkəli ilə birgə əvvəl oğlu İsa Çələbi, sonra da digər oğlu Mustafa Çələbiyə Sancaq olaraq idarəçiliyə vermişdir.^[3] 1397-də Antalya ilə Alaiye arasındakı ərazi tamamilə Osmanlı hakimiyyətinə keçmişdir. 1402-də Ankara döyüşündən sonra, Sivrihisara gələn Teymurun 10 diviziya ilə göndərdiyi Şahrux və sərkərdələri dəhşətli dağıntı nəticəsində Korkud-eli və Kitir (İqdır) tərəflərini, Əmir Şah Məlik də Antalya başda olmaq üzrə bütün Teke-elini taladılar.

Teymur, Kütahyaya gəldiyi zaman Teke-elini, Antalya və Alaiye daxil, Bursadan həbsdən azad etdiyi Karamanoğlu Mehmet Bəyə vermişdi. Bu surətlə Tekeoğulları Bəyi Osman Çələbi əlindəki Korkud-elidən və Osmanlı hakimiyyətindəki Antalyadan başqa, bu bölgədə Qaraman bəyliyi hakimiyyəti başlamışdır (1402-1415). Osmanlı Sultanı İldırım Bəyazidin 1402de Teymura qarşı apardığı Ankara döyüşünü uduzması ilə Teymurun tabeliyində olan Osman Çələbi Bəy, Antalya istisna olmaqla keçmiş bəyliyinə yenidən sahib olaraq Korkutelini özünə mərkəz təyin etmişdir. İldırım Bəyazidin 1390da Korkuteli istisna olmaqla bütün Tekeelinə malik olması ilə bəylik Korkutelinə köçmüş oldu.

Bu günkü Antalya vilayəti sərhədləri ilə Osmanlı Dövlətinin buradakı 15-ci və 16-cı əsrdəki inzibati vəziyyəti arasında fərqlər vardır. Bu əsrlərdə bu bölgədə Alaiye və Təkə Sancaqları mövcud idi. Ticarət yolları üzərində yerləşməsindən dolayı tez-tez işğal edilən Antalya, Səlcuqlular dövründə tikilən tərsanəsi və limanı ilə çox böyük əhəmiyyətə malik idi. Səlcuqlular hakimiyyətindəki Antalya ilə Kipr arasında mühüm ticarət əlaqələr həyata keçirilmiş və Səlcuqilərin ən mühüm ticarət mərkəzlərindən biri olmuşdur. 13-cü əsrin sonu ilə 14-cü əsrin əvvəllərində bura Hamidoğullarının Antalya feodallığının əlinə və ya Tekeoğullarının əlinə geçmiştir. Tekeoğulları dövründə əmin-amanlıq və tərəqqi davam etmiş, tikinti və mədəni tədbirlər artmışdır. Tekeoğulları dövründə Antalya və ətrafı bir ara Kiprlilərin əlinə keçdisə də, Mehmed Bəy və ya Təkə Bəy buranı təkrar almağa nail olurlar. Tekeoğulları Bəyliyinin sahib olduğu Təkə rayonu, Osmanlıların əlinə 1390-1393 tarixləri arasında keçmiş və beləliklə Osmanlı hakimiyyəti başlamıştır. Təkə rayonu Osmanlıların əlində Karamanoğullarının və bəzən də bəzi Avropa dövlətlərinin hücumlarına məruz qaldı. Antalya, Osmanlıların əlinə keçdikdən sonra Anadolu əyalətinə bağlandı. Bundan başqa, Antalya, bir müddət şahzadə bayrağı olaraq Osmanlı bayraqlarından biri oldu. Məsələn, Şahzadə Qorqud 1502den 1511-ci ilə qədər səkkiz il burada valilik etmişdir. Antalyanın Korkuteli rayonu da adını Şahzadə Qorqudun bu bölgədəki hökmranlığından aldı. Bu bölgədə, Osmanlı idarəsi altında 1511-ci ildə ortaya çıxan Şahqulu üsyanı baş verir. Ancaq bu üsyanlar nəticəsində yeni fəth edilən Modon, Koron kimi adalara böyük sürgünlər olub, İrana böyük miqdarda miqrasiyalar baş verdi. Bunlarla yanaşı, bəzi mənfi davranışda olanlar daha sonrakı illərdə, yəni Kiprin fəthilə birlikdə buranın yaşayışı və yenidənqurması məqsədilə sürgün edildilər. Bu cür hadisələr buranın siyasi, sosial, mədəni və əhali quruluşuna təsir etdi.

Təkə Sancağının quruluşunda xüsusilə coğrafi mövqeyi və tarixi şərtlər mühüm rol oynamışdır. Yenə də bu sancağın inkişafında qədim dövrlərdən bəri mühüm ticarət yolları üzərində yerləşməsi təsirli olmuşdur. Bu bölgə Osmanlı suverenliyinə keçəndə Anadolu əyalətinə bağlanmış və 19-cu əsrə qədər bu şəkildə davam etmişdir. Tənzimatın elanı ilə başlayan inzibati tənzimləmə nəticəsində Təkə Sancağı, Qaraman vilayətinə; 1865-ci ildə çıxarılan Vilayət Nizamnaməsiylə də Konya vilayətinə bağlandı. Bu dövrdə Təkə Sancağının Antalya, Akseki, Alaiye və Qızılqaya ilə birlikdə beş qəzası var idi. Bunun nəticəsində daha öncə sancaq olan Alanya və qəzaları Təkə Sancağına bağlandı. 1890-cı ilin qeydlərinə görə Təkə Sancağının, İstanos, Bucaq, Qızılqaya, Beşkonak, Millü, İqdir və Serik nahiyələrinin bağlı olduğu Antalya qəzası, İbradı nahiyəsinin bağlı olduğu Akseki qəzası, Finike nahiyəsinin bağlı olduğu Elmalı qəzası ilə Qaş qəzasından ibarət olduğu görülür. 1902 tarixində Təkə Sancağı, Antalya, Akseki, Alaiye, Almalı və Qaş qəzaları ilə 11 nahiyə və 524 kənddən ibarət olur. Daha sonra yenə bəzi tədbirlər keçirilmiş və günümüzə qədər gəlmişdir. Antalya Osmanlı Dövlətinin son dövrlərində Konyadan ayrılıb müstəqil bir sancaq olma xüsusiyyəti qazanıb.

1919-cu ilin Türk Millətinin ən qaranlıq illərindən biri idi. Birinci Dünya Müharibəsinə gedənlər ancaq yüzdə üçü geri gəlmişdi. Onlar da, ya qolsuz və ayaqsız və ya əlil idi. Müqavimət göstərə bilən bütün qüvvələr bitmişdi. Müharibədən sonra aparılan Mondros Sazişilə Antalya və ətrafı İtaliya Krallığına verilmişdi. Bu dövrdə işğalçılar istədikləri kimi Anadolu zəbt edir, Anadolu limanları Antanta Dövlətlərinin gəmiləri ilə dolmuş, quru hissəsində Antanta Dövlətləri hərbi məktəbləri boşaldır, hərbi dairələri dağıdır, yandırır; Rayon və kəndlərdə gəzirdilər.

Antalya zonasında Yörük Əli Əfəndinin evində şəhərin irəli gedən bir qrupu, Antalya Yunanlarının kənardan heç bir kömək gördükləri təqdirdə üsyana qalxaraq məmləkətin Antanta qüvvələrinə təslim olacağı təhlükəsinə qarşı Antalya qorumaq mövzusunda iclas keçirməyə qərar verirlər, ancaq aparılan müzakirələrdən bir nəticə vermədi. Bir müddət sonra Anadolunun müxtəlif yerlərindən regional müdafiə cəmiyyətlərinin qurulduğu xəbərinin gəlməsi və 19 May 1919-cu ildə Samsundan gələn xəbərlər Antalyada bir müdafiə cəmiyyəti yaradılması ideyasını yenidən gündəmə gətirir.^[4] Aralarında Müfti Yusif Tələt, bələdiyyə Başçısı Hüsni Qaraqaşın olduğu bir qrup qurulacaq cəmiyyətin forması haqqında mutasarrıf-la danışıqları lazım idi. Mutasarrıf Camal Bəy, bu yeni qurulan cəmiyyətdən çəkindiyi üçün bu fikrə yaxşı yanaşmır və görüşmək istəyən qrupu rədd edirdi. Çox uzun səylər nəticəsində xəstə yatağındakı mutasarrıf Camal Bəyin özünün qaldığı evə girən cəmiyyət tərəfdarları ölkənin başına gələn fəlakətdən bəhs edərək nə etmək, nə kimi tədbirlər görmək lazım gəldiyi haqqında Təsərrüfat Müdiri Akif Beyin odlu sözlərinə qarşı yataqda yatan Camal Bəy coşaraq qalxdı və "Mən millətimlə yanaşıyam, nə etmək lazımdırsa birlikdə düşünək və həyata keçirək" dedi. Bu sözdən məmnun qalan nümayəndə heyəti toplaşdı və Bələdiyyə Dairəsinin bir otağında "Müdafiə Heyəti Milliyə Cəmiyyəti" adı ilə fəaliyyətə başladı. Bu cəmiyyət 4 Sentyabr 1919daki Sivas Konqresində Anadolu və Rumeli Müdafiə Hüquq Cəmiyyətləri yaradılması qərarı əsasında bu cəmiyyətin bir qolu olaraq Antalya Müdafiə Hüquq Cəmiyyəti adını aldı. Cəmiyyət 4 il 24 gün çalışdıqdan sonra üzərinə düşən vətəni vəzifəsini tamamlamış olaraq yekun sənədini Anadolu və Rumeli Müdafiə Hüquq Cəmiyyətinə təqdim edib. Dərnək sədri Qazi Musfata Kamal Paşa 11 İyun 1923-cü il tarixində dərnəyin yekun sənədini təsdiq edib.

29 Oktyabr 1923-den sonra ölkənin hər yerində olduğu kimi Antalyada da bir çox dəyişikliklər baş vermişdir. Osmanlı dövründə sancaq olan bölgə respublika dövründə il halına gəlmişdir. 1923-50 dövründə kiçik miqyaslarda inkişaf edən rayonun əhalisi, xüsusilə də rayonun mərkəzinin əhalisi 1950-ci ildən sonra intensiv miqrasiya axını almağa başlamışdır.

Antalyada 1950-60 illəri arası dövrdə, sənayeləşmənin başlanması ilə birlikdə kənddən şəhərə köçlə gələn əhalinin artımı baş verib, bunun nəticəsində daha yaxşı iş, istirahət və məskunlaşma arzuları şəhərə gələn adamların bu ehtiyaclarına cavab verəcək şəhəri qurmaq səylərinin görüldüyü bir zaman prosesidir. Şəhərdə 1950den sonra da artaraq davam edəcək olan miqrasiyanın məkanda yaradacağı sosial, mədəni və fiziki dəyişikliklər də bu dövrdə yavaş-yavaş başlamışdır. Şəhərdə 1960-70 illəri arası dövrdə, urbanizasiya hərəkətlərinin təsiri görünməyə başlanmışdır. Bu dövr, istehsalda fərqliliyi gətirən, sosial-iqtisadi və mədəni dəyişikliyə yol açan yeni məskunlaşma formalaşmasının başladığı dövr olması baxımından əhəmiyyət daşıyır. 1960-1965 illəri arasında Kalekapısı bazarı formalaşmış, 1965-1970 illəri arasında, Kalekapısı ilə Bələdiyyə işxanı arasında, küçənin cənubunda bu gün də istifadəsi davam edən ticarət funksiyaları yerini almışdır. 1970-ci illərdə Vaqif İşxanı keçirilmişdir. Təbii və mədəni resurs potensialı yüksək bir şəhər olan Antalyanın 1969-cu ildə turizmdə prioritet sahələr kimi müəyyən olunması ilə planlaşdırma və investisiya prioriteti artmışdır. 1960-70 dövrü Antalyanın sürətli əhali artımı və şəhərləşmədən doğan sosial, mədəni və ərazi dəyişikliklərə hazırlıqsız tutduğu bir dövrdür.

1974-cü ildən etibarən Antalyada, cənub hissəsinin turizm sahəsi elanı və infrastruktur işlərinin başlaması, liman tikintisinin başa çatdırılması, hava limanı qabiliyyətinin artırılması, qədim liman və Kaleiçi layihəsinin həyata keçirilməsi, Fethiye-Kaş yolunun çəkilməsi, Antalyanın ölkə miqyasında çox önəmli bir turist mərkəz funksiyası yüklənməsi nəticəsində şəhər 1970lerden 1990lı illərin sonuna qədər nizamsız bir şəkildə qurulmuşdur. Antalya şəhəri xüsusilə 1990ların sonundan başlayaraq əvvəlki dövrə nisbətən daha çox köç qəbul etmiş və bu da şəhərdəki təbii quruluşun pozulmasına, mənzil tələbatının artmasına və şəhərin izdihamlı olmasına səbəb olmuştur.

Antalya, 2 Sentyabr 1993-də çıxarılan 504 saylı qanun hökmü ilə böyük şəhər statusu qazanıb. 2004-cü ildə çıxarılan 5216 saylı qanun ilə böyükşəhər bələdiyyəsinin sərhədləri meriya binası mərkəz qəbul edilərək radiusu 30 kilometr olan dairənin hüdudlarına genişləndirildi. 2012-ci ildə çıxarılan 6360 saylı qanun ilə 2014 Türkiyə bələdiyyə seçkilərinin ardından böyükşəhər bələdiyyəsinin sərhədləri rayon mülkü sərhədləri oldu.

Antalya vilayəti cənubunda Aralıq dənizi və şimalında dənizə paralel uzanan Toros Dağları ilə əhatə olunub, şərqində Mersin, Konya və Karaman, şimalında Isparta və Burdur, qərbində Muğla rayonları ilə qonşudur. Rayonun sahəsi 20.815 km²-dir. Bu Türkiyə ərazisinin % 2.6sı qədərinə bərabərdir. Aralıq dənizi Bölgəsinin qərbində yerləşən Antalya vilayəti, region ərazisinin isə% 17.6-nı təşkil edir. Rayon ərazisinin təxminən olaraq %77.8i dağlıq ,%10.2si düzənlik, %12si isə əyri-üyrü bir quruluşa malikdir. Rayon sahəsinin 3/4ünü örtən Tavr Dağlarının bir çox təpəsinin hündürlüyü 2500-3000 metri keçir. Qərbdəki Təkə guşəsində geniş yaylaları və hövzələr yer alır. Əsasən əhəng daşlarından yaranmış bu dağlar və yaylalar, əhəng daşlarının əriməsilə əmələ gəlmiş mağaralar, geyzerlər, dərələr, uvalalar və daha geniş çuxurlar olan böyüklü-kiçikli karst formaları çox geniş yayılıb. Rayonun topoqrafik cəhətdən göstərdiyi dəyişiklik həm iqlim, həm kənd təsərrüfatı, həm də demoqrafiya və yerləşmə baxımından fərqli şərait yaradır. Ayrı xüsusiyyət göstərən bu sahələr sahil və yayla bölgəsi kimi tanınır.

Antalya şəhərinin iqtisadiyyatında turizmin, ticarətin və kənd təsərüffatının rolu böyükdür. Sənaye fəaliyyəti isə inkşaf etmiş fəaliyyətlər sırasına daxildir.1970-ci ilə qədər müəyyən bir səviyyədə qalan Antalya şəhəri ticarət sektorunda bu tarixdən sonra dərhal müxtəlif hərəkətləri olmuşdur. 1980-ci illərdə inkşaf edən turizm hərəkatı ilə yanaşı, müxtəlif növ lüks mağazalar, yaşayış,istirahət obyektləri açılmışdır. Texnologiyanın yayğın istifadəsi ilə kənd təsərrüfatı və sənaye istehsalı artmışdır və ticarət bazarı çox aktiv olmuşdur. Antalyanın ən təsirli təşkilatı Antalya Ticarət və Sənaye Palatasıdır (ATSO). 10.000-dən çox üzvü olan ATSO kimi əhəmiyyətli olan digər təşkilatlar Antalya Ticarət Birjası və Antalya İhracatçılar Birliyidir.

•   Çeboksarı, Rusiya
•   Rostov-na-Donu, Rusiya
•   Bat Yam, İsrail
•   Nürnberq, Almaniya
•   Qazimağusa, Şimali Kipr Türk Respublikası
•   Çikaqo, ABŞ
•   Səmərqənd, Özbəkistan
•   Kazan, Rusiya
•   Taldıkorqan, Qazaxıstan
•   Split, Xorvatiya
•   Almatı, Qazaxıstan
•   Brest, Belarus
•   Malmö, İsveç
•   Yalta, Ukrayna
•   Ostin, ABŞ
•   Haikou, Çin
•   Mostar, Bosniya və Herseqovina
•   Kunminq, Çin