Cami - Wikipedia

Qurani-Kərim və hədislərdə "sücud" (səcdə etmək) sözü "baş əymək"lə yanaşı‚ başı yerə qoymaq mənasında da işlədilmişdir. Elə buna görə də‚ səcdə‚ təvazökarlığın ən son həddi sayılır. Məhz bu səbəbdən İslam mədəniyyətində məscid‚ insanların qüdrətli və qəni Yaradan ilə acizanə şəkildə əlaqə qurmaq üçün seçdiyi müqəddəs məkan kimi tanınır.

Məscid sözü Qurani-Kərimdə 28 dəfə işlənmişdir. Bunun 22-si tək halda və 6-sı isə cəm halda işlədilmişdir. Filoloqlar Quranda qeyd edilən "mihrab" sözünün də "məscid" mənasına gəldiyini bildirirlər.

Dünya müsəlmanları arasında təkcə Türkiyə türkləri cümə namazı qılınmayan, ancaq gündəlik namazlar qılınan yerləri məscid adlandırır, cümə namazı qalınan yerlərə də cami deyirlər. Qərb dünyasında işlədilən sözlərin (mosque, mosquee) də məscidin müxtəlif tələffüzündən ortaya çıxdığı qeyd edilir.

İslamın təşəkkül dövründə Allaha ibadət üçün Məhəmmədin Mədinədəki evini xatırladan sadə binalar tikilirdi. O dövrlərdə məscidlər olmadığından Allaha ibadət və namaz qılınması açıq ərazidə kənarları xətlə çəkilmış yerlərdə həyata keçirilirdi. Məhəmmədin Mədinəyə hicrəti zamanı Mədinə yaxınlığında Quba adlanan yerdə bir neçə gün qalmışdır. Məhəmməd Qubada olduğu vaxt ərzində bir məscid tikdirmişdir ki, bugünümüzə qədər Quba məscidi kimi tanınır. Hicrətin ilk vaxtlarında müsəlmanların qibləsi Qüdsdəki Məscidül-Əqsa olmuşdur. Sonralar ayə nazil olaraq qiblənin Kəbə olduğu bəyan olunmuşdur. Bu barədə Quranın ikinci surəsi olan Bəqərə surəsində bilidirilir. Qiblənin dəyişdirilməsi haqqında ayənin Məhəmmədə nazil olduğu məscid hazırda Mədinə yaxınlığında olan İkiqibləli məsciddir.

Məscid haqqında Quranda belə yazılır: "Bəşər üçün inşa edilən ilk məbəd, Məkkədəki bərəkətli və bütün cəmiyyətlər üçün hidayət mərkəzi olan məbəd idi"^[4]. Məhəmməd peyğəmbər ikincisinin isə Məscidul-Əqsa olduğunu bildirib^[5].

Funksiyasına və ellik dəyərinə görə mütəxəssislər, İslam ibadətgahlarını bütövlükdə dörd qrupa bölürlər. Bunların ən sayası məhəllə və kənd məscidləridir. Sonrakı pillədə came məscidləri gəlir. Bunlardan başqa bir də vilayət və ya ölkə əhəmiyyətli ibadət yerləri də vardır. Ən nüfuzlu ibadət yeri isə bütün müsəlman dünyası üçün nəzərdə tutulan Kəbədir (ərəbcədən hərfi tərcüməsi kub deməkdir). XIII yüzilin azman şəxsiyyətlərindən olan Nəsirəddin Tusi bu kateqoriyaların hər birinin yığcam xarakteristikasını və ellik dəyərlərinin incələmişdir.

İslam ölkələrində məscidlər təkcə ibadət üçün, dini mərasimlər keçirmək üçün inşa edilmirdi. Məscid çoxfunksiyalı ellik bina hesab edilir və onun içərisində keçirilən tədbirlər həm də müsəlmanlar arasında ünsiyyəti, birliyi gücləndirməlidir. Nəsirəddin Tusi insanların ibadətə və ünsiyyətə olan ehtiyacınl belə izah edirdi:

"Təbii ünsiyyət insan xassələrindəndir… Həqiqi hikmət sahibləri bu xüsusiyyətin şərəfli olduğunu nəzərə alaraq, onu inkişaf etdirmək üçün bir sıra faydalı tədbirlər düşünmüşlər, məsələn, müxtəlif qayda-qanun, ədəb-ənənə icad etmişlər, camaata ibadətlə məşğul olmağı, ziyafət təşkil etməyi məsləhət görmüşlər. Bunların hamısı ünsiyyəti qüvvədən hərəkətə gətirmək, əməli etmək üçündür."

Sonradan alim camaat namazının tək qılınan namazdan üstünlüyünü insanlararası ünsiyyəti gücləndirməklə bağlayır. Məhəllə və kənd məscidləri camaatı gündə beş dəfə, cam məscidi isə kənd və məhəllə adamlarını birlikdə həftədə bir dəfə ibadətə toplayır, onlar arasında anlaşmanı, ünsiyyəti artırır. Alimə görə: "Bundan əlavə bütün cammatın görüşməsi üçün ildə iki dəfə ibadət təyin etmişlər. Bunun üçün camaatı tuta biləcək böyük meydan seçməyi və hamın ora dəvət etməyi buyurmuşlar." Dünya müsəlmanlarının ömürlərində bir dəfə öz həmdinləri ilə "toplantı və görüş yeri üçün şərait sahibinin evindən (Kəbə) yaxşı yer ola bilməz." Bütün tayfaların və peşə sahiblərinin beləcə bir yerə toplanması, alimin fikrincə həm qarşılıqlı fayda götürmək, həm də havasını dəyişmə sağlamlıq üçün faydalı tədbirdir.^[6]

İslamda məscidin tarixi Həzrəti Məhəmməd peyğəmbərin(s.a.s) İslam dinini insanlara çatdırmağa başladığı vaxt başlanır. O dövrdə Məkkə rəhbərliyi Məhəmməd peyğəmbərə(s.a.s) müqəddəs Kəbə evində ibadət etməyə mane olurdular. Məhəmməd peyğəmbərin(s.a.s) isə "Allahın evi"ndə namaz qılmaq üçün ibadətlərini məsciddə etməyə çalışırdı. Digər müsəlmanlar təzyiqlərdən "sığortalanmaq" üçün müxtəlif evlərdə, ərazilərdə yığışaraq ibadətlərini yerinə yetirirdilər.

Məhəmməd peyğəmbər(s.a.s) 622-ci ildə Mədinəyə köçən kimi, məscid ərazisinin müəyyənləşdirdi. Bununla da, Peyğəmbər məscidi adlandırılan ibadət məkanının təməlləri atıldı və qısa müddət ərzində ərsəyə gətirildi. Məscidin arxa hissəsində İslamın ilk universiteti adlandıra biləcəyimiz Suffə üçün yer ayrıldı. Mədinədəki müsəlmanlarının sayı artdıqca gündəlik namazların qılınacağı məscidlərin sayı da çoxaldı.

Cümə namazı "Peyğəmbər məscidində" qılınırdı. Bu məsciddən sonra ilk cümə namazı qılınan məscid uzaq qəbilələrdən biri olan Bəni Abdulqaysdakı Cuvasa məscididir^[7]. Cuvasa Ərəbistan yarımadasının şərqində, bugünkü Riyad və Zəhran şəhərlərinin arasında yerləşir. Bütün bunlar göstərir ki, Muhəmməd Peyğəmbərin sağlığında da müxtəlif ərazilərdə yaşayan müsəlmanların ibadət üçün məscidləri mövcud idi. Müsəlman olan bəzi tayfalar da (Taifdə) əvvəlki məbədlərinin yerində məscid inşa etmişdilər^[8]. Muhəmməd Peyğəmbərin vəfatından sonra daha geniş coğrafiyada İslam dininin qəbul edilməsi məscid tikintisini zəruri edirdi. Bunu daha da vacib edən dövlət başçılarının, idarəçlərin Quranın buyruğuna can atmaları idi.

Quranda deyilir: "Allahın məscidlərini yalnız Allaha və axirət gününə iman gətirən, namaz qılan və zəkatı ürəkdən istəyərək verən, Allahdan başqa heç kəsdən qorxmayanlar təmir edə (tikdirə) bilərlər. Məhz belələri doğru yolda olmağı ümid edə bilərlər"^[9]. Allahın Rəsulu da: "Allahın razılığını qazanmaq üçün məscid tikdirənə Allah cənnətdə saray bəxş edər", – buyurub^[10].

Məscidlər inşa edilərkən təkcə namaz qılmaq üçün nəzərdə tutulmurdu. Bu tikililər həm təhsil ocağı, iqamətgah, informasiya agentliyi, həm də məhkəmə zalı kimi fəaliyyət göstərirdilər. Hətta Muhəmməd Peyğəmbər bir dəfə məscidə daxil olanda camaatın bir hissəsinin dua və zikirlə, bəzilərinin də elmlə məşğul olduğunu görüb "Mən müəllim kimi göndərilmişəm", – deyərək elmlə məşğul olanların yanında oturması məscidin təlim-tərbiyənin verildiyi yer kimi funksiyasının olduğu göstərməsi baxımından çox vacib amildir^[11].

Məscid qadınların da fəal iştirak etdiyi məkanlar idi. Qadınlar hətta sonrakı dövrlərdə sərtliyi ilə tanınan xəlifə Ömərdən çəkinmədən məsciddə etiraz etmək cəsarətini göstərmişdilər. Hətta xəlifə mehr məsələsi ilə bağlı məhdudlaşdırma qərarını məsciddəki bir qadının etirazından sonra ləğv etmişdi. Məscidlər təkcə dini təhsil yerləri deyildi. Hicri təqvimin ilk dövrlərindən etibarən ədəbiyyat da bu dərslərin mövzularını təşkil edirdi. Hətta məscidlərdəki dərs həlqələrində nəzəri tibbi məlumatlar da verilirdi. Bundan başqa, məscidlərin divarlarında kitablar üçün yerlər hazırlanırdı. Bu da göstərir ki, məscidlər kitabxana rolunu da ifa edirdi.

İslam ölkələrində məscidlər təkcə ibadət üçün nəzərdə tutulmurdu, eyni zamanda onun içərisində keçirilən tədbirlər insanlar arasında ünsiyyəti gücləndirmək məqsədi daşıyırdı.^[12] Elə buna görə də‚ məscid əhəmiyyətli bir məkan kimi "Allahın evi"‚ "peyğəmbərlərin məkanı"‚ "hər təqvalı insanın sarayı" kimi adlandırılır.

Rəvayətə görə Muhəmməd Peyğəmbərin evi əlverişli olmadığı üçün məscidi iqamətgah kimi istifadə edib. Peyğəmbərin dövlət idarəçiliyi ilə bağlı məsələləri məsciddə müzakirə edir və alınan qərarları da xalqa məsciddə elan edirdi. Diplomatik görüşlər də məsciddə həyata keçirilirdi. O, əcnəbi elçiləri məsciddə qəbul edirdi. Onun elçiləri qəbul etdiyi yer hələ də "səfirlər sütunu" (ustuvanətul vufud) olaraq adlandırılır. Bu ənənə Muhəmməd peyğəmbərin vəfatından sonra da müəyyən müddət davam etdirilib. Bölgələrə təyin edilən idarəçilərin də xalqın arasında olması, onlarla yaxın münasibət qurması üçün məscid ən əlverişli məkan olaraq qəbul edilmişdi. Məscidlər həmişə hər səviyyədən insanın birlikdə ibadət etdiyi yerlər olduğu üçün idarə edənlə idarə olunanları bir yerə yığan, hər cür məsələlərin həll edildiyi yerlər idi. Müsəlmanlar Məhəmməd peyğəmbərə, ilk xəlifələrə və digər rəhbərlərə namazdan əvvəl və sonra arzularını, şikayətlərini asanlıqla çatdıra bilirdilər.

Hətta bir bölgənin rəhbəri haqqında mərkəzə şikayət olarsa, müfəttişlərin təhqiqat aparacağı ilk yerlər məscidlər olardı. Məscidlər səfərbərlik, əhval-ruhiyyənin istiqamətləndirilməsi üçün əvəzsiz yerlər olub. Məhəmməd peyğəmbər məsciddən hərbi qərargah kimi də istifadə edib. Məscidlər ordunun mənəviyyatını döyüşə hazır hala gətirilməsində əvəzsiz yerlər olub. Məscidlər dünyasını dəyişən insanların yola salındığı yerlər olduğu kimi, ailə həyatı qurmaq üçün kəbin kəsdirənlərin də müraciət məkanları rolunu oynayıb. Məscidlər həmçinin fərdlər arasındakı sosial statusu, uçurumu aradan qaldıran reabilitasiya mərkəzləridir.

Yarandığı VII əsrin axırlarına təyinatından asılı olaraq məscidlər arasında müəyyən fərqlər yaranmağa başladı:

• məhəllə məscidi — gündəlik beşdəfəlik məscid üçün nəzərdə tutulanlar;
• cümə məscidi — kollektiv şəkildə cümə namazı üçün nəzərdə tutulanlar;
• kəbirə — mərkəzi şəhər məscidi;
• müsəllə — açıq meydanlı Qurban bayramıı üşün nəzərdə tutulan ümumşəhər məscidi.

Cümə məscidi Omeyyadlar dövründə geniş yayılır. Onun memarlıq formaları və dekorativ bəzəkləri hökmdarların əzəmətini və maddi imkanlarını nümayiş etdirməli idi. Bununla yanaşı sadə məscidlər daha müxtəlif olur və məhəllələrdə yerləşməklə gündəlik fərdi dualara şərait yaradır və daha çox yasları yola verirlər.

Bütün məscidlər ancaq Məkkəyə, Kəbəyə yönəlirlər və bütün dualar ora istiqamətlənərək icra edilir. Ora istiqamətlənmə qiblə (tərcümədə "əks tərəfdə yerləşən" deməkdir) adlanır. Məscidlərdəki Məkkəyə yönələn divar da qiblə adlanır.

İslam memarlığının ən dayanıqlı və inkişaf etmiş memarlıq nümunələrindən biri məscidlərdir. Əvvəlki ənənələrə sadiq qalaraq, məscidlər dövrümüzdə də inşa olunarkən aşağıdakılar diqqət mərkəzində saxlanılır:

• Məscidin sahəsi gələcəyin tələblərini nəzərə almaqla müəyyənləşdirilməlidir;
• Məscidin tikilişində sadəliyə riayət edilməlidir;
• Məscid qeyri-müsəlmanların məbədlərinə bənzədilməməlidir.

Minarəsinə görə məscidlər bir neçə formada olur ki, onların ən tanınmışları ağaşıdakılarır:

• Minarəsi küncdə yerləşən məscidlər — Kazan tatarlarının memarlığı, əsasən şəhərlərdə yerləşir;
• İki minarəli məscid — iki minarəli, günbəzli məscid. Yaxın və Orta Şərq, Mərkəzi Asiya üçün daha xarakterikdir;
• Minarəsi çardağında olan məscid — Çardaqdakı minarə səkkiz və ya silindrik şəklində olur. Minarə bəzən iki və ya üç mərtəbəli olur.

• Qiblə — ("əks tərəfdə yerləşən") məscidin Kəbəyə yönələn divarı;
• Mehrab — ibadət zalında Məkkə istiqamətindəki divardakı xüsusi, tağ şəkilndəki boşluq;
• Ənəzə ("qüllə") — məscidə girişə yaxın bir yerdə xüsusi qoyulmuş divar, mərmər və ya taxta lövhə, həyətdə mehrab əvəzi;
• Minbər — mehrabdan sağda bir qədər yüksəkdə qurulan xüsusi yer. Oradan vaiz dindarlara xütbə oxuyur və ya müraciər edir. Belə qayda xristianlıqdan əvvəlki dini inanclarda da var idi;
• Məksurə — Mehrab və minbərin yanında nazik taxta və ya metal lövhə ilə ayrılmış kvadrat ərazi. Yer məsciddə hökmdarın və ya hakimiyyət nümayəndəsinin iştirakı üçündür;
• Diqqə — müəzzinlərin dayandığı xüsusi platforma. Müəzzinlər imamın hərəkətlərinin təkrarlayır və dindarların hərəkətlərini yönəldirlər;
• Kürsü — Quranın qoyularaq rahat oxunması üçün xüsusi taxta söykənək.

• Boynunda qüsl olan insanın məsciddə qalması günah hesab olunur. Bu cür insanlar ancaq məsciddən bir şey götürmək üçün oraya daxil olub dərhal çıxmalıdır.
• Məscidə sağ ayaqla daxil olub, sol ayaqla çıxmaq müstəhəbdir.
• Müsafirin geyimi müvafiq olmazsa, o paltarının üstündən xalat və ya hicab, qadınlar isə baş örtüyü salmalıdırlar.
• Məscidlərin yanında mütləq dəstəmaz almaq üçün yer olur. Məsciddə namaz qılmaq istəyən şəxs əvvəldən əl və üzünü yumalıdır.
• Məscidin ibadət zalına daxil olmamışdan ayaqqabılar çıxarılmalıdır.
• Məscidlərdə cümə günü cümə namazından əvvəl xütbə, başqa vaxtlarda vəzlər oxunur.

Məscidlərə daxil olmamışdan əvvəl əl yumaqla bağlı xüsusi ritualların yerinə yetirilməsi məscidlərin həyətlərində hovuzların yaranmasına səbəb oldu.

Məscidlərin ilk funksiyası namaz üçündür. Digər fəaliyyətlər isə zərurətdən asılı olub. Buna görə də İslamın ilkin dövrlərində idarəçilik, təlim-tərbiyə mərkəzi və sair məqsədlər üçün istifadə edilməsinə baxmayaraq onun əsl funksiyası məbəd olmasıdır.

Ərəb istilasından (VII yüzil) sonra Azərbaycanda islam dininin yayılması ilə bağlı yeni tipli binaların – məscid, mədrəsə, türbə və s. tikilməsi əsas xətt oldu. Azərbaycanın ən önəmli şəhərləri olan Bərdə, Ərdəbil, Marağa, Urmiya, Şamaxı, Şəmkur (Şəmkir), Şabran, Beyləqan, Gəncə və Naxçıvan şəhərlərində məscidlərin tikilməsinə xüsusi diqqət verildi. Dövrünə görə mükəmməl sayılan məscidlər Azərbaycan arxitekturasının elementlərini özündə əks etdirməyə başladı. Hazırda məscidlər Azərbaycanın ən qədim tikililəri sırasındadır. Bu tikililər yerli əhali üçün həm ibadət yeri, həm də mədəniyyət nümunəsidir.

Tarixən Azərbaycanın bütün bölgələrində dövrünə görə əzəmətli məscidlər olmuş və onlar qorunub saxlanmışlar (Ermənistan ordusunun işğalı altında olan Azərbaycan torpaqlarındakı məscidlər istisna olmaqla). Bunların içində Təbrizdəki Göy məscid, Bakıdakı Bibiheybət məscidi və Təzəpir məscidi, Gəncədəki İmamzadə kompleksini, həmçininn indi fars tarixi abidəsi kimi təqdim olunan, əslində tarix boyu azərbaycanlı dindarların ibadət yeri olmuş İrəvandakı Göy məscidi göstərmək olar.

Göy məscid, Ermənistanın paytaxtı İrəvanda yerli müsəlmanların ibadət etdikləri məsciddir. 1766-cı ildə İrəvan xanı Hüseynəli xanın əmriylə tikilmişdir və Azərbaycan memarlıq nümunələrindən biridir. Eni 66 m, uzunluğu 97,2 m olan Göy məscid İrəvan məscidləri içərisində ölçüsünə görə ən böyüyü və İrəvan şəhərinin mərkəzi came məscidi idi.

Çar dövründə İrəvanda azərbaycanlıların ibadət etdikləri 8 məsciddən biri idi. Məscid 28 hücrə, kitabxana, ibadətgah və iç həyətdən ibarət olub, ümumilikdə 7.000 m² ərazini əhtə edir. İkinci dünya müharibəsindən sonra Sovet hökumətinin radikal dünyəvi siyasətinə uyğun olaraq hündürlüyü 24 m olan 4 minarədən 3-ü söküldü və 1952-də məscidin bir hissəsi planetariyə, bir hissəsi isə məthəfə döndərilmişdir.^[13]

Məscid XX əsrdə ermənilər tərəfindən iki dəfə yandırılmışdır, bunlardan birincisi 1918-ci ildə, sonra isə 1955-ci ilin martında azərbaycanlı din xadimi Mahmud Aruzoğlu, həyat yoldaşı və 22 nəfər türk alimi məsciddə ibadət edərkən həyata keçirilmişdir.

Məscid 1995–2006-cı ildə İran tikinti şirkətlərinin köməyilə bərpa olunub və İranın Ermənistandakı mədəniyyət mərkəzlərindən birinə çevrilmişdir. İngilis tədqiqtçısı Tom de Vaal yazır:

Ermənilərin azərbaycanlılara məxsus məscidin belə asanlıqla yer üzündən silmələrini linqvistik oyun ilə izah etmək olar: Sən demə, Ermənistan azərbaycanlılarını ölkənin tarixindən asanlıqla silmək olar, çünki, XX əsrə qədər burada azərbaycanlıları "tatar", "türk" və ya sadəcə "müsəlman" adlandırırdılar. Onunla belə onlar nə fars, nə də türk idilər. Onlar türkdilli şiələr idilər…Bir sözlə, onlar indiki azərbaycanlıların babaları idilər. Beləliklə ermənilər İrəvanda "fars məscidi" haqqında danışanda, "fars" deməklə unutdurmaq istəyirlər ki, 1760-cı ildən bu məsciddə dua edənlər azərbaycanlılar idi.^[14]

Qarabağ məscidləri deyəndə ilk növbədə gözlərimizin önündə Şuşanın, Ağdamın qoşa minarəli məscidləri, eləcə də Bərdənin dörd minarəli məscidi canlanır. Əlbəttə, memar Kərbəlayi Səfixan Qarabağinin yadigarları olan bu məscidlər son zamanlar bir növ Qarabağın embleminə çevrilib. Tarixi baxımdan bu məscidlərin tikilməsi XIX–XX əsrin əvvələrinə təsadüf edir. Lakin Qarabağ bölgəsində elə məscidlər var ki, onlar XVIII, XVII və XVI hətta, XIII əsrin yadigarları kimi yarıuçuq vəziyyətdə olsa da, müasir dövrümüzə qədər gəlib çatmışdır. Onlardan biri Ağdamın Şahbulaq deyilən ərazisində Pənah xan tərəfindən 1751–1752-ci illərdə tikdirilmiş Şahbulaq məscididir.^[15]

Ağdamın Paprəvənd kəndindəki məsciddə də plan etibarilə Şahbulaq məscidinin memarlıq ideyası davam olunur. Paprəvənd məscidindən fərqli olaraq Qubadlı rayonunun Dondarlı kəndindəki məscid dövrümüzə qədər yaxşı vəziyyətdə gəlib çatmışdır. (Erməni işğalından sonrakı vəziyyəti bilinmir). Qubadlı rayonunun Dəmirçilər kəndindəki məscid də xarici görünüşü ilə Dondarlı məscidini yada salır.

Qarabağın zaman etibarilə qədim məscidlərindən biri də Füzuli rayonunun Qarğabazar kəndində yerləşir. El arasında Şah Abbas məscidi kimi tanınan bu məscid elmi ədəbiyyatlarda Hacı Qiyasəddin məscidi kimi öz əksini tapmışdır.

Ermənilər işğal etdikləri Azərbaycan torpaqlarında 800-dək məscid dağıdıblar.^[16]

XI–XII əsr dini tikililər içərisində Sınıq qala adı ilə tanınan Məhəmməd məscidini qeyd etmək olar. Şəhərin XIV əsr memarlığını özündə əks etdirən dini abidələrdən Bakı Cümə məscidi xüsusi yer tutur. İçərişəhərdə yerləşən Aşur məscidi el arasında "Ləzgi məscidi" adı ilə tanınır. Üzərində olan kitabədən məscidin hicri tarixi ilə 567-ci ildə (1169-cu il) ustad Aşur İbrahim oğlu tərəfindən tikildiyi qeyd olunur.

XV əsr dini tikililəri içərisində dövrünün memarlıq üslubu xüsusiyyətləri ilə diqqəti çəkən bir neçə abidələr içərisində Mərdəkan kəndindəki yerləşən Tübaşahi məscidini xüsusi qeyd etmək olar. Girişin üstündəki kitabədə onun inşasının hicri tarixi ilə 886-cı ildə (1481–1482-ci il) aparıldığı və sifarişçisi Tübaşahın adı qeyd olunur. Nardaran kəndindəki Hacı Baxış məscidi XVII əsr Abşeronun ən səciyyəvi tikililərindən biridir. Abidənin üzərində olan kitabədə onun 1662–1663-cü illərdə ustad-memar Muradəli tərəfindən tikildiyi qeyd olunur.

XIII–XIV əsrdə Bakı və Abşeronun bəzi iri kəndlərində Xıdır məscidi (1301-ci il), Mirzə Əhməd məscidi (1345-ci il), Gilək məscidi (XIV əsr), Çin məscidi (XIV əsr) və b. kimi məhəllə məscidləri də tikilmişdir. Onların çox az hissəsi öz əvvəlki görkəmini qoruyub saxlamışdır.^[12]

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin sərəncamı ilə Təzəpir məscidi dövlət hesabına təmir edilmişdir.^[17].

Həmçinin İmamzadə kompleksinin və bir söra bölgələrdəki tarixi abidə sayılan digər məscidlərin də təmiri hal-hazırda dövlət hesabına aparılır

• Dünyanın ən hündür nöqtəsində yerləşən məscid Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin Dubay şəhərindəki dünyanın ən hündür binası olan Bürc Dubayın yuxarı mərtəbələrində yerləşir.^[18]
• Nyu-York şəhərinin İçtimai Şurası 2001-ci ilin 11 sentyabr terror hadisəsi zamanı Beynəlxalq Ticarət Mərkəzinin dağıdılmış hündür binalarının yerləşdiyi "Ground Zero" meydanının yaxınlıında məscid inşası barədə qərar qəbul edib.^[19]
• Məsciddə kişilər və qadınlar ayrı – ayrı zallarda namaz qılırlar.
• Eyni məkanda bir neçə təriqət və bir məscid olarsa, qarşılıqlı razılaşma nəticəsində namaz günləri növbəlilik əsasında ola bilər.

Dünyanın ən ətirli məscidi Təbrizdədir. Bu məscidin tikintisi zamanı onun palçığına xüsusi ətir saçan maddə qatılıb. Məscid artıq 600 ildir ətir saçır.

Mədinədə Həzrət Məhəmmədin qəbrinin yanında olan minarə əyri tikilib. Minarənin əyri tikilməsinin səbəbi hər hansı bir təbii fəlakət zamanı minarənin Peyğəmbərin məzarının üstünə aşmasına mane olmaqdır. Bu səbəblə də qüllə Həzrət Məhəmmədin məzarının əks istiqamətinə əyilmiş şəkildə tikilib.

1370-ci ildə Şamaxı şəhərində inşa olunan Cümə məscidinin tikintisində yumurta sarısından istifadə olunub. Məhz bunun sayəsində məscid Şamaxını yerlə-yeksan edən 4 zəlzələyə davam gətirə bilib. Bu məscid dünyanın nadir tikililərindən hesab olunur. Belə ki, yerli əhalinin üç məzhəbə bölündüyünü nəzərə alaraq, məsciddə qibləni müəyyən edən 3 mehrabdan istifadə olunub. Məscid dövlət tərəfindən bərpa olunub.

Birləşmiş Ərəb Əmirliklərində yerləşən bu məscidin tikintisi 545 milyon dollara başa gəlib. Məscidin döşəməsinə Xorasanda 1200 qadın tərəfindən 2 ilə toxunmuş 8,5 milyon dollar dəyərində xalça sərilib. Dörd minarəsi olan məscidin 82 irili-xırdalı günbəzi, içəridə 1048, bayırda isə 98 sütunu var. Məscidin döşəməsinə İtaliya mərməri döşənib. Abu-Dabidə yerləşən məsciddə doqquz min nəfər ibadət edə bilər.

İran İslam Respublikasının İsfahan şəhərində tərpənən minarələri (minare conban) olan məscid 1316-cı ildə Elxanilərin hakimiyyəti dövründə inşa olunub. Minarənin qeyri-adiliyi onun əl ilə silkələndikdə yellənməsidir. Ən qəribəsi isə minarədən birinin hərəkətə gətirilməsi ilə digərlərinin də öz-özünə tərpənməsidir. Minarələr sənətkar Əmu Əbda Karladani tərəfindən inşa olunub.

• Ermənistanda olan məscidlər

• Təbrizdəki Göy məscid (video)
• http://www.sacred-destinations.com/categories/mosques
• http://i-cias.com/e.o/mosque.htm
• http://www.answers.com/topic/mosque
• HD Video:Bibiheybət məscidi 25.11.2009
• Австрийские и немецкие специалисты реставрируют бакинскую мечеть (rus dilində)
• "Allah evləri: dünyanın ən böyük məscidləri - SİYAHI - FOTO". Din (az.). milli.az. 2011-09-13. İstifadə tarixi: 2014-10-09.