Isgendername - Wikipedia

"İskəndərnamə" poeması "Şərəfnamə" və "İqbalnamə" adlı iki hissədən ibarətdir. Əsərin hər iki hissəsinin müqəddiməsində minacat, nət, hökmdarın mədhi, kitabın yazılma səbəbi, şairin söz sənətinə münasibəti kimi parçalar vardır. Adətən hər dastanın başında saqinamə və ya müğənninamə verilir, bundan sonra isə bir qayda olaraq şairin istinad etdiyi mənbələr göstərilir. Qəhrəmanın mənşəyinə dair müxtəlif variantlı rəvayətlərin təsvirindən sonra İskəndərin doğulması, tərbiyə illəri, hakimiyyətə keçərək ədalətli bir hakim kimi hərəkət etməsi nəql edilir. Əsər boyu qəhrəmanın sərkərdə, alim və peyğəmbərliyini əks etdirən müxtəlif hadisələr verilir. İskəndərin sərkərdəlik fəaliyyəti ilə bağlı olan hadisələr əsərin birinci hissəsində tamamlanır, sonra isə təsirli müharibə səhnələri, hökmdarlar arasında gedən müxtəlif münaqişələr təsvir edilir. Bütün bu epizodlar içində surətlərin daxili aləminin açılması və xüsusilə qəhrəmanın təkmilləşmə prosesini əhatə edilən hadisələr verilir. Şair əsərin birbaşa süjeti ilə bağlı məsələləri təsvir edərkən yeri gəldikcə poemaya bir sıra əlavə epizodlar, lirik səhnələr, təmsillər və sair daxil edir. Bunlar hadisələrin mahiyyətinin açılmasına yardım edən əlavə hissələrdir.

Poemada məhəbbət səhnələrinin təsvirinə də geniş yer verilmişdir.^[2] "İqbalnamə"nin təqribən yarıya qədər olan hissəsində hadisələrin təsviri "Şərəfnamə"dən nisbətən fərqlənir. Bu, hər şeydən əvvəl müstəqil süjetə malik olan hekayələrin nəql edilməsidir. Xarakterik cəhət odur ki, qəhrəman özü həmin hekayələrdə fəaliyyət göstərməklə bərabər, şair sözü başqalarına verir. Hadisələr ibrətamiz hekayələrlə təsvir edilir və qəhrəman bu hekayələrdən ibrət alır. Daha sonrakı epizodlarda nəql olunan əhvalatlar filosofların fəaliyyəti ilə əlaqədar olduğu üçün elmi bir dillə deyilir. Burada sual-cavablar, mükalimələr mühüm yer tutur. Müharibə səhnələrinin təsviri öz yerini elmi məsələlərin təhlilinə verir. Ərəstun və başqa alimlərin xirədnaməsi adı ilə verilən nəsihətamiz epizodlar xüsusi bir quruluşa malikdir. Burada fəlsəfə və əxlaq məsələləri əhəmiyyətli yer tutur.

İsgəndərin peyğəmbərlik səfərinə çıxması epizodundan sonra verilmiş bütün hadisələrdə şair yenə əvvəlki təsvir üsuluna keçir, "Şərəfnamə"də toxunulmuş məsələlərin təsvirini yenidən davam etdirir, beləliklə də "İsgəndərnamə"nin hər iki hissəsi arasında məntiqi əlaqə yaradır. Əsər ideal cəmiyyət quruluşunun təsvirilə kuliminasiya nöqtəsinə çatır. Sonra qəhrəmanın xəstəliyi və ölümü ilə əlaqəli olaraq oxucuya kədərli səhnələr və təbiət səhnələri təqdim edilir. İsgəndərin ölümünü göstərən səhnələr və sonrakı final hissədə filosofların, hətta Nizaminin öz ölümü təsvir edilir.

  Əsas məqalə: Makedoniyalı İsgəndər

Nizami öz mütərəqqi ideyalarını söyləyə bilmək üçün bütün dünyada ad qazannmış İsgəndərin geniş yayılmış şöhrətindən geniş istifadə etmişdir. Bununla birlikdə, şair İsgəndərin tarixi obrazını yaratmamışdır.^[3] Məşhur sovet şairi N. Tixonov göstərirdi ki, Nizami azad şair kəlamı söyləyə bilmək üçün romantik qəhrəman, xalq dastanının təsvir etdiyi həyat yolu ilə getmişdir.^[4] Fransız yazıçısı Lui Araqon "Qərb Şərq Divanı zəruriyyəti haqqında" adlı məqaləsində yazır: "Şübhəsiz tarix və şifahi poeziyadan alınmış mövzuların birləşməsindən ibarət olan "İsgəndərnamə"nin qəhrəmanı məhz ona görə tarixi bir şəxsiyyət kimi götürülmüşdür ki, müasir ideyalar daha yaxşı və azad ifadə edilsin, ideal dövlətin təsviri, mövcud hökmdarları tənqid etmək üçün bir vasitə olsun."^[5]

İsgəndər əsərin əsas müsbət qəhrəmanı olmaqla, əsasən ideal bir qəhrəmandır. O, təkcə İskəndərnamdə deyil, Nizami yaradıcılığında ən səciyyəvi bir surətdir. Şair öz qəhrəmanı qarşısında çox şərəfli, eyni zamanda çətin bir vəzifə qoyur. Bu vəzifə xalqa ədalətlə başçılıq etməkdən ibarətdir. İskəndərin məqsədi bütün dünyanın qəbilə və xalqlarının həyat tərzi ilə tanış olub, onlara maddi və mənəvi yardım göstərməkdən ibarətdir. İsgəndərin müharibələri də öz ərazilərini genişləndirmək üçün deyil, həmin məqsədi həyata keçirməyə xidamət edir. Qəhrəman ölüm gününə kimi səmərəli həyatını bu məqsədə sərf edir.

Nizami qəhrəmanın həyat və fəaliyyətini bütöv təsvir etməsinə baxmayaraq, əsərin epizodlarının birində İskəndərin bütün müsbət sifətlərini xülasə şəklində oxucuya təqdim edir. Şairin fikrincə bu sifətlər onun "düha sahibi olması, səxavətli, adamsifətli mələk, ağıllı, sakit, zehinli, zəhmətsevən, sözü öz yerində danışan, ağır təbiətli, birinə cəza verməyə tələsməyən, Allahı və xalqı özündən razı salan, hamı tərəfindən yalnız yaxşılıqda yad edilən, heç kimin qəmi müqabilində şad olmayan, Arəş kimi məharətlə ox atan, mey məclisində xəzinə paylayan, sözü əqillə ölçüb-danışan, hər şeyi hikmətlə ölçüb-biçən, yalan sözü eşitmək istəməyən, verdiyi sözə laqeyd olmayan, hər bir yerdə işə rövnəq verən, filosoflarla söhbət edən, qocaların tədbiri ilə iş görən, hər vaxt Allaha pənah aparan"^[6] olmasıdır.

İskəndər bir sərkərdə kimi çox qüdrətlidir. Əsərdə onun Əhəməni hökmdarı Dara, zənci hökmdarı Pələngər, hind hökmdarı Fur, rus sərkərdəsi Qıntal və və başqaları üzərində qələbə çalması göstərilir. İsgəndər müharibədə strategiya və taktikanı gözəl bildiyi üçün döyüş imkanlarından bacarıqla istifadə edir. O, düşmənə siyasətlə qələbə çalmağa daha çox meyil edir, bu baş tutmadıqda isə gücə əl atır. Oxucu həmişə onun sayca az qüvvə ilə çox qoşuna malik olan düşməni məğlub etməsini görür. Hətta bir sıra qələbələr İsgəndərin şəxsi fəaliyyəti nəticəsində əldə edilir.^[7]

İsgəndər bir hökmdar kimi öz qarşısına vahid dövlət yaratmaq məqsədini qoyur. Onun fikrincə, yer üzərində onu saymayaraq yaşayan başqa bir hökmdar olmamalıdır. Qəhrəman belə bir dövləti yaratmağa qadir olduğu halda yalnız ölüm onun işlərini yarımçıq qoyur. İsgəndər hər yerdə zülm və ədalətsizliyin hökm sürdüyünü görür. O, hiss edir ki, "su və torpaqdan çox" olan qəbilə və xalqlar özlərinə xilaskar axtarır, onların dərdlərinə şərik bir başçı lazımdır.

Əsərdə İsgəndərin yetkin və mənalı həyatı ardıcıllıqla təsvir edilir. O, uşaqlıqdan düzgün yola düşmüş, aldığı mükəmməl təhsil və tərbiyə gələcək qələbələrinə kömək etmişdir. Məşhur yunan filosofu Ərəstun İsgəndərin məktəb yoldaşı, gələcək vəziri, onun atası Nqumaxos isə ilk müəllimi olmuşdur. Nizami qəhrəmanın həyatının ilk dövrlərindən bəhs edərkən göstərir ki, sikkə Rumda ilk dəfə onun adına vurulmuş, o, atası Feyləqusun yerinə 20 yaşından şahlığa keçmişdir. İsgəndər hakimiyyətə gəldiyi ilk gündən xalqla ədalətlə rəftar edir. Nizami İskəndərin doğulması, fəaliyyəti və ölümünü geniş təsvir edir. Şairə görə, İsgəndər dünyanı yaxşı yola verdiyi, onu bir ölçüdə saxladığı və işbilənlərdən öyrənməklə idarə etdiyi üçün yeddi ölkəyə sahib olmuşdur.^[8]

İsgəndər öz məqsədlərini həyata keçirərkən son dərəcə əziyyət və məşəqqətlərə rast gəlir. Onunölüm dəfələrlə hədid edirsə də, məğlubiyyət gözləyirsə də, həyat eşqi qəhrəmanı hər cür çətinliklərə tab gətirməyə vadar edir. Beləliklə, əsərdə İskəndər real həyatda insanın nə qədər iş görmək, fəaliyyət göstərə bilmək iqtidarına malik olması timsalıdır. Burada müəyyən məqsəd uğrunda insan əməyi və iradəsi qalib gəlir. Bununla belə, şair o nəticəyə gəlir ki, hər şeyə qadir olan insan yalnız ölüm qarşısında acizdir.^[9]

Z. Səfa qeyd edir ki, "Nizaminin "İqbalnamə"sində İsgəndərin fateh, kamran, cahangirlik hüdudunu aşıb həkim, alim və peyğəmbər bir şəxs olduğunu göstərir."^[10] Herman Eteyə görə də "İqbalnamə"də hadisələr əxlaqi və ürfani bir xarakterdə olmaqla, orada İsgəndər həkim (alim) və peyğəbər kimi göstərilərək dünyanın sonuna çatmaq üçün quru və dənizə səfərləri vəsf edilir. Prof. Həmid Araslıya görə, Nizami "İsgəndərnamə"nin ikinci hissəsində insan taleyi və ağlın nailiyyətlərindən bəhs etdiyi üçün bu hissəni "İqbalnamə" adlandırmışdır.^[11] "Şərəfnamə"də İsgəndər daha çox bir sərkərdədirsə, "İqbalnamə"də alim və peyğəmbərdir. O, "İqbalnamə"də insan şüuruna qılıncla deyil, elm və hikmətin gücü ilə hakim olur. Şair, qəhrəmanı birdən-birə oxucuya alim kimi təqdim etmir. O, elmin əhəmiyyətini həm alim Ərəstunun köməyi ilə, həm də öz təcrübəsində dərk edir. Prof. Y. Bertels qeyd edir ki, "İsgəndərnamə"də əsas qəhrəman insan biliyinin pillələri ilə ən yüksək nöqtəyə çatır."^[12]

Nizamiyə görə hökmdar güc deyil, öz ağlı ilə məqsədinə çatmalıdır. İskəndərin yorulmadan elm öyrənməyə səy göstərməsi də bu məqsədlədir. İskəndər bir alim hökmdar kimi elmin cəmiyyətin inkişafındakı rolunu yüksək qiymətləndirir, buna görə də hamı elmə böyük həvəs göstərir. İsgəndər sarayda alimlərlə sıx əlaqə saxlayır, alimlik rütbəsini hamıdan uca sayır. O, öz fikrini sərkərdəliklə əlaqəli məsələlərdən daha çox kainatın sirlərini öyrənməyə sərf edir, ömrünün xeyli hissəsini xəlvətdə alimlərlə müsahibə və sirlər axtarışında keçirir. İsgəndər bu sahədə o qədər müvəffəqiyyət qazanır ki, hətta elmi məsələlərdə müxtəlif alimlərin hansının haqlı olduunu bir-birindən seçə bilir. Elm sahəsində başqa ölkələrin əldə etdiyi nailiyyətlərdən istifadə edir və onu öz ölkəsində yayır. Onun sayəsində müxtəlif elmlərə aid ən qiymətli əsərlər Yunanıstana aparılaraq tərcümə edilir.^[13]

Qəhrəman Dirilik suyu ardınca gedərkən müvəffəqiyyətsizliyə uğrasa da, əbədi ömür sürmək arzusu ilə yaşaylr. Sonda İsgəndər başa düşür ki, əbədi həyat yalnız insanın mənəvi ömrüdür. Bu barədə Azərbaycan alimi Mübariz Əlizadə yazır: "Əbədi həyat yalnız insanın mənəvi ömrüdür ki, onu da hər kəs öz yaxşı əməlləri və bəşəriyyətə faydalı xidmətləri ilə əldə edə bilərlər."^[14]

Nizaminin əsərində İskəndər dünyada din yayır.^[15] Prof. Yevgeni Bertels bu barədə yazır: "Bu dinin xarakterik cəhəti onun fəlsəfə və elmlə sıx surətdə qarışmasından ibarətdir. Əsər boyu biz İsgəndərin yanında heç bir rəsmi ruhani nümayəndəsi görmürk, bunun əvəzinə qəhrəmanın daim filosoflarla ünsiyyətdə olması təsvir edilir." Yevgeni Bertelsin Nizami Gəncəvinin "İsgəndərnamə" əsərinə yazdığı müqəddimə,^[16] Prof. A. Makolevski yazır ki, "Nizami cəmiyyəti dərk etməkdə idealist olduğu üçün bəxtiyar həyatın və gözəl cəmiyyət quruluşunun açarını insanların əxlaqca təkmilləşməsində görür, onun dini də yeni əxlaq ideyalarının yaranmasına və yayılmasına doğru yönəlmişdir."^[17]

  Əsas məqalə: III Dara

Nizami "İsgəndərnamədə" Dara, Pələngər, Fur və başqalarından ibarət bir sıra mənfi tiplər təsvir etmişdir. Bunlar müxtəlif insanlar olsalar da, zülmkar, ədalətsiz olduqlarına görə Nizami tərəfindən eyni planda verilir. Onların heç biri əsərin əvvəlindən sonuna qədər İsgəndərlə mübarizə şəraitində təsvir edilmir. İsgəndər bir qəhrəman olaraq əsərdə Dara, Pələngər, Fur və adları çəkilməyən çoxlu hökmdarlarla qarşılaşır. Zülm simvolları olan bu hökmdarlar ömürlərini zülmkarlıqla keçirirlər. Nizami mənfi tipləri qələmə alarkən təkcə onların şəxsiyyətcə qüsurlu olmalarını deyil, başçılıq etdikləri dövlətlərin zəifliyini də göstərir və beləliklə də, məğlubiyyətin ictimai-siyasi amillərini üzə çıxarır. Şair, həmin qüvvələrin daxili aləmi, mənəviyyatlarını açıb göstərərkən öz dövründəki hökmdarların sifətlərini nəzərdə tutur.^[18]

Dara Əhəməni hökmdarıdır. Nizami bu surəti qələmə almaqla, Əhəməni imperiyasının dara kimi bir hkmdarın ədalətsizliyi üzündən məhv olması səbəbini göstərir. Dara öz ölkəsində baş verən bir sıra narazılıqları görə bilmir. Nizami, Daranı təsvir edərkən onun xarici və daxili siyasət sahəsində düzgün yol tutmadığını bildirir. O, xarici siyasətdə başqa ölkələrə zor işlətmək yolu ilə gedərək, həmin ölkələri özünə düşmən edir. Məsələn, o, Yunanıstandan xərac tələb etməklə oranı daima öz itaətində saxlamağa çalışır, lakin Daranın bu soyğunçu hərəkətinə dözməyən yunan hökmdarı onun bütün ümidlərini puça çıxarır.

Dara son dərəcə lovğa və qürurludur. O, heç kimi saymır, özünün Kəyanilər nəslindən olması ilə fəxr edərək, bununla qələbənin təmin olunacağına inanır. İsgəndərin əksinə olaraq, o, öz ölkəsinin elmin gücü ilə idarə etmir, əsər boyu, bir dəfə də onun elm üçün nəsə etməsi görünmür.^[19] Dara İsgəndərin 600 minlik qoşunu qarşısına 900 minlik bir qoşunla çıxsa da, bu, faydasız olur. Dara kinli, sərxoş, xəsis və qızıl düşkünüdür. Onun öz ətrafındakı adamlarla rəftarı tünd və kobuddur. O, bir sərkərdə kimi öz ordusunda lazımlı intizam yarada bilmir. Hətta ətrafında toplanan əyanlarla belə birliyi yoxdur. Dara onları daim incitməklə özünə düşmən etmişdir. Nizami Daranın öz adamları arasında hörmətinin olmadığını, çətin gündə məğlubiyyətin səbəbini də bu hörmət və birliyin olmamasında görür. Bununla əlaqədar olaraq "evinin içi öz düşmənləri illə doludur, rəiyyət zülmündən cana doymuşdur" ifadəsini işlədir.^[20]

Dara faydalı məsləhətləri dinləmədiyi üçün məclisdə hamı susur, həqiqəti deməkdən çəkinir. Nizami göstərir ki, "O, yandırmaqda od kimidir".^[20] Dünya görmüş Fəribərz onu İsgəndərlə müharibədən çəkindirir, düşməni "xoşluqla aldat" – deyə vuruşmasız keçinməyi təklif edir. Təcrübəli sərkərdə düşmənin qvvəsini Daraya başa salaraq həqiqəti söylədiyi halda, Dara tərəfindən düşmən kimi qarşılanır. Şair bu münasibətlə yazır ki, "O adam dərdinə çarə tapar ki, O, nəsihət eşitsin."^[21]

Nizami "İsgəndərnamə"də Çin barədə geniş danışmışdır. Əsərdə Xaqan, vəzir, kəniz (çinli kəniz), rəssamlardan ibarət bir sıra müsbət surətləryaradılmışdır. Adları çəkilməyən həmin insanlar öz məharətləri ilə tanınırlar. Çinin adamları ilə yanaşı torpaqlarının təbii gözəllikləri də vəsf edilir. Nizami Çin dedikdə əsasən Çin Türküstanını nəzərdə tutmuşdur. Nizaminin Çindən bəhs edərkən adını çəkdiyi Yəğma, Xəllux, Xəta, Xötən, Səncab, Çaç, Kaşqar və sair yerlər Çin Türküstanındadır. Bununla yanaşı şair Çin xaqanını "Çinli türk" və "Əfrasiyab mülkünün varisi" adlandırır. Firdovsidən fərqli olaraq, Nizami Əfrasiyabı hörmətlə yad edir.^[22]

Xaqan poemada ən qüdrətli və müsbət bir hökmdar surəti kimi diqqəti cəlb edir. O, əsərdə İsgəndər və Nüşabədən sonra üçüncü müsbət hökmdar obrazıdır. Xaqan müdrik, bacarıqlı, tədbirli, təcrübəli və vətənpərvər bir hakimdir. İsgəndərin hücum təhlükəsi əleyhinə çox böyük bir ordu səfərbər edərək ölkənin müdafiəsinə hazırlaşır. İsgəndərin təslim olmaq barədə məktubuna Xaqan ehtiyatla yanaşır. İsgəndər məktubda Çinə müharibə üçün deyil, "qonaq", orada "ağ yasəmən əkmək" üçün gəldiyini bildirir.

Buna baxmayaraq, xaqan bu məsuliyyətli iş haqqında dərin düşüncələrə dalır, müharibə edib-etməməkdən ötrü xeyli düşünür. Bir tərəfdən İsgəndərin əzəməti qarşısında qorxur, digər tərəfdən öz qüdrətinə arxalanır. Xaqan siyasət vasitəsilə İsgəndərə təsir etmək yolunu seçir. Xaqan İsgəndərə məktub yazaraq onun nöqsanlarını göstərir. Xaqanın fikrinə görə İsgəndər dünyanı başdan-başa gəzibsə də, hələ ürəyi müharibədən doymamışdır".^[22]

Xaqan İsgəndəri sülhə çağırsa da, özünün bu təklifinin bəyənilməyəcəyindən ehtiyat edir. Poemada o, çox cəsarətli insan kimi təsvir edilir. Xaqan İsgəndəri şəxsən tanımaq, onunla üzbəüz danışmaq üçün elçi sifəti ilə yanına gedərək "iti dilini" işə salır. O, İsgəndərlə təkidlə danışmaq istəyir. Bu təklifdən qorxan İsgəndər xaqanın əllərinə qızıl zəncir vurduqdan sonra danışıqlara başlayır. Nizami yeri gəldikcə İsgəndərlə Xaqan arasındakı fərqləri "əgər cavan maral cəsur da olsa, aslanın yolunda yüyən çevirməlidir"^[23] deyə qeyd edir. Xaqan İsgəndərin yanına xoş niyyətlə gəldiyini bildirir və Çinə zərər vurmamağı ondan xahiş edir. İsgəndər isə deyir ki, Turan torpağını ələ keçirməkdə güddüyü məqsəd pis fikirli adamları öldürmək, dünyanı yadlardan təmizləmək və hər ölkəyə ayrıca hökmdar təyin etməkdən ibarətdir. Həmin müsahibənin sonunda Xaqan ölkənin yeddi illik mədaxilini İsgəndərə verməyə razılaşır və İsgəndərə yeddi il yaşayacağına zəmanət verməsini söyləyir. Bu cavab İsgəndərin xoşuna gəldiyi üçün o, bir illik xərac almaqla kifayətlənərək, altı illiyi ona bağışlayır. Xaqan İsgəndərə qarşı göstərdiyi bu təsirlə də kifayətlənmir. İsgəndər onun ağıllı olmasına inansa da, aciz bir hökmdar saya bilərdi. Ona görə o, qoşunu İsgəndər qarşısında nümayiş etdirir. İsgəndər çinliləri vəfasızlıqda təqsirləndirir. Xaqan isə İsgəndərin yanına düşmənçilik məqsədilə gəlmədiyini bildirərək deyir ki, mən səninlə döyüşə bilərəm, lakin, xoşbəxtlik sənin tərəfində olduğu üçün bu təşəbbüsü faydasız hesab edirəm. Ona görə də nahaq yerə qan tökmək istəmirəm Bununla əlaqədar olaraq, İsgəndər hətta Xaqandan alacağı bir illik xəracdan da imtina edir.

Xaqan İskəndərin üstünə qoşun çəkərkən İsgəndər Xaqanın məqsədini düzgün başa düşmədiyinə görə "anadan bir türk fitnəsiz doğulmamış" deyərək türkləri vəfasızlıqda günahlandırır. Nizami türklər haqqında deyilən bu fikirlərlə razılaşmır. Hadisənin sonunda aydın olur ki, Xaqan İsgəndərə qarşı vəfasız olmamış, "andına möhkəm və peymanına düz" çıxmışdır.^[24]

  Əsas məqalələr: Nüşabə (Bərdə hökmdarı) və Falestris

Nizaminin Nüşabə surəti "Xosrov və Şirin" poemasında təsvir etdiyi Məhinbanu və Şirin surətlərinə yaxındır. Nüşabə təkcə "İsgəndərnamə"dəki müsbət qadın surətlərindən seçilmir, o, həm də şairin bütün yaradıcılığında çox mühüm yer tutur. Poemada Nüşabəyə həsr edilmiş epizod əsərin əsas ideyası ilə əlaqədardır. Şair, bu surət vasitəsilə Azərbaycanın əzəmətini, təbii gözəlliklərini tərənnüm edir.^[25]

Bir sıra tədqiqatçılar Nizaminin vətənpərvərliyindən danışarkən yeri gəldikcə Nüşabə surətindən də bəhs etmişlər, Prof. H. Araslı Nüşabə surətinə aid məqalə yazmışdır.^[26] V. Ömərov qeyd edir ki, "Kursi Rufun məlumatına görə, İsgəndər amazonkaların hökmdarəsi Falestrislə görüşmüşdü. Falestris Qafqaz dağından tutmuş Fazis (Rioni) çayına qədərki ərazidə hökmranlıq edirmiş. Ola bilsin ki, Nizami Gəncəvinin "İsgəndərnamə" poemasındakı Bərdə hökmdarəsi Nüşabə surəti bu tarixi məlumatın təsiri altında yaradılmışdır."^[27] Prof. Y. Bertels bu surətdən bəhs edərkən yazır: "Nizami Keyqubadların, Keyxosrovların qədim qalalarını deyil, öz doğma Azərbaycanını təsvir etmişdir."^[28] Prof. Ş. Nemani də Nizami ilə Firdovsini müqayisə edərkən Nizaminin bir vətənpərvər kimi, Nüşabə ilə bağlı yaratdığı epizoda cəlb edir.^[29]

Nizami Nüşabəni sadəcə bir qadın kimi təsvir etmir, o, ədalətli hökmdar haqqında öz fikirlərini bu surət vasitəsiylə oxucularına çatdırır.^[25]

Nüşabə Bərdə hökmdarıdır. O, ölkəni ədalətlə idarə etdiyindən "orada hər danə yüz danə yetirir, bütün ili işrətlə məşğul olan o dişi ceyran kəskin fikirli, açıqürəkli, alimanə xasiyyətlidir." Nüşabənin ətrafındakı minlərlə qızın hər biri bir ay kimi ona xidmət edir. Onun otuz min qılınc vuran qulamı vardır. Səhraya qoşun çəkən İsgəndər su və əkininə heyran qaldığı o yerin başçısı ilə maraqlanır. Həmin "zəngin ölkəyə" kişilərdən daha cəld, dəniz gövhərindən daha təmiz, çətin zamanda riayət köməkçisi olan Nüşabə adlı bir qadının başçılıq etdiyini İsgəndərə söyləyirlər. Şair Nüşabənin fəaliyyətini geniş təsvir edir. Nüşabənin zəngin sarayında ciddi intizam vardır, saraya bir nəfər də olsun yad adam girə bilməz. Nüşabə şəhvətə meyil etmir.

Nüşabə İsgəndərin bir sıra ölkələri aldıqdan sonra onun da ölkəsi ilə maraqlandığını eşitdikdə, bu təhlükə qarşısında çarələr axtarır və İsgəndərə müxtəlif növlü yeməklər göndərir, onun hörməti dildən-dilə düşür. Nizami hər iki hökmdar arasında baş verən hadisəni dramatik planda təsvir edir. Makedoniyalı İsgəndər qüdrətli hakim olsa da, adi elçi sifəti ilə Bərdəyə Nüşabənin yanına getməli olur.^[30]

Özünün böyük sərkərdəliyi ilə öyünən İsgəndərin Nüşabənin sarayına gələrkən elçilik qaydalarına riayət etməməsi, cəsarətlə içəri girməsi, qılıncını çıxarmaması Nüşabədə şübhə doğurur. Nüşabə hiyə ilə qurulmuş bu tədbirdən qəzəblənir və o "yüngül fikirli şəxs niyə elçilik qaydalarına riayət etmir, onun bizdən qorxusu yoxdur?"^[31] – deyərək axırda şübhələndiyi adamı tanıyır. Nüşabə yenilməz bir qəhrəman kimi İsgəndərin "mənim qılıncımdan iti qılınc kimdə var?"^[32] kimi sözlərindən qorxmur; İsgəndər sözündə nə qədər israr etsə də, Nüşabənin gətirdiyi dəlillər qarşısında aciz qalır.^[33]

İsgəndər "İsgəndər dənizdir, mən arx suyu" deyərək İsgəndər olduğunu danmaq istəyərkən, Nüşabə ona təsir etmək üçün "insan gərək qəlb aldatmasın, adlı-sanlı adama pislik yaramaz, tərslik şaha bəla gətirər" deyə nəsihət edir. Nüşabənin "qurdu qoyun dərisində gizləmə, günəşi palçıqla suvamaq olmaz" kimin sözlərinin qarşısında İsgəndər "məni göndərən bir aslandır, tülkü deyil" sözləri ilə onu aldatmaq istəyir. Bundan sonra Nüşabə xəzinəsində saxlanan şəkli İsgəndərə göstərir. İsgəndər öz surətini görərkən qorxudan "rəngi saman kimi saralır". Nəhayət, Nüşabə onu bu vəziyyətdə gördükdə "bu evi öz evin hesab et" deyərək qonaqpərvərlik göstərir. Buna baxmayaraq, İsgəndər Nüşabə qarşısında aciz qalır, o, bu vəziyyəti röya hesab edərək öz təbiətini məzəmmət edir.

İsgəndər bütün fəaliyyəti dövründə ehtiyatlı olmasına baxmayaraq, Nüşabə qarşısında ehtiyatsızlıq və tədbirsizlik üzündən çıxılmaz vəziyyətə düşür. Şair göstərir ki, əgər o, Nüşabənin yox, düşmənin əlinə düşmüş olsa idi, çox böyük hökmdar olmasına baxmayaraq məhv olardı. Bununla da, Nizami öz qəhrəmanı İsgəndəri Nüşabənin tədbiri ilə tərbiyə edir.^[34] Nüşabənin müdrikliyi qarşısında təslim olan İsgəndər, ürəyində "bu iş bilən əgər qadınsa da, onun ürəyi kimi biliyi də parlaqdır"^[35] deyir.

Nizami Nüşabənin müsbət cəhətlərindən biri kimi onun tədbirli olmasından, geniş bəhs edir. Nüşabə günlərini boş və səmərəsiz keçirmir, özünün dediyi kimi "özü ilə oynamır, onda hikmət tərəzisi vardır ki, onun vasitəsiylə şahların ağır və yüngüllüyünü müəyyənləşdirir." O, Hindistandan Yunanıstana qədər bütün hakimlərin şəkillərini çəkmək üçün, onların yanına rəssamlar göndərir. O, ayrı-ayrı hökmdarların tərcümeyi halları ilə maraqlanır, fateh hökmdardan xəta törəyə biləcəyin güman etdiyi üçün onlardan daha çox ehtiyat edir. Nüşabənin ifadəsinə görə o, İsgəndəri ədalətli bir hökmdar hesab etdiyi üçün onun şəkli xoşuna gəlir. Nüşabə İsgəndərə ziyafət verərkən ona yemək əvəzinə daş-qaş gətirir. Bununla İsgəndərin müharibə etməkdə güddüyü məqsədi ona çatdırır. İkgəndərin "daş-qaş yeyilərmi?" sualına Nüşabə "daş boğazan keçmirsə, nə üçün yeyilməyən daşdan ötrü, lazımsız müharibə aparırsan" deyə cavab verir. Nizaminin bu cavabını xatırladan məlumatlara qədim yəhudi mənbələrində də rast gəlinir.^[36] İsgəndərlə görüşün sonunda Nüşabə böyük hökmdardan onun ölkəsinə ziyan vurmaması üçün iltizam alır. Beləliklə, İsgəndərlə Nüşabə əhvalatı yekunlaşdırılır.

Şair İsgəndərlə Nüşabə əhvalatına əsərin başqa bir yerində yenidən qayıdır. Nüşabə İsgəndərin sayəsində əsirlikdən azad edilir. Bu epizodda oxucular artıq, onlar arasında olan ziddiyyətləri deyil, iki hakimin səmimi münasibətlərinə şahid olur. Şair bu epizodu çox geniş və həm də bədii cəhətdən yüksək sənətkarlıqla təsvir etmişdir. Şair, hətta ziyafətdə olan yeməkləri belə təsvir edir, göstərir ki, iki hökmdar arasında dostluq, səmimiyyət yaranır. İsgəndər Nüşabəyə çoxlu hədiyyələr verdikdən sonra onu dostluq rəmzi kimi abxaz hökmdarı Dəvaliyə ərə verərək onları Bərdəyə göndərir ki, yenidən "o binanı ucaltsınlar."^[37]

Bu personajın adına ilk dəfə XI əsr ərəb şair və mütəfəkkiri Əbülüla Müərrinin əsərlərində rast gəlinir. Burada Mariya Məhəmməd peyğəmbərin arvadı, oğlu İbrahimin anası adlandırılır. Quranın şərhi və Şəmsəddin Saminin əsərlərində Mariya haqqında məlumat verilməklə onun kəniz olduğu göstərilir. Yəhudi Ensiklopediyası və Yeni Ensiklopediya Lüğətində də Mariya haqqında oxşar məlumat təkrarlanır. Bu mənbələrdə Mariya Musanın bacısı Məryəmlə eyniləşdirilir. Ən qədim yunan yazıçılarından biri olan Ostan Mariyanın sabey çarının qızı olduğunu qeyd edir.^[38]

Yəhudi Ensiklopediyasında Mariya haqqında məlumatda Nizaminin "İsgəndərnamə"sindən də bəhs edilərək yazılır ki, "…Mariya böyük İsgəndərin sarayına gəlib-gedir və orada Ərəstundan qızılı necə istehsal etməyi öyrənir. Mariyanın hansı dövrdə yaşaması dəqiq olmasa da, onun tarixi şəxs olması şübhəsizdir. Ostan tərəfindən adı çəkildiyi üçün onu birinci dövrə aid etmək daha düzgün olar…"^[39]

Yeni Ensiklopediya Lüğətində verilən məlumata görə Misirli Mariya VI əsr üçün müqəddəs sayılan bir şəxs olmuşdur. Rəvayətə görə, o, cavanlıqda şəhvət düşkünü olmuş, sonralar Yerusəlimə gələn zəvvarlara qoşulub 47 il İordaniya səhrasında yaşamışdır.^[40] Mariyanın adına həm də akademik A. N. Veselovskinin tədqiqatlarında təsadüf edilir.^[41]

Firdovsinin əsərində adı belə çəkilməyən Mariyaya Nizami geniş bir heakyə həsr edir. Nizami Mariyanı dindar bir şəxs kimi deyil, alim, hökmdar qadın kimi vermişdir. Yunan yazıçısı Ostanda olduğu kimi Nizami də Mariyanı hökmdar qızı kimi təqdim edir. Nizami Mariya surəti vasitəsiylə təhsilli, tədbirli vətənpərvər qadın obrazını oxucuların diqqətinə çatdırmışdır. "İsgəndərnamə"də Mariya Şam şəhərində Qibtli bir əmirin qızıdır. Atasının saysız-hesabsız qalaları olmuş, lakin öldükdən sonra düşmənlər bu qalaları ələ keçirmək istəmiş və Mariya onlarla mübarizə aparmışdır. Mariya bu mübarizədə İsgəndərdən kömək istəyir. Nizami Mariyanı filosof-vəzir Ərəstunla görüşdürür. Ərəstun ona bilik öyrədir, sonda o, əsas köməyi elmin gücü ilə əldə edir və öz məqsədinə çatır.^[42]

  Əsas məqalə: Roksana

Əsərdə Rövşənək surəti qısa epizodlarda təqdim edilsə də, xüsusi diqqət cəlb edir. Rövşənək Daranın qızıdır. Dara ölüm yatağında İsgəndərə gözəl qızı Rövşənəklə evlənməyi məsləhət edir. Gələcəkdə Əhəməni səltənətinin tamamilə yadların əlinə keçməməsi üçün Rövşənəyi İsgəndərlə evləndirmək və beləliklə də Rövşənəyin övladına ümid bəsləmək Daranın məqsədi idi. Daranın qızını İsgəndərə verərkən siyasi məqsəd güddüyü şairin nəzərindən qaçmamış, Nizami bu detalı da bədii şəkildə təsvir etmişdir.

Nizaminin təsvirində Rövşənəyin gözəllikdə tayı-bərabəri yoxdur.^[43] Lakin bu xanım personaj təkcə zahiri gözəlliyi ilə yox, həm də daxili zənginliyi ilə diqqət çəkir. Nizami qeyd edir ki, Rövşənək "ayıq, utancaq, sakit, nalayiq sözləri dilinə gətirməyən ismətli bir insan idi".^[44] Gəlin gedərkən Rövşənək ər evində layiqli bir gəlin olmağa dair anasının nəsihətlərinə qulaq asır.

İsgəndər Rövşənəklə evlənərkən Kəyan adətlərinə riayət edir. Nizami həmin evlənməni də Firdovsidən fərqli təsvir etmişdir. Nizaminin İsgəndəri Rövşənəyə elçi düşərkən el adətinə riayət edir. O, Daranın matəmi unudulduqdan sonra qıza elçi göndərmək qərarına gəlir. Nizamidə onun elçisi Ərəstun, Firdovsidə isə anasıdır. Elçi Daranın öldürülməsində İsgəndərin günahkar olmadığını və Daranın vəziyyəti əsasında Rövşənəklə evlənmək istədiyini söyləyir. Nizaminin Rövşənəyi bu elçilik qarşısında şadlanaraq gələcəyə ümid etdiyi^[45] halda, Firdovsinin Rövşənəyi kədərə qərq olur.

"İsgəndərnamə" qəhrəmanlıq dastanı olduğu üçün əsərdə müharibə səhnələrinin təsviri geniş yer tutur. Nizami humanist bir şair kimi müharibə və sülh haqqında mütərəqqi fikirlər söyləmişdir.

Prof. Ş. Nemani Nizaminin müharibə səhnələri yaratmaq qüdrətini yüksək qiymətləndirirdi. O, döyüş səhnəsini və ordakı şəraiti geniş təsvir etdikdən sonra şair qarşısında belə tələb qoyur: hadisə gərək elə təsvir olunsun ki, sanki döyüş meydanının həqiqi mənzərəsi göz qabağından keçsin. "İsgəndərnamə"də bu dəqiqliklər və incəliklər kamil dərəcədə yerinə yetirilmişdir.^[46]

Nizaminin yaşadığı XII əsrdə Azərbaycanda və qonşu ölkələrdə ayrı-ayrı feodallar arasında aparılan ardı-arası kəsilməyən müharibələr, təsərrüfatı dağıdır, ticarətin inkişafına mane olur, xüsusilə zəhmətkeş kütlənin vəziyyətini daha da ağırlaşdırırdı. Prof. Y. Bertelsə görə, Nizami müharibənin isrrlərini bilməkdə müasirlərindən çox irəli getmişdir. O, yazır: " Müharibənin gizli cəhətlərini bilmək bacarığına görə, Nizami öz müasirlərindən xeyli yüksəkdə dururdu. Onun müharibəyə münasibəti XII əsr feodalları üçün münasib deyildi."^[47] Şair müharibəni ictimayət üçün böyük bəla hesab edirdi. O, müharibələri iki şəkildə: ədalətli və ədalətsiz olduğu mənada başa düşmüşdür. Başqa xalqların torpaqlarını quldurcasına tutmaq məqsədi güdən, əhalinin kütləvi qırğınına səbəb olanmüharibələri Nizami ədalətsiz müharibə hesab edir.^[48]

Prof. A. O. Makovelski Nizaminin müharibə haqqındakı görüşləri haqqında yazır: "Hərbi taktika və ordunun maddi təchizatına böyük əhəmiyyət verən Nizami, müharibədə əxlaqı həlledici amil hesab edir."^[49] Nizaminin fikrincə ordunun sayı ilə əsas qüvvəni ölçmək olmaz, qələbə ordunun müharibəyə münasibətilə həll olunur. Şair, müharibədə düşmənin imkanlarını görməmək, onun rolunu kiçiltmək əleyhinə çıxaraq göstərir ki, müharibə çox diqqətli olmağı tələb edir. Dara hədsiz dərəcədə lovğa olduğuna görə, İsgəndəri "aciz yunan" adlandırır və işə etinasız yanaşır. Bu isə onun məğlub edilməsi ilə nəticələnir.^[50] Prof. H. Araslı şairin slh və müharibəyə fikirlərinin əhəmiyyətini belə ifadə edir: "Nizami qanlı müharibələrin bəşəriyyətə fəlakətlər gətirdiyini, səfalət, aclıq və xəstəliklərin müharibə nəticəsində yarandığını söyləyir. Şair, müasirlərini qanlı müharibələrdən çəkinməyə səsləyir."^[51]

"İsgəndərnamə"dəki əmək və əməkçi insana müsbət təsviri bu poemanı şairin başqa əsərləri ilə əlaqələndirir. Nizami əsərdə insanı hər yerdə əməklə birlikdə təsvir edir, yəni şairin əməyə müsbət münasibəti əməkçi insana olan münasibətilə birləşir. Şair, əməyin rolunu qiymətləndirərkən, özünün şəxsi həyatından və gərgin əmək nəticəsində əldə etdiyi nailiyyətlərdən dəfələrlə misal gətirir. Nizamiyə görə, əmək insanın şərəfidir və insan yalnız onunla yüksələ bilər. Şair öz əsərində insanlarda əməyə qarşı müsbət münasibət tərbiyə etmək vəzifəsini qarşısına qoymuşdur. Şair əməyin təşkilini dövlətin əsas məqsədlərindən biri kimi dəyərləndirirdi. Ona görə də Nizami qəhrəmanı İsgəndərin qarşısına qoyduğu əsas vəzifələrdən biri ayrı-ayrı ölkələrdə baş verən təsərrüfatsızlığı ləğv etmək, əməyi təşkil etməkdir. əhəməni hökmdarı Daranın ölkəsində təsərrüfatın pozulması nəticəsində ölkəyə dəyən zərərin təsviri buna ən yaxşı misaldır.^[52]

Nizami "İqbalnamə"də "İsgəndərlə çobanın hekayəsi" və "Çobanla üzüyün dastanı" adlı hekayələrdə çoban surəti yaratmışdır. Həmin surətlər xalq ədəbiyyatında təsvir edilən çoban surətlərinə çox yaxındır. Əməkçi sinfin nümayəndələri olan bu adamlar ağıllı, tədbirli olmaqla müsbət xasiyyətlərə malikdir. "İsgəndərlə çobanın hekayəsi"ndə çoban müəyyən bir peşə sahibi olmaqla, dünyagörmüş, hadisələrdən baş çıxaran, ağıllı, təcrübəli bir şəxs kimi təsvir edilir.^[53]

Bir sıra tədqiqatçılar "İsgəndərnamə"nin ikinci hissəsi olan "İqbalnamə"dən bəhs edərkən onu daha çox didaktik bir əsər kimi qiymətləndirirlər. Prof. M. Muradxanova görə Nizaminin əxlaqi tərbiyəyə aid fikirləri ilk əsəri "Sirlər Xəzinəsi"ndən son əsəri "İsgəndərnamə"yə doğru inkişaf etmiş, təkmilləşmiş, fikirlərdə həyatilik daha qüvvətli surətdə ifadə olunmuşdur.^[54] Lui Araqon göstərir ki, "Höte də bu iki poemanı bilavasitə əxlaqi məqsəd izləyən poemalar hesab edir…"^[55]

Nizaminin əxlaqi fikirləri məna müxtəlifliyinə görə müxtəlif sahələri əhatə edir. Burada ictimai-siyasi məsələlərə dair çoxsaylı fikirlər vardır. Nizaminin nəsihətamiz fikirləri şifahi xalq ədəbiyyatı ilə sıx surətdə bağlıdır. Şairin yaradıcılığında xeyir qüvvələrə müsbət münasibət nə qədər güclüdürsə, şər qüvvələrə qarşı mənfi münasibət də bir o qədər qüvvətlidir. "İsgəndərnamə"də müsbət qüvvələrin mədhi daha geniş yer tutur və xeyir qüvvələr axırda qələbə çalır. Nizami məhəbbət anlayışını çox geniş götürür və bu mədəniyyət bütün bəşəriyyətə aid edilir. Nizami birinci növbədə sadə insanların istək və arzularını ifadə edir və onların ünsiyyəti barədə düşünürdü.^[56]

Nizami bütün insanların tərbiyə edilməsini mümkün sayır və tərbiyədə mühitin təsirini qəbul edir. İdeal qəhrəman İsgəndərin təkmilləşməsi də məhz bu yolla mümkün olur. O, əqlin köməyi ilə bir insan olaraq tamamilə yenilənir. Nizami Allah tərəfindən insanın sabit xasiyyətli yaradılmasını göstərmir. M. S. Ordubadiyə görə Nizami "İsgəndərnamə"də hər kəsin hər şeyi öyrənə bilməsi və insanın hazır yaranmaması fikrini ortaya atır. O, daha sonra yazır: "Nizami fitri nəcabət, fitri tərbiyə məsələsini bütün əsərlərində rədd edir, o təz insanın ancaq müasir elm və müasir tərbiyə ilə elmli və tərbiyəli insan ola bilməsi nəzəriyyəsini meydana sürməkdədir."^[57]

Höte Nizaminin əxlaqi fikirləri barədə deyirdi: "İnsana iki mənalı görünə bilən hər şeyi Nizami, hər dəfə yenə də praktiki nöqtəyə gətirib çıxarır və bütün sirlərin ən yaxşı həllini əxlaq fəaliyyətində tapır."^[58] Poemada ağıl və tədbirin əhəmiyyətindən geniş danışılır. Şair ağılın gücünü qılıncdan daha kəsərli hesab edərək, bütün çətinliklərin açarı adlandırır. O, pisliyə qarşı yaxşılıq etmək, xalqın pisliyini danışmamaq, alçaq adamlara qarşı amansız olmaq, hörmətə layiq olanları ucaltmaq tərəfdarıdır. Nizami, insana insanlıq şərəfini qorumağı dönə-dönə məsləhət edir.^[59]

"İsgəndərnamə" Nizaminin əsəridir. Poema "Şərəfnamə" (I hissə) və "İqbalnamə" (II hissə) adlı iki hissədən ibarət olub, birlikdə "İsgəndərnamə" adlandırılır. Poemanın yazılıb qurtarma tarixi bəlli deyil, müəllif özü də bu barədə məlumat vermir.^[60]

Nizami "İqbalnamə"ni yazarkən yaşının altmışdan keçməyini qeyd edir. Poema sifarişlə yazılmamışdır.^[60] Əsərin "Şərəfnamə" hissəsində onun Atabəy Nüsrətəddin Əbubəkr ibn Məhəmmədə (1191–1210) ithaf olunduğu göstərilir, eyni zamanda "İqbalnamə"də də həmin şəxs xatırladılır. Əsərdə Nizami Əbubəkrə xitab edərək, onu ədalətli olmağa çağırır. Şairin fikrincə Allah şahlığı ona vermişdir ki, o, "xalqa ədalət göstərsin, tərlan milçəyə, fil də qarışqaya ziyan verməsin."^[60] Əsərin sonunda Arslan oğlu Məlik İzzəddin Məsud (1180–1193) da mədh edilmişdir. İzzəddin Məsud Səlcuq hökmdarlarından biri olub, 1193-cü ilə kimi Mosulda hakim olmuş və həmin ildə öldürülmüşdür. Lakin, həmin dövrdə İzzəddin II Məsud ibn Arslan (1211–1219) adlı başqa bir hökmdar da yaşamışdır. Nizaminin isə bunlardan hansını nəzərdə tutması dəqiq məlum deyil.^[60] Şairin ölümü əvvəllər 1203-cü il, lakin, sonralar isə 1209-cu il göstərilir. Belə olduqda İzzəddin II Məsudun hökmranlığı Nizaminin ölümündən sonraya düşür.^[60]

"İsgəndərnamə"də iki hökmdarın mədh olunması tədqiqatçılar arasında müxtəlif fikirlər yaratmışdır. Bu səbəbə görə də bəzi tədqiqatçılar "İqbalnamə"nin son hissəsinin başqa bir şəxs tərəfindən tamamlandığını söyləyirlər. Prof. Y. Bertels bu məsələni ətraflı şəkildə tədqiq etmişdir.^[61]

"İsgəndərnamə" haqqında ilk məlumat Məhəmməd Ovfinin (XIII əsr) "Lübabül-əlbab" əsərində verilir. Bu təzkirə Nizaminin ölümündən sonra yazılmışdır. Müəllif qeyd edir ki, Nizami öz "İsgəndərnamə"si ilə İsgəndər hekayəsini oxucuların gözündə ayna kimi işıqlandırdı. Məhəmməd Ovfi bu poemanı Nizaminin son əsəri hesab edir. Dövlətşah Səmərqəndi özünün "Təzkirətüş-şüəra" əsərində "İsgəndərnamə" əsərindən ayrıca danışmasa da, Nizami yaradıcılığından bəhs etmişdir.

Əbdürrəhman Cami "Baharıstan" və "Nəfəhatül-üns" əsərlərində Nizami haqqında məlumat verir. Müəllif "Baharıstan"da göstərir ki, Nizaminin əsərlərində şerə gətirilən dolğunluq, bədiilik və incəlikləri nəinki ayrı-ayrı sənətkarlar, hətta bütün bəşəriyyət də yarada bilməz.^[62] "Nəfəhatül-üns"də isə müəllif yazır ki, "İsgəndərnamə"dəki hadisələrin əksəriyyəti forma cəhətdən əfsanə kimi nəzərə gəlsə də, həqiqətləri izah etmək və tanıtmaq üçün bir vasitədir.^[63] Cami də "İsgəndərnamə"ni Nizaminin 60 yaşından sonra yazdığı son əsəri hesab edir. Lütfəli bəy Azər "Atəşgədə" əsərində Nizami "Xəmsəsi"nə daxil olan poemaları yüksək qiymətləndirir. Katib Çələbi (1600–1668) "Kəşf-əl-zünün" əsərində Xəmsəyə daxil olan əsərləri sadalayır. Müəllif "İsgəndərnamə"dən danışarkən onun hissələrini düzgün göstərmir, əsərin "İqbalnamə", "İsgəndərnamə" və "Xirədnamə" adlı üç hissəsinin olduğunu qeyd edir.

XIX əsrdən başlayaraq Nizaminin başqa əsərləri ilə yanaşı "İsgəndərnamə" poeması da Avropada tanınmağa başlayır. Məşhur şərqşünas Hammer "İsgəndərnamə"dən 100-ə qədər beyti alman dilinə tərcümə edir. Avropa şərqşünaslarından Darmsteter, Ete, Yakob, Braun, Arberru, Miller və başqaları öz əsərlərinə "İsgəndərnamə" poemasından qısa şəkildə bəhs edirlər. Macarıstan şərqşünası V. Baxer 1871-ci ildə Nizaminin həyat və yaradıcılığına aid yazdığı kitabında^[64] "İsgəndərnamə"dən də ətraflı danışır. Müəllifin kitabında əsərin mənbələri, Appolion Tiana surəti, on başlanğıc rəvayət, İsgəndərin filosof və peyğəmbərliyi, onun Qərb, Cənub, Şərq və Şimal ölkələrinə səfərləri, xəstələnməsi və ölümü, yeddi müdrik alimin aqibəti haqqında danışılır. Müəllif sonra Nizaminin əsəri yazarkən qarşısına qoyduğu məqsəddən, Xızırın ona təlim verməsindən əsəri əvvəl üç hissəli yazmaq istəyib sonra iki hissəli yazmasından bəhs edir. V. Baxerə görə Qibtli Mariya surəti ilə Nizami Məhəmmədin arvadını nəzərdə tutur. Sokratın İsgəndərin yanına gəlməsi isə Şəhristaninin təsvir etdiyi Diogenesin İsgəndərin hüzuruna gəlməsi hadisəsi kimidir. V. Baxer qeyd edir ki, "İsgəndərnamə" adı əsərin məzmununa müvafiq olaraq seçilmişdir. "Nizami öz əsərində İsgəndərin iqbalını hərtərəfli tərənnüm etmək istəmiş və iqbal sözü xoşbəxtlik olmaq etibarilə İsgəndərin hər bir əməlinə uyğun gəlir."^[65]

Ceyms Darmesteter Şərqdə "İsgəndərnamə" rəvayətindən danışarkən yeri gəldikcə Nizaminin əsərindən də bəhs edir. O, göstərir ki, Nizaminin İsgəndəri peyğəmbər, Allahı sevən və İbrahimin nəvəsidir. Darmsteterin fikrincə, Nizaminin atəşgahların dağıdılmasına aid olan qədim mənbələrdən məlumatlı olduğunu demək çətindir.^[66] Ete Herman İsgəndərin dirilik suyu ardınca zülmət dünyasına getməsi epizodunun fars mətninin almancaya tərcüməsini və şərhini vermişdir.^[67] O, özünün "Fars ədəbiyyatı tarixi" adlı başqa bir əsərində də yeri gəldikcə "İsgəndərnamə" haqqında fikirlər söyləmişdir. Arberriyə görə "İsgəndərnamə" Şairin dördüncü poemasıdır. Müəllif nədənsə "Şərəfnamə"ni (I hissə) "İqbalnamə", "İqbalnamə"ni (II hissə) isə "Xirədnamə" adlandırır. O, yazır: "Burada Nizami hökmdarın ədalətli olmasının zəruriliyini irəli sürmüşdür. Bu isə özlərini daha çox Əflatun ardıcılları kimi göstərməyə çalışan İran şairlərinin dəfələrlə toxunduqları məsələ idi."^[68]

Türkoloq Georq Yakob "İsgəndərin ruslara qarşı hərbi yürüşü" epizodunu almancaya şerlə tərcümə etmiş və bu hissəyə şərh yazmışdır.^[69] Göte özünün "Şərq-Qərb divanı" adlı əsərində Nizaminin öz poemalarında gələcəyin ideal şəklini çəkdiyini göstərir.^[70] İngiltərə alimi Eduard Braun "İran ədəbiyyatı tarixi" adlı əsərində "İsgəndərnamə"yə aid müəyyən fikirlər bildirmişdir. Müəllif başqa əsərlərdə təsvir olunan İsgəndər surətindən danışmaqla yanaşı, Nizaminin İsgəndərindən də ətraflı bəhs etmişdir. O, "İsgəndərnamə"nin təsirindən danışarkən Hatifinin "İsgəndərnamə" əsasında "Teymurnamə" əsərini yazdığını da qeyd edir. Bu əsərlər arasındakı əsas fərqin isə Hatifinin əsərinin əfsanəvi yox tarixi xarakter daşıması olduğunu göstərir.

Karl Busse "Dünya ədəbiyyatı tarixi" adlı kitabında "İsgəndərnamə"nin Nizaminin dördüncü əsəri olduğunu iddia edərək "İqbalnamə"ni didaktik, "Şərəfnamə"ni isə epik əsər adlandırır.^[71] Alman tarixçisi M. Miller öz əsərində "Xəmsə"yə daxil olan digər əsərlərlə birlikdə qısa şəkildə "İsgəndərnamə"dən də bəhs edir.^[72]

Professor Səid Nəfisi "Həkim Nizami Gəncəvi" adlı məqaləsində və "Nizami Gəncəvinin Divanı" adlı kitabında bu poemadan ətraflı bəhs edir. Müəllif öz əsərində İran ədəbiyyatında İsgəndərə verilmiş bir sıra sifətlər, nəsrlə yazılmış qədim "İsgəndərnamə"nin Nizamiyə məlum olması, poemanın vəzni və bu vəzndə yazılmış çoxlu əsərlər haqqında məlumat verir. S. Nəfisinin fikrincə "İsgəndərnamə" sənətkarlıq cəhətdən Nizaminin "Xosrov və Şirin" və "Leyli və Məcnun" poemalarına nisbətən ikinci dərəcəli əsəridir. Doktor Şəfəq öz əsərində poemanın adı və yazılma tarixi haqqında məlumat verir.

Dr. Ə. Şəhabi Nizami haqqında iri həcmli monoqrafiyanın müəllifidir. O, həmin əsərində şairin başqa məsnəviləri ilə yanaşı "İsgəndərnamə"dən də bəhs edir. Müəllifin bu əsərində poemanın öyrənilməsinə, şairin poemada işlətdiyi xalq ifadələrinə münasibət, Nizami əsərinin mənsur "İsgəndərnamə" ilə əlaqəsinə, Firdovsi ilə Nizaminin müqayisəsinə, İsgəndərin hind filosofu ilə müsahibəsinə, şairin filosofların dili ilə söylədiyi fəlsəfi fikirlərin təhlilinə müəyyən yer verilir. Ə. Şəhabi öz əsərində Nizaminin qadına qarşı mənfi münasibət bəslədiyini göstərir. Nizami yaradıcılığının tədqiqatçılarından Q. Əliyev Ə. Şəhabinin həmin müddəası ilə razılaşmır.^[73]

Hüseyn Fərivər Daranən ölüm səhnəsini "İsgəndərnamə"nin ən yaxşı hissəsi kimi qiymətləndirir. Hind ədəbiyyatşünası Şibli Nemani "Şerül-əcəm" əsərində "İsgəndərnamə"dən bəhs edir. Müəllif Nizami yaradıcılığının bir sıra sahələrindən danışarkən "İsgəndərnamə"yə tez-tez müraciət edir. Nemani "Şahnamə" ilə "İsgəndərnamə"nin bir sıra epizodlarını müqayisə edir. Rus şərqşünası F. Şarmua "İsgəndərnamə"də "İsgəndərin ruslara qarşı vuruşması" hissəsini Ərdəbil əlyazmaları və bir sıra başqa çap mətnləri əsasında nəşr etmişdir. Həmin nüsxədəki misraların sayı 1962 olub, onunla elmi-tənqidi mətn arasında müəyyən fərq vardır.^[74] Şarmua həmin əsərə geniş müqəddimə yazmış və ruslar haqqında Nizaminin verdiyi məlumatı yüksək qiymətləndirmişdir.^[75] Rus şərqşünası L. F. Şpinnagel "İsgəndərin ruslarla döyüşü" epizodunu nəsrlə fransız dilinə tərcümə etmişdir. Lakin onun ölümündən sonra Şarmua bu tərcümə üzərində yenidən işləmiş , onu daha da təkmilləşdirərək nəşr etdirmişdir. Şpiangelin tərcüməsi əsərin Kəlküttə çapı əsasında tərtib olunmuşdu, Şarmua isə on bir Ərdəbil əlyazması və Prof. F. Erdmanın çap etdirdiyi mətndən istifadə etmişdir.

V. Obolenski Prof. F. Erdmanın^[76] əsərinin rusca tərcüməsini verərək onu "Severnı arxiv" jurnalında nəşr etdirmişdir.^[77] Müəllif əsərdə Nizami yaradıcılığı haqqında ümumi məlumat verməklə yanaşı, rusların Bərdəyə olan hücumları^[78] haqqında ayrı-ayrı qədim şərq yazıçılarının fikirlərini qeyd edir. B. Dorn "Kaspi" əsərində Asiya muzeyində saxlanan və müəllifi məlum olmayan "İsgəndərnamə" haqqında məlumat verərək, həmin əsərdə İsgəndərin ruslar əleyhinə müharibə aparmasını və bunun Nizami təsvirinə oxşadığını göstərir.^[79]

Ukrayna şairi N. İ. Qulak öz əsərində Nizaminin yaşadığı dövr haqqında məlumat verməklə yanaşı səhv olaraq "İsgəndərnamə"nin "Leyli və Məcnun"dan sonra yazıldığını və "Yeddi gözəl"in şairin son poeması olduğunu göstərir. N. İ. Qulak rusların Bərdəyə hücumu epizodu üzərində dayanaraq qeyd edir ki, XII əsrdə yaşamış Nizami özündən əvvəl olan bu rəvayəti çox asanlıqla eşidə bilərdi. Müəllif İsgəndərin ruslarla müharibəsi epizodunun nəsrlə qısa məzmununu verir.^[80] Rus tədqiqatçısı M. Tebenkov "İsgəndərnamə" əsəri haqqında geniş məlumat verərək, İsgəndərin ruslar əlehinə müharibəsi hadisəsini tədqiq etmişdir.^[81]

Prof. Y. Bertels Nizami yaradıcılığı haqqında iri həcmli monoqrafiyanın və bir sıra məqalələrin müəllifidir. Müəllif "Böyük Azərbaycan şairi Nizami" adlı monoqrafiyasında "İsgəndərnamə" poemasının da tədqiqinə xüsusi yer vermişdir.^[82] Əsərdə "İsgəndərnamə"də olan ayrı-ayrı epizodların məzmunu ilə bərabər onların təhlili də verilmişdir. Y. Bertels "Nizami" adlı ikinci monoqrafiyasında əvvəlki tədqiqatlarını daha da genişləndirmiş və dərinləşdirmişdir.^[83] Bertles "İsgəndər haqqında roman" adlı əsərində Nizamiyə qədər şərqdə yayılmış İsgəndər haqqında əsərləri tədqiq edir. O, "İsgəndərnamə"yə aid bölmədə Şərq mənbələri və ayrı-ayrı epizodların təhlili üzərində dayanır.^[84] Y. Dunayevski "Nizami" adlı məqaləsində qeyd edir ki, klassik dövrün böyük şairləri kimi Nizami də həyatınıın ikinci yarısında sufi olmuşdur. Mistik-sufi elementlər onun poeziyasında ümumiləşdirilmiş xarakterdə deyil, daha çox "İsgəndərnamə"nin ikinci hissəsində özünü göstərir.^[85] S. Mstislavskinin "İsgəndərnamə"dən etdiyi tərcüməyə yazdığı müqəddimədə "İqbalnamə" dini-fəlsəfi traktat kimi qiymətləndirilir. Müqəddimədə "İsgəndərnamə"nin şairin başqa əsərlərinə nisbətən zəif olması göstərilməklə yanaşı, poemada "İsgəndərin anasına məktubu" epizodu kimi təsirli epizodların olması da qeyd edilir.^[86]

Erməni yazıçısı və tədqiqatçısı Marietta Şaginyan "Nizami haqqında etüdlər" adlı əsərində və Nizami yaradıcılığına həsr etdiyi məqalələrində şairin həyatı və yaradıcılığını tədqiq etmişdir. Müəllif adı çəkilən kitabında "İsgəndərnamə"dən də bəhs edir və "Nizaminin utopiyası" başlığı altında Nizamiyə qədərki utopiyanın tarixini göstərir. O, şairin azad cəmiyyət quruluşuna həsr etdiyi epizodun təhlilini verir.^[87]

Azərbaycan şairi və tarixçisi Abbasqulu ağa Bakıxanov "Gülüstani-İrəm" əsərində "İsgəndərnamə"dəki Nüşabə dastanının məzmununu nəql edir. O, Dərbənd qalasının alınması, İsgəndərin sədd çəkməsi, Sərir qalası hadisəsi, Nüşabənin ruslara əsir düşməsi, İsgəndərin ruslarla müharibəsi epizodlarını qısaca xatırladır.^[88] M. M. Axundov "Şeyx Nizami" adlı kitabında Nizaminin şahlara münasibəti, "İsgəndərnamə"nin yazılma tarixi və beytlərinin miqdarını tədqiq edir. Məhəmmədəli Tərbiyət "Daneşməndani Azərbaycan" adlı əsərində "İsgəndərnamə"dən bəhs edir. Müəllif əsərin hicri 592-ci ildə Nüsrətəddin Əbubəkr ibn Cahan Pəhlivanın adına yazıldığını, "İsgəndərnamə"nin yunan dastanı "Psevdo-Kallisfen" ilə əlaqəsini göstərmişdir. Prof. M. Rəfili özünün "Nizami" adlı kitabı və bir sıra məqalələrində şairin həyat və yaradıcılığının müxtəlif sahələrinə aid fikirlər söyləmişdir. O, "Nizami" əsərində "İsgəndərnamə"nin "Yeddi gözəl"dən əvvəl yazılmağa başlanıb [1197]-ci ildən sonra qurtarmasını söyləyir.^[89] Prof. Ə. Sultanlı "İsgəndərnamə" və "Qərbi Avropa ədəbiyyatı" məqaləsində "İsgəndərnamə"ni Qərbi Avropa isgəndərnamələri ilə müqayisə edir. Qərbi Avropa isgəndərnamələrində yəhudi mənbələrinin mühüm yer tutduğunu söyləyir. O, "Nizami" əsərində yunan mənbələrindən başqa İran, Bizans və xalq əfsanələrindən geniş istifadə edildiyini qeyd edir.^[90] C. Mustafayev Nizaminin "İsgəndərnamə" poemasında antik dövrün hind və yunan fəlsəfəsi haqqında verdiyi məlumatları tarixi faktlarla müqayisəli şəkildə təhlil edir. Həmçinin o, "İsgəndərnamə"də öz əksini tapmış ictimai utopiya ilə Tomas Morun utopiyası arasında analogiya axtarır.^[91] M. Rzaquluzadə "İqbalnamənin əsas motivləri" məqaləsini birbaşa məqalənin təhlilinə həsr etmişdir.^[92]

Şair bu əsərdə ictimai-siyasi hadisələri fəlsəfi və bədii lövhələrlə işıqlandırmışdır. Poemada elmi-fəlsəfi məzmun yüksək bədii forma ilə birlikdə verilir ki, burada Nizami qələminin gücü özünü göstərir. M. F. Axundov Nizami "İsgəndərnamə"sini "həm məzmun gözəlliyinə, həm də ifadə gözəlliyinə malik olan nəzm" adlandırır.^[93] Firudin bəy Köçərli isə qeyd edir ki, Nizami kimi "fəsih, rəvan təb və şirin zəban şair dünya üzünə az gəlibdir."^[94]

Qədim təzkirəçilərdən Məhəmməd Ovfi yazır: "Bəlağət mülkünün sahibi olan Nizami İsgəndər hekayəsini dinləyicilərin gözündə ayna kimi işıqlandırdı, bununla da onun ləyaqəti İsgəndərin adı ilə bitmiş oldu."^[95] Ş. Nemani^[96], Y. Bertels^[97], V. Dəstgərdi^[98] tərəfindən "İsgəndərnamə" və "Şahnamə"nin bəzi epizodlarının bədii keyfiyyətlərini müqayisə edilib. Çex alimi Yan Rıpka "İsgəndərnamə" poeması əsasında Nizaminin yaradıcılığını belə qiymətləndirir:

Ə. Abbasov qeyd edir ki, "İsgəndərnamə" əzmun (bəzi sahələrdə) və forma cəhətdən Nizami yaradıcılığında müstəsna mövqe tutmaqla yanaşı, şairin başqa poemalarından üstünlük təşkil edir.^[100] S. Nəfisi isə qeyd edir ki, "İsgəndərnamə" bədii cəhətdən şah əsər olmaqla yanaşı, şairin "Xosrov və Şirin" və "Leyli və Məcnun" poemalarına nisbətən ikinci dərəcəli əsərdir.^[1]

"İsgəndərnamə" tarixi-romantik poema olub, epopeya da adlandırıla bilər.^[101] Əsər müəllifin başqa poemaları, xüsusilə məhəbbət dastanlarından fərqlənməklə, Nizaminin həcmcə ən böyük əsəri olub 10460 beyti əhatə edir. Əsərin 6835 beyti "Şərəfnamə"də, 3625 beyti isə "İqbalnamə"də cəmlənmişdir. Poema əruz vəzninin mütəqarebe məqsur (məhzuf) bəhrində yazılmışdır.^[102] saqinamə və müğənninamələr "İsgəndərnamə"də bir yenilikdir. Şair hər dastanın məzmununu nəql etməzdən əvvəl, adətən, giriş xarakterli nəsihətnamə verir. Müəllifin digər poemalarında da bəzən həmin üsula rəayət edilsə də, ancaq "İsgəndərnamə"də bu bir sistem şəklini alır. Nizami bir qayda olaraq hər epizodun sonunda yığcam nəticələr çıxarır.

"İsgəndərnamə" iki hissədən ibarətdir. Hər iki hissə bir sıra xüsusiyyətlərinə görə müstəqil, bəzən də bir-birinin mabədi kimidir. Nizaminin digər poemalarının əvvəlində qəhrəmanın əsər boyu görəcəyi işlərin qısa xülasəsi verilmir, həmin poemaları həatə edən hadisələr və epizodlar o qədər də geniş olmadığından şair buna ehtiyac hiss etməmişdir. "İsgəndərnamə"də isə Nizami əsərdə bir-birini əvəz edən çoxsaylı hadisələr içərisində səpələnmiş nəticələri mənimsəməkdə oxucuya yardım etmişdir.

Təsvirin təhlili yolla verilməsi Nizami yaradıcılığı üçün səciyyəvi bir üslub olub, şair buna ən çox "İsgəndərnamə"də riayət etmişdir. Nizami burada süjetdən tez-tez kənara çıxaraq, özünün müstəqi fikirlərini də təqdim etmişdir. Əsərdəki bir sıra məlumatların öz-özlüyündə əfsanəvi xarakterə malik olmasına baxmayaraq, onlar müəllif tərəfindən reallaşdırılır və yeni mənada anlaşılır. Hadisələr tələbatdan asılı olaraq, bəzən uzadılır, bəzən də əksinə qısaldılır. Poemada ümumiləşdirmələr qüvvətli verilmişdir. Şair elə səciyyəvi tiplər və onları yetişdirən səhnələr yaratmışdır ki, bu, geniş məna kəsb edir. Məsələn, mənfi planda təsvir edilmiş bir şahın tənqidinə həsr edilmiş beytlər götürüldükdə, onların müəyyən bir şaha deyil, feodalizm quruluşunun hər hansı dövründəki hökmdarlara aid olduğu görünür.^[103]

"İsgəndərnamə" təşbih, istiarə, mübaliğə, təzadlar, lətifələr, müharibə shənələrinin təsviri, təbiət mənzərələri, kiçikhəcmli hekayələr, yığcam, lakin dərin mənalı atalar sözü, aforizmlər, ideomalar və sair ilə zəngindir. Nizami bunları klassik ədəbiyyatda mövcud olan ənənələrdən geniş istifadə etməklə qələmə almışdır. Nizaminin yaratdığı təşbihlərin səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biri, onun rəngarəng məna müxtəlifliyinə malik olmasıdır. Təşbihlərdə əşyalar arasındakı ən başlıca səciyyəvi, qarşılıqlı oxşar cəhətlər nəzərdə tutulur. Tədqiqatçılardan Ş. Nemani, Y. Bertels, S. Nəfisi, Ə. Şəhabi və başqaları Nizaminin "İsgəndərnamə"də qüvvətli təşbih yaratmaq sənətini yüksək qiymətləndirmişlər.^[104] Avropa tədqiqatçılarından S. Vilson qeyd edir ki, "Nizami elə təsvir və metaforlar işlədir ki, bunları yalnız poetik məna və möhkəm idraka malik olmadan başa düşmək mümkün deyildir…Nizamini başa düşmək üçün ən yaxşı idrak və təsəvvürümüzdən istifadə etməliyik."^[105]

Nizami "İsgəndərnamə"də bədii sözün canlı və gözəl nümunələri olan atalar sözlərindən geniş istifadə etmişdir. "İsgəndərnamə"dəki xalq ifadələri öz çoxluğu etibarilə şairin başqa əsərlərindən üstünlük təşkil edir. Bu isə əsərdə didaktikaya ətraflı yer verilməsi və xalq ifadələrini geniş işlətməyə şairin imkanının daha çox olmasından irəli gəlir. Şairin məzmun və forma gözəlliyinə malik xalq ifadələrindən geniş istifadə etməsi, onun xalq həyatını dərindən bilməsini göstərir.^[106] Poemadakı xalq ifadələrinin əksəriyyəti, Nizami dövründən uzun müddət keçməsinə baxmayaraq, atalar sözləri kimi indi də Azərbaycan dilində işlədilməkdədir. Nizami əsərlərində (o cümlədən "İsgəndərnamə"də) işlədilən xalq ifadələrinin tədqiqi Prof. H. Araslı^[107], M. Ələkbərov^[108] və M. Əlizadə^[109] tərəfindən tədqiq edilmişdir. Onlar Nizaminin bütün əsərləri üzrə bu məsələyə öz münasibətlərini göstərmişlər.

  Əsas məqalə: İsgəndər haqqında roman

İsgəndər obrazı qədim dövrlərdən həm qərb, həm də şərq xalqlarının ədəbiyyatında xüsusi mövqeyə malik olmuşdur.

Qədim Yunan və Roma tarixçilərindən Arrian, Plutarx, Kurtsi, Kvint Ruf və başqalarının əsərlərində İsgəndərin həyatı və qəhrəmanlıqları geniş təsvir edilərək, onun şərq ölkələrinə etdiyi hücumların əsas xətləri qeyd edilmişdir. Bu tarixçilərin əsərlərində də yunan folklorunun güclü təsiri vardır.^[110] Bu əsərlərdə də, İsgəndərə ilahi xüsusiyyətlər verilməklə onun obrazı böyüdülmüşdür. Məsələn, yunan tarixçisi Flavi Arrian yazır ki, "o vaxt elə bir xalq, elə bir insan tapmaq olmazdı ki, İsgəndəri tanımamış olsun. İsgəndər insanlar arasına Allahın iradəsi ilə gəlmiş və insanlar arasında ona brabər ikinci bir adam olmamışdır."^[111]

İsgəndərin şəxsiyyətinin ilahiləşdirilməsi Şərq müəllifləri tərəfindən də davam etdirilmişdir. Şərq xalqlarının folklorunda İsgəndərə yeni xasiyyətlər verilmiş, tarixi İsgəndərin əksinə olaraq, ədalətli bir insan kimi qiymətləndirilərək peyğəmbər dərəcəsinə belə yüksəldilmişdir. Şərq ədəbiyyatında Makedoniyalı İsgəndər "Böyük İsgəndər" (İsgəndəri-Kəbir), İsgəndəri-Rumi, İsgəndəri-Zülqərneyn, Makedoniyalı İsgəndər və Feyləqus (Filipp) oğlu İsgəndər kimi adlarla məşhurdur. İSgəndərin həyatı orta əsrlər şərq ədəbiyyatının ən maraqlı və geniş yayılmış mövzularından olmuşdur. Əslində az ömür sürən (e.ə.356–323) lakin, şərqin çox böyük ərazilərini fəth etməyə nail olmuş bu sərkərdənin həyatına aid çoxlu tarix və folklor materialları vardır.

Şərqdə İsgəndər müsəlmanlaşdırılaraq, Allahın yerdəki elçisi hesab edilmişdir. Quranda da Makedoniyalı İsgəndər peyğəmbər kimi təqdim olunur.^{[112][113][114]} İsgəndər müsəlman şərqində "Aləmin şamı", "Həzrət İsgəndər", "İsgəndəri-əleyhüssəlam", "İsgəndəri-Sahibqran" və sair kimi bir sıra ləqəblərlə yad edilir.

Nizami Gəncəvi Şərqdə ilk dəfə olaraq İsgəndər haqqında olan əfsanəni geniş surətdə işləmişdir. Nizamiyə qədər (Firdovsi müstəsna olmaqla) Şərq bədii ədəbiyyatında İsgəndər obrazının geniş təsvirini verən olmamışdır. Lakin, İsgəndərlə əlaqədar olan rəvayət ayrı-ayrı müəlliflər tərəfindən daha tamamlanmış şəkildə qələmə alınmışdır. Onun İrana hücumu, Dara ilə müharibəsi, Hindistana, Çinə, Tibetə səfərləri, dirilik suyunun arxasınca zülmət dünyasına getməsi kimi bir sıra əhvalatlar Təbəri, Biruni, Bələmi^[115], Səaləbi, ibn-Bəlxi və başqalarının əsərlərində də özünə yer tapmışdır.

XI əsrə aid edilən "Qabusnamə"də də İsgəndərə aid müxtəlif variantlı bir neçə hekayə vardır ki, onlardan da ikisinin məzmunu Nizami "İsgəndərnamə"sinin məzmununa uyğun gəlir. Nizamülmülk də özünün "Siyasətnamə"sində (XI əsr) İsgəndərlə bağlı olan bir neçə hadisəni nəql etmişdir. Nizami də "İsgəndərnamə"sində bir neçə dəfə Nizaməlmülkü xatırlayır.^[116] Poemanın müqəddiməsində şair, yəhudi, nəsrani və pəhləvi mənbələrindən istifadə etdiyini göstərir.^[117] Ədəbiyyat tarixçiləri və poemanın şərhçiləri Nizaminin bu məlumatına əsaslanaraq, onun həmin dillərdə olan kitablarla tanış olduğunu təsdiq edirlər.^[118] Lakin, Nizami yunan dilli mənbələrdən də istifadə etmişdir. "İqbalnamə"də olan hekayələrin əksərini o, Rum filosofunun dili ilə nəql edir. Bəzi məlumatları çatdırarkən, şair, "eşitdim" deyə fikrini ifadə edir. Bunlar məzmununa görə yazılı mənbələrdən daha çox folklor materiallarına yaxındır. "Nəqqaş Maninin hekayəsi", "Xorasanlının saxta kimyagərliklə bağdadlını aldatması" əhvalatı, yaxud itlərin səsinə qurdun pəncəsindən xilas olan qoca tülkü haqqındakı təmsil və sair hekayələr Nizamiyə qədər heç bir mənbədə təsadüf edilmir.^[118]

Nizami İsgəndərin zülmətə getməsi hadisəsinin bir neçə variantından xəbərdar olmuşdur. Ümumiyyətlə bu hadisə bədii ədəbiyyatda (həmçinin tarixi əsərlərdə) geniş yayılmışdır. Şair həmin rəvayətin bir variantını təcrübəli dehqanın sözləri ilə, digərini qədim rumluların dili ilə və nəhayət başqa bir versiyasını "tazi" — ərəb tarixi əsasında nəqal edir. Beləliklə, məlum olur ki, şair ərəb, fars və yunan mənbələrindən istifadə etmişdir.^[119] Akademik A. N. Veselovski yazır ki, şair Xızır və onun atının dirilik suyu içməsi əhvalatını danışdıqdan sonra "bizə onun yunan və ərəb rəvayətini xəbər verir."^[120] Avropa müəlliflərindən Herman Ete "İsgəndərin dirilik suyu ardınca zülmət dünyasına getməsi" fəslini almancaya şerlə tərcümə etmiş və ona şərhlər yazmışdır. O, həmin epizodun təsvirində Firdovsi ilə Nizami arasında çox fərq görmür.^[121]

Azərbaycan folklorunda da İsgəndər haqqında bir neçə rəvayət vardır. Bu rəvayətlərdə İsgəndər tarixi şəxsiyyətdən daha çox qəhrəman kimi təsvir olunur. H. Əlizadə və M. Təhmasib tərəfindən toplanmış "Nizami əsərlərinin el variantları" adlı mənbə İsgəndər haqqında rəvayətlərin Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatında nə qədər geniş yayıldığını sübut edir.^[122] Azərbaycan dilində nəsrlə iri həcmli "İsgəndərnamə" əsəri də çap edilmişdir. Azərbaycan folklorunda İsgəndərlə bağlı əfsanələr yerli şəraitə uyğunlaşdırılmışdır. Bu rəvayətlərin çoxunda İsgəndərin fəaliyyəti Dərbənd, Şirvan, Şamaxı, Bakı və sair şəhərlərlə əlaqələndirilir. Hətta fars dilində nəsrlə yazılmış yeddi cildlik "İsgəndərnamə" əsərində də İsgəndərin Şirvan hökmdarı ilə şiddətli müharibə aparması nəql edilir. Məşhur rus şərqşünası Dornun məlumatına görə, İsgəndərin Bakıya və Bayıla gəlməsi haqqında yerli əhali arasında rəvayət mövcuddur.^[123]

Ə. Abbasov qeyd edir ki, Azərbaycan folklorunda İsgəndər haqqında geniş yayılmış rəvayətlər Nizami Gəncəviyə zəngin materiallar vermiş və onu həmin mövzuda əsər yazmağa ruhlandırmışdır.^[124] Nizami poemasında Şimali Qafqaz və burada məskunlaşmış müxtəlif xalqlar, həmçinin Xəzər sahillərində yaşayan xalqlar haqqında məlumatlar verilir. Tədqiqatçıların fikrincə poemadakı Sərir taxtına aid epizod öz mənbəyini yerli yerli rəvayətlərdən almışdır. Mirzə Kazım bəy göstərir ki, Zaqafqaziya qəbilələri öz əfsanələrində "qızıl taxt" Sərir haqqında danışırlar.^[125] Nizami ruslar haqqındakı məlumatı da tarixən olmuş hadisələrin danışıq variantından götürmüşdür. Rusların Bərdəyə hücumlarına aid hələ Nizaminin yaşadığı dövrdə yerli əhali arasında danışılmışdır. Xaqani Şirvani də şerlərindən birində rusların Şirvana hücumunu təsvir etmişdir. Y. Bertels qeyd edir ki, bu hadisə o zaman "Zaqafqaziyanı çox həyacana gətirən hadisələrdən biri"^[126] olmuşdur. V. Minorski "Şirvan və Dərbənd tarixi" əsərində Nizami "İsgəndərnamə"sinə işarə edərək göstərir ki, bu hadisə "qafqazlıların heysiyyətinə toxunmuşdur."^[127]

İsgəndərin fəaliyyəti adətən amazonlarla əlaqələndirilir. Çox geniş yayılmış olan bu rəvayət qədim tarixi əsərlərlə yanaşı "Psevdo-Kallisfen", "Şahnamə" və "İsgəndərnamə" kimi bədii əsərlərdə də müəyyən yer tutur. Nizami Gəncəvi də amazonlara aid geniş yayılmış rəvayəti qələmə almaqla, tarixi əfsanəni bir daha yada salır. Tədqiqatçı M. O. Kosven "Amazonlar" adlı məqaləsində göstərir ki, hələ Herodot və Strabon kimi tarixçilər amazonların vətənini Qafqazla əlaqələndirmiş, bu rəvayətin həmin ərazilərdə geniş yayıldığını göstərmişlər. Müəllifin fikrincə Qafqazdakı "Qız qalası", "Qızburun", "Qızlar" və sair toponimlər bu rəvayətlə əlaqəlidir. M. Kosven amazonlar haqqında olan əfsanənin Qafqazda yayılmasından danışarkən "İsgəndərnamə" əsəri üzərində xeyli dayanır.^[128]

Azərbaycan folklorunda "İsgəndərin buynuzu var, buynuzu" adlı rəvayət vardır ki, Nizami, bu rəvayəti də "İsgəndərnamə"sinə daxil etmişdir. Y. Bertels bu barədə yazır ki, Nizami eşşək qulaqlı Midas və bu sirri insanlara açan Qamış haqqında nağılı da "İsgəndərnamə"yə daxil edərək, İsgəndərlə əlaqələndirmişdir.^[129]

İran alimləri M. Bahar, S. Nəfisi, Ə. Dehxoda və başqalarının fikrincə, Nizami "İsgəndərnamə"ni yazarkən mənsur "İsgəndərnamə"dən də istifadə etmişdir. Məliküşşüəra Bahar yazır ki, İsgəndər surəti, əsərdə təsvir olunan müharibə və qələbələr mənsur "İsgəndərnamə"dəki kimidir. Həmin alimlərin fikrincə mənsur "İsgəndərnamə" ərəbcədən fars dilinə tərcümə edilmişdir, lakin, kitabı toplayan və onu tərcümə edən məlum deyildir. Əsərin əldə olunan nüsxəsinin əvvəli və sonundan bir neçə səhifə düşdüyünə görə tarixi də dəqiq bilinmir. Yazı xüsusiyyətlərinə görə alimlər həmin əsərin hicri VI əsrdən əvvəl köçürüldüyü qənaətinə gəlmişlər.^[130]

S. Nəfisi həmin əsərin əlli min beytə yaxın olmasını göstərir və onun Nizaminin poeması ilə əlaqəsindən danışaraq deyir: "Ustad Nizami eynilə bu əfsanəni öz mənzuməsində şerlə nəql etmiş və şübhə yoxdur ki, bu məsnəvini yazarkən nəsrlə yazılmış "İsgəndərnamə"ni də oxumuşdur. Təqribən aydındır ki, mənsur "İsgəndərnamə" Nizami məsnəvisinə başlanğıcdır."^[131]

İsgəndərin həyatına dair yazılmış ilk görkəmli roman "Psevdo Kallisfen" əsəridir^[132] ki, onun da b.e. I əsrində yazıldığı güman edilir. Kitabın müəllifi əvvəllər Makedoniya hökmdarının həkimi Kallisfen hesab edilirdi. Sonralar bunun səhv olduğu müəyyənləşdirildiyinə görə əsər "Psevdo Kallisfen" adlandırılmışdır. Orijinalı yunan dilində yazılmış bu roman pəhləvi, ərəb, türk, həbəş, süryani və qədim erməni dillərinə tərcümə edilmiş və bütün şərq ölkələrində yayılmışdır. Bu əsərin şərq ədəbiyyatına təsiri haqqında "Ədəbiyyat Ensiklopediyası"nda yazılır: "Tam möcüzələrlə dolu "Psevdo Kallisfen" əsəri şərqdə İsgəndər əfsanəsinin yayılması üçün əsas mənbə olmuşdur."^[133] M. Tərbiyət qeyd edir ki, "İsgəndərnamə"lər əsli yunanca olub, itirilmiş, lakin bir sıra dillərə tərcüməsi olan "Psevdo-Kallisfen"inuydurma kitabından alınmışdır. Ə. Abbasov isə qeyd edir ki, Nizaminin "Psevdo Kallisfen" əsəri ilə tanış olması haqqında heç bir məlumat yoxdur.^[134] İran alimi Ə. Dehxoda qeyd edir ki, "Psevdo Kallisfen" əsəri Firdovsinin "Şahnamə" və Nizaminin "Xəmsə"sinə yol tapmışdır. Prof. A. N. Boldıryevə görə, Nizaminin "İsgəndərnamə"sində olan İsgəndərin həyatının fantastik təsvirinə "Psevdo Kallisfen" əsərinin böyük təsiri olmuşdur.^[135]

  Əsas məqalə: Tarixi-Təbəri

XI əsrin məşhur ərəb tarixçisi Təbəri (838–923) özünün "Tarix əl-ümam vəl-müluk" əsərində İsgəndərlə əlaqədar bir sıra əhvalatlar təsvir etmişdir. Nizami Gəncəvi "İsgəndərnamə"sinin mənbələrindən danışarkən Təbərinin əsərindən də bəhs etmişdir. Təbəri başqa şərq müəllifləri ilə müqayisədə İsgəndərin həyatını da bitkin şəkildə təsvir etmişdir. Təbəri İsgəndərlə bağlı əhvalatı qələmə alan zaman özündən əvvəlki müəlliflərdən istifadə etmişdir. O, kitabında Hişam ibn-Məhəmmədin adını çəkərək, rəvayətləri onun və başqalarının dili ilə nəql edir. Bu da Təbəriyə qədər artıq şərq ədəbiyyatında İsgəndər haqqında rəvayətin müxtəlif variantlarının olduğunu göstərir.^[136] Nizami poemasında İsgəndərin makedoniyalı Filippin oğlu olduğunu qeyd edərək, onun mənşəyini başqa millətlərlə bağlayan rəvayətlərin əlehinə çıxmışdır. Təbəriyə görə də İsgəndər yunanıstanlı olub, Makedoniya çarı Feyləqusun oğludur.

Firdovsidən fərqli olaraq Nizami Əhəməni hökmdarı Daranı ədalətsiz, xalqla pis rəftar edən bir şəxs kimi təsvir edir. Təbəri də öz əsərində Daranın zülkar olduğunu bildirir. O yazır: "Hişam ibn-Məhəmməd belə nəql edir ki, Ərdəşirin oğlu Daradan sonra onun oğlu Dara 14 il şah oldu. O, rəiyyətlə pis rəftar edib, onların başçılarını öldürürdü. İsgəndər də qisas almaq məqsədilə ona hücum etdi. Daranın əhalisi onun əlindən cana gəlmişdilər və ondan xilas olmaq istəyirdilər. Onlardan bir çoxu İsgəndərin tərəfində duraraq Daranın sirlərini ona verdilər və İsgəndəri onun üzərinə təhrik etdilər. İsgəndər və Dara Cəzirə ölkəsində qarşılaşdılar və bir-birləri ilə düz bir il vuruşdular. Daranın adamlarından bir neçəsi əlbir olub onu öldürdü və başını İsgəndərin yanına gətirdilər. İsgəndər də onları öldürməyi əmr edərək dedi: "Öz şahını öldürən hər ksəin cəzası budur!" İsgəndər Daranın qızı Rövşənəklə evləndi."^[137]

Həm Təbəri, həm də Nizami Dara yaralı olrkən İsgəndərin onun yanına gələrək vəsiyyətlərini dinləməsi, Daranın üç hədiyyə ilə İsgəndərə istehza etməsi, İsgəndərin hədiyyələrin mənasını başa düşüb ağıllı cavab göndərməsi hadisələri vardır. Təbərinin əsərində İsgəndər Daranın öldürülməsində iştirak edir. O, Daranın iki qapıçısını ələ alır. Onlar Daranı yaralayıb, İsgəndərə xəbər verən zaman İsgəndər Daranın yanına gedərək onu ölüm ayağında görür. O, Daranın başını dizi üstünə alaraq üzünün tozunu silir və ona sui-qəsd edilməsində günahkar olmadığını bildirir. Nəhayət o, Daradan vəsiyyət etməyi xahiş edir. Nizamidə İsgəndər İranı tutduqdan sonra müxtəlif elm sahələrinə aid əsərləri yunan dilinə tərcümə etməyi əmr verir. Həmin fakt Təbəridə də vardır. X əsr Tarixçisi Həmzə İsfahani göstərir ki, "İsgəndər astronomiya, tibb, fəlsəfə elmlərini yunan və qibt dillərinə tərcümə etdikdən sonra öz ölkəsinə — Məğribə apardı."^[138] Təbəri isə yazır: "Deyirlər ki, İsgəndər farsların fəlsəfəyə, hikmətə aid kitablarını və elmlərini əvvəl səryani, sonra isə rum dilinə tərcümə edildikdən sonra aparmışdır."^[139] Nizami isə bu məlumatı belə verir: "Hökmdar vəzirin gəlməsini buyurdu. Özü də səfər üçün at belinə qalxdı. Belə göstəriş oldu ki, fars kitabxanasında nə varsa tez gətirsinlər. Hər hikmətdən düzəlmiş əsərləri tərcüməçi ilə, bir dildən başqa dilə çevirmək üçün Yunanıstana göndərdi."^[140]

  Əsas məqalə: Şahnamə

Nizaminin sələfi Firdovsiyə bəslədiyi məhəbbət "İsgəndərnamə"də aydın şəkildə əksini tapmışdır.^[141] Prof. Y. E. Bertels bu məsələdən geniş bəhs edərək "Şahnamə" və "İsgəndərnamə"dəki İsgəndər surətlərini müqayisə edir, hər iki əsərin ideyaca bir-birindən tamamilə fərqli olduğunu bildirir.^[142] Başqa bir əsrində isə, o, "İsgəndərnamə"ni tamamilə müstəqil bir roman kimi qiymətləndirir.^[143] Əli Abbasov qeyd edir ki, Nizami və Firdovsi əsərlərini yaradarkən qarşılarına fərqli məqsədlər qoymuşlar, Firdovsi İsgəndərin müstəqil və kamil obrazını yaratmağı planlaşdırmamış, onu İran şahları silsiləsindən bir hökmdar kimi təsvir etmişdir. Onun fikrincə hər iki əsərin həcmi də onları müqayisə etməyə imkan vermir, belə ki, Firdovsidə İsgəndər hekayəsi cəmi 2000 beyt^[144] olduğu halda, Nizamidə bu göstərici 10.000 beytdən çoxdur. Firdovsinin İsgəndəri Şərq tarixçilərinin əsərlərindəki İsgəndərə daha çox yaxındır, Nizamidə isə bu surətin yaradılmasında folklorun təsiri güclüdür.^[145]

Nizami Firdovsidən fərqli olaraq İsgəndərin peyğəmbər və alimlikdən ibarət daha iki mühüm sifətini qələmə almışdır. Firdovsi İsgəndərin təhsil və tərbiyəsi üzərində geniş dayanmır, Nizami isə, əksinə, İsgəndəri Ərəstunun məktəb yoldaşı kimi təsvir edir və əsər boyu elmin rolu məsələsinə geniş yer verir. Bu kimi fərqlər, surətlərin yaradılmasında da özünü göstərir. "İsgəndərnamə"də təsvir edilən bir çox surətlər "Şahnamə"də yoxdur. Hətta Dara kimi bir sıra surətlər özlərinin mənfi və müsbətliyi ilə hər iki əsərdə bir-birindən fərqlənir. Nizami "Xosrov və Şirin", "Yeddi gözəl" və "İsgəndərnamə" əsərlərində Firdovsini xatırlamaqla onun "Şahnamə"sindən istifadə etdiyini göstərsə də, hər üç əsərində Firdovsiyə eyni cür yanaşmış, onun əsərinin mənfi və müsbət cəhətlərini qeyd etmişdir.^[146]

Əli Abbasov qeyd edir ki, Nizaminin Firdovsinin qələmə aldığı bəzi hadisələri yenidən işləməsi onun təqlidçiliyindən deyil, əskinə, özünün Firdovsi qarşısında sənətkarlıq qüdrətini nümayiş etdirmək, onunla yarışmaq meylindən irəli gəlmişdir. Nizami "Şahnamə"dəki bir sıra hadisə və rəvayətlərin üstündən keçərək onları təsvir etmir. Məsələn, Daranın hind hökmdarı Fura kədərli məktub yazaraq ondan yardım istəməsi, İsgəndərin bundan xəbərdar olması və sair bu kimi hadisələr "İsgəndərnamə"də yoxdur. Daranın öldüülməsinin səbəbi hər iki əsərdə müxtəlif cür verilir. Nizami Daranın məğlubiyyətini onun zülmkarlığında görməklə, bunun əsl səbəbini ictimai ziddiyyətlərin nəticəsi kimi qələmə alır. "Şahnamə"də isə Daranın qatilləri bu işi şöhrətpərəstliyə görə edirlər. Nizami bəzən Firdovsinin geniş qələmə aldığı epizodun üstündən keçərək onu təkrar etmir. Məsələn, "Şahnamə"də Keydin 10 yuxu görməsi və onun mənalarının təsvir edilməsinə baxmayaraq Nizami buna cəmi bir beytlə işarə edir. Nizami də Firdovsi kimi Keydin öz qızını İsgəndərə verməsini təsvir edir. Lakin, Firdovsi məsələni qısaca qeyd etməklə kifayətlənir, Nizami isə bu hadisədən istifadə edərək həmin qız haqqında geniş danışır. Əsərdə bu qız müstəqil bir surət səviyyəsinə yüksəlir, beləliklə də, Nizami yaradıcılığında mühüm yer tutan məhəbbət mövzusunun təsvirinə keçməyə bir daha meyl göstərir.^[147]

Nizami İsgəndəri İranla bağlayan mənbələr, o cümlədən Firdovsi ilə razılaşmır. Onun fikrincə İsgəndər bu nəslə tamamilə yaddır. Şəhabi yazır ki, milli ehsasat cəhətdən də bu dastanda Firdovsi ilə Nizami arasındakı ixtilaf müəyyənləşir. Firdovsi İsgəndəri tarixdə məşhur olduğu kimi, cahangir, iqtidarlı bir padşah bilir. Lakin, o, qeyd edir ki, Nizami də Firdovsi kimi İsgəndəri Daranın Feyləqusun qızından olan oğlu hesab etmişdir.^[148] Ə. Abbasov isə qeyd edir ki, Nizami məhz bu rəvayətin doğru olmadığını göstərmişdir. O, əsər boyunca tez-tez İsgəndərin rumlu olduğunu vurğulayır, onu "rum nəsilli kişi", Daranın dili ilə "bir rumlu uşaq" adlandırır. "İsgəndərnamə"də Dara öz nəslinin nümayəndələri olan Bəhmən, Ruyindej, İsfəndiyar və başqalarını xatırlamaqla, "boş arxalı rumlu"dan qorxusu olmadığını bildirir.^[149]

Nizami "İsgəndərnamə"də zərdüştülük ilə bağlı olan bir çox rəvayətlərdən istifadə etmişdir. O, İsgəndərin Avestanı yandırması kimi geniş yayılmış rəvayəti də nəzmə çəkmişdir. Halbuki, Firdovsi "Şahnamə"də bu əlvalatı xatırlamağı lazım bilmir. Y. Bertels yazır ki, Nizami pəhləvi ənənələrindən istifadə edir, bu onun dünyagörüşünə görə xeyirxah işdir.^[150] Firdovsinin əsərində isə Dara İsgəndərə vəziyyət edərək onu Zərdüşt dininə toxunmamağa çağırır.^[151] Alimlərin bir çoxlarının fikrincə, Nizami zərdüştiliyə mənfi münasibət bəsləmişdir. İran alimi Məhəmməd Moin bu məsələdən bəhs edərkən "İsgəndərnamə"dən bir sıra misallar gətirmişdir.^[152]

"İsgəndərnamə" Nizami Gəncəvinin poemaları arasında elmi-tənqidi mətni olan ilk əsərdir. Akademik Ə. Əlizadə və F. Babayev tərəfindən hazırlanmış bu nəşr dünyanın müxtəlif kitabxanalarında saxlanılan ən qədim on əlyazma əsasında tərtib edilmişdir.^[153]

1820-ci illərdə Fransua Bernar Şarmua tələbəsi L. F. Şpitsnagellə birlikdə^[154] "İsgəndərnamə"dən "İsgəndərin ruslara qarşı yürüşü" hissəsini fransız dilinə tərcümə etmiş, bu tərcümə sonradan bir neçə dəfə nəşr edilmiş, həmçinin rus dilinə tərcümə olunmuşdur.^[155]

Poemanın birinci hissəsi ingilis dilinə Henri Uilberfors Klark (H. V. Clarke) tərəfindən tərcümə olunmuş və 1881-ci ildə nəşr edilmişdir. Alman dilində isə poemanın birinci hissəsi İohann Kristof Bürgel tərəfindən tərcümə olunaraq, 1991-ci ildə nəşr olunmuşdur.

"İsgəndərnamə" rus dilinə Prof. Y. E. Bertels və Prof. Arends tərəfindən sətri tərcümə edilmiş lakin həmin təcümə nəşr edilməmişdir. Tərcümənin əlyazması Nizami Gəncəvi adına Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyində saxlanılır.^[156]

"İsgəndərnamə" poemasının Azərbaycan dilinə tərcüməsini Abdulla Şaiq ("Şərəfnamə") və Mikayıl Rzaquluzadə ("İqbalnamə") həyata keçirmişdir.

"İsgəndərnamə" özünün yüksək ideya və bədii dəyərləri ilə Yaxın Şərq xalqları ədəbiyyatına güclü təsir göstərmişdir. Əmir Xosrov Dəhləvinin "Ayineyi-İsgəndəri", Əbdürrəhman Caminin "Xirədnameyi-İsgəndəri", Əlişir Nəvainin "Səddi-İsgəndəri" və başqa əsərləri Nizami "İsgəndərnamə"sinin təsiri ilə yazılmış əsərlər sırasında göstərmək olar. Nizaminin poeması Hatifinin "Teymurnamə"si kimi İsgəndərin adı ilə bağlı olmayan əsərlərə də təsir etmişdir. Həmin təsir "Teymurnamə"yə qəhrəmanlıq motivləri, Sədinin "Bustan"ına isə didaktik cəhətdən olmuşdur.^[157] "İsgəndərnamə"də əxlaqi fikirlərin güclülüyü, Şərq ədəbiyyatında isə bu məsələyə xüsusi diqqət yetirilməsi poemanı sevdirən səbəblərdən olmuşdur. V. Dəstgərdi "Şərəfnamə" və "İqbalnamə"nin Sədi "Bustan"ına etdiyi təsir barədə bəhs edərkən göstərir ki, "Sədi Nizami Gəncəviyə peyrəvilik etmişdir."^[158]

Nizami poeması nəsrlə olan "İsgəndərnamə"lərə də təsir etmişdir. Farsca mənsur "İsgəndərnamə"nin bir sıra epizodları Nizami məsnəvisinin nəsrə çevrilmiş parçalarından ibarətdir. Poemanın həm də türk ədəbiyyatına güclü təsiri olmuşdur. Məsələn, XVI əsr türk şairlərindən biri olan Əhmədinin "İsgəndərnamə"sində^[159], S. Şedrin adına Mərkəzi Dövlət Kitabxanasının əlyazmalar fondunda saxlanılır. Bu əsərdə İsgəndərə bir sıra yeni sifətlər də verilir, onun Sistan padşahının qızı Gülşahla eşq macəraları da təsvir edilir.^[160] onun təsiri ciddi hiss olunur.^[157] Nizami "İsgəndərnamə"si orta əsrlər Erməni ədəbiyyatına da təsir etmişdir. Erməni tədqiqatçılarından A. Saturyan qeyd edir ki, "Nizaminin erməni ədəbiyyatına təsiri hələ XIII əsrdən olmuşdur. Xüsusilə bu, özünü şairin "İsgəndərnamə"sində aydın göstərmişdir. Bu əsərin təsiri altında Xaçatur Keçaretsi və ondan sonra Qriqoris Axtamartsi Makedoniyalı İsgəndərin yürüşlərini təsvir etmiş, Nizamiyə bənzətmələr yazmışlar."^[161]

Müxtəlif dövrlərdə "İsgəndərnamə" əsərinin əlyazma nüsxələrini bəzəyən Təbriz, Şiraz, Herat, İsfahan, Yəzd, Buxara və digər şəhərlərdən olan miniatürçü-rəssamlar əsərin müxtəlif səhnələrini əks etdirən əsərlər yaratmışlar. Uzun müddət bu rəssamlar arasında "İsgəndərin su pərilərini görməsi", "İsgəndərin Nüşabə ilə görüşməsi", "İsgəndərin Çin xaqanı ilə görüşməsi", "İsgəndərin ruslarla döyüşü", "İsgəndərin zəngilərlə döyüşü", "İsgəndər yeddi filosofun əhatəsində", "izgəndərin Xızır peyğəmbərlə görüşməsi" kimi mövzular daha məşhur olmuşdur.

Ənənəvi olaraq ən çox təsvir edilən səhnələrdən biri "İsgəndərin su pərilərini görməsi" idi. Bu süjetə 1495–196-cı illərdə Kəmaləddin Behzad tərəfindən çəkilmiş miniatürdə (Britaniya muzeyində saxlanılır), 1517–1518-ci illərdə Məhəmməd Musa əl-Mudahhib tərəfindən çəkilmiş miniatürdə (Uolters Sənət Muzeyində saxlanılır), 1516-cı ildə Yar Məhəmməd əl-Həravi tərəfindən çəkilmiş miniatürdə (Uolters Sənət Muzeyində saxlanılır), 1491-ci ildə çəkilmiş Şiraz miniatüründə (Sankt-Peterburq Saltıkov-Şedrin adına Kütləvi Dövlət Kitabxanasında saxlanılır) və bir sıra başqa miniatürlərdə rast gəlmək mümkündür.

Rəssamların diqqət yetirdikləri mövzular arasında ən çox yayılanlardan biri də "İsgəndər və Nüşabənin görüşməsi" mövzusudur. Bu süjetə 1516-cı ildə Yar Məhəmməd əl-Həravi tərəfindən çəkilmiş miniatürdə (Uolters Sənət Muzeyində saxlanılır), 1528–1529 Yadkar əl-Katib tərəfindən çəkilmiş miniatürdə (Uolters Sənət Muzeyində saxlanılır), XVII əsrə aid Səfəvi miniatüründə (Uolters Sənət Muzeyində saxlanılır), XVI əsrə aid Səfəvi miniatüründə (Uolters Sənət Muzeyində saxlanılır), 1517–1518-ci illərdə Məhəmməd Musa əl-Mudahhib tərəfindən çəkilmiş miniatürdə (Uolters Sənət Muzeyində saxlanılır), 1563-cü ildə Həbibullah ibn Əli ibn Hüsam tərəfindən çəkilmiş miniatürdə (Uolters Sənət Muzeyində saxlanılır) və başqa əlyazmalarda rast gəlmək olar.

• Poemanın əlyazmalarına çəkilmiş bəzi miniatürlər
•  
  Nüşabənin sifarişi ilə çəkilmiş portretin İsgəndərə təqdim edilməsi.
•  
  İsgəndər Xızır və İlyas peyğəmbərlərlə birlikdə həyat bulağının yanında.
•  
  İsgəndərin su pərilərini görməsi.
•  
  İsgəndər yeddi filosofun əhatəsində.
•  
  İsgəndərin Çin xaqanı ilə görüşməsi

1949-cu ildə Bakıda ucaldılmış Nizami Gəncəvi heykəlinin postamentində quraşdırılmış, rəssam Qəzənfər Xalıqovun^[162] eskizləri əsasında heykəltaraş A. Xryunov tərəfindən hazırlanmış barelyeflərdən biri də "İsgəndərnamə" poemasına həsr olunmuşdur. Həmin barelyefdə Makedoniyalı İsgəndərin Nüşabə ilə görüşməsi səhnəsindən istifadə edilmişdir.

1979-cu ildə^[163] Azərbaycan rəssamı Mikayıl Abdullayevin rəsmləri əsasında Bakı metropoliteninin Nizami metrostansiyasının yeraltı zalında Nizami Gəncəvinin əsərləri mövzusunda^[164][165] on səkkiz mozaika kompozisiyası işlənmişdir. Mozaik pannolardan biri "İsgəndərnamə" mövzusuna həsr edilmişdir və həmin mozaikada "İSgəndər və çoban" səhnəsi təsvir edilmişdir.

Şairin Gəncə şəhərində yerləşən məqbərəsi^[166] ətrafında yerləşən Xəmsə bağında Azərbaycan heykəltaraşı Qorxmaz Sucəddinov tərəfindən hazırlanmış 22 metr hündürlüyü olan çoxfiqurlu heykəl quraşdırılmışdır ki, bu heykəldə də mərkəzi fiqur kimi Nizami Gəncəvi, onun ətrafında isə "Xəmsə"nin qəhrəmanları təsvir olunmuşdur. Həmin fiqurlardan biri də, "İsgəndərnamə" poemasının qəhrəmanı Makedoniyalı İsgəndərin fiqurudur.

21 yanvar 2012-ci ildə^[167] Gəncə şəhərinin Nizami prospektində yaradılmış "Xəmsə" hekəltəraşlıq kompozisiyasının açılışı olmuşdur. Kompozisiyaya daxil olan əsərlərdən biri də hündür postament üzərində ucaldılmış "Makedoniyalı İsgəndər və Nüşabə" heykəlidir.

•  
  Nizami Gəncəvinin Bakıdakı heykəlinin postamentində "İsgəndərin Nüşabə ilə görüşməsi" barelyefi. Qəzənfər Xalıqovun eskizi əsasında A. Xryunov tərəfindən hazırlanıb, 1949
•  
  Gəncədə "İsgəndər və Nüşabə" heykəli. 2012
•  
  Bakının Nizami küçəsindəki yeraltı keçiddə "İsgəndərin III Dara ilə döyüşməsinin təsvir edildiyi" səhnəsinin təsvir edildiyi "İsgəndərnamə" barelyefi
•  
  Bakının Nizami küçəsindəki yeraltı keçiddə "İsgəndərin III Dara ilə döyüşməsinin təsvir edildiyi" səhnəsinin təsvir edildiyi "İsgəndərnamə" barelyefi

• Ə. Abbasov – Nizami Gəncəvinin "İsgəndərnamə" poeması, AzSSR EA Nəşriyyatı, Bakı, 1966
• Y. Bertels – Böyük Azərbaycan şairi Nizami, Bakı, 1941
• H. Araslı – Nizaminin Nüşabə surəti, Azərbaycan gəncləri qəzeti, N.63, 1947
• V. Dəstgirdi – Şərəfnameyi-həkim Nizami Gəncəvi, Tehran, h.1317
• G. Jacob – Iskenders Warager feldzug Ein iranischer Heldensang des Mittelalters aus Nizamis Iskendername im Auszugmetrisch nachgabilted, Glüklistadt, 1934
• Н.И. Гулак — О знаменитом персидском поэте Низами Гянджинском и его поема "Поход русов против Барда", Сб.: "Материалов для описания местностей и племен Кавказа", вып. 26, Тифлис, 1899
• М. Шагинян – Этюды о Низами, Ереван, 1955
• M. Rəfili – Nizami, Bakı, 1939
• А. Султанлы – Искендернаме и западно-европейская литература, Сб. "Низами Гянджеви", Баку, 1947
• M. Rzaquluzadə — "İqbalnamə"nin əsas motivləri, "Nizami", III kitab, Bakı, 1941

• İsgəndər haqqında roman
• Xəmsə

• Nizami, Gəncəvi. Xəlil, Yusifli (redaktor). İsgəndərnamə. Şərəfnamə (PDF) ( (az.)). nəzm.:Abdulla Şaiq. Bakı: Lider. 2004. səh. 432 səh. ISBN 978-9952-417-03-7. İstifadə tarixi: 2014-12-19.
• Nizami, Gəncəvi. Xəlil, Yusifli (redaktor). İsgəndərnamə. İqbalnamə (PDF) ( (az.)). nəzm.:Mikayıl Rzaquluzadə. Bakı: Lider. 2004. səh. 256 səh. ISBN 978-9952-417-02-9. İstifadə tarixi: 2014-12-19.
• Nizami, Gəncəvi. Xəlil, Yusifli (redaktor). İsgəndərnamə (PDF) ( (az.)). nəzm.:Abdulla Şaiq və Mikayıl Rzaquluzadə. Bakı: Adiloğlu. 2011. səh. 662 səh. ISBN 5-8066-1638-8. İstifadə tarixi: 2014-12-19.