Milli Azerbaycan Tarixi Muzeyi - Wikipedia

  Əsas məqalə: Hacı Zeynalabdin Tağıyevin sarayı

1920-ci ilin iyun ayında Azərbaycan SSR Xalq Maarif Komissarlığının məktəbdənkənar işlər şöbəsində yaradılmış "Muzekskurs" yarımşöbəsinin nəzdində az sonra "Doğma diyarın tədris muzeyi – İstiqlal" təşkil edildi. Artıq iyul ayından məşhur neft sahibkarı və xeyriyyəçi Hacı Zeynalabdin Tağıyevin yaşayış mülkündə yerləşdirilmiş bu muzey həmin ilin oktyabr ayının 25-dən Azərbaycan SSR Dövlət Muzeyi adı ilə işləməyə başlamış, 1921-ci ilin may ayından ilk tamaşaçılarını qəbul etmişdir.

Yarandığı ilk dövrdə muzeydə tarix, arxeologiya və etnoqrafiya, botanika və zoologiya, minerologiya və geologiya, təsviri incəsənət və bədii sənət, xalq təhsili, köməkçi tədris müəssisələri şöbələri, eləcə də Azərbaycan Doğma Diyarın Tədqiqi Cəmiyyəti və Qədim abidələrin mühafizəsi komissiyası fəaliyyət göstərirdi. 1923-cü ildə yaradılan və muzeylə sıx əlaqədə fəaliyyət göstərən Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyəti muzeyin tərkibindəki cəmiyyət və komissiyanı özündə cəmləşdirdi. 1925-ci ildə XMK Kollegiyasının təsdiq etdiyi Azərbaycan Dövlət Muzeyinin "Əsasnamə"sinə görə Muzeyin strukturunda edilən dəyişiklik əsasında tarix-etnoqrafiya, incəsənət, biologiya, geologiya şöbələri və Qafqaza və Şərqə dair kitabları əhatə edən zəngin kitabxana fəaliyyətini davam etdirdi. Sonrakı illər dövrün tələbinə uyğun olaraq muzeydə dəfələrlə struktur dəyişikliyi edildi.

30-cu illərin ortalarında böyüməkdə olan nəslin siyasi-tərbiyə məsələlərinə qarşı diqqətin artması, muzey ekspozisiyalarında sosialist cəmiyyətinin üstünlüklərini nümayiş etdirməyin vacibliyinə dair partiya və hökumətin tələbləri tarixin öyrənilməsi və təbliğini günün əsas məsələlərindən biri etdi. Məktəblərdə tarixin tədrisinə artırılan diqqət yeni tarix və tarix-diyarşünaslıq muzeylərinin yaranması ilə müşayiət olundu. Azərbaycan XKŞ-in 31 mart 1936-cı il qərarına görə Azərbaycan Dövlət Muzeyinin yenidən qurulması tarix profilli muzeyin yaradılması və onun Azərbaycan Tarixi Muzeyi adı ilə yenicə təşkil edilmiş Ittifaq EA-nın Azərbaycan filialına verilməsi ilə nəticələndi. Bu, keçmiş Dövlət muzeyinin tərkibindən 1934-cü ildə ondan şaxələnərək ayrılmış Teatr muzeyindən başqa, qeyri-tarix profilli digər sahələrin də ayrılmasına və yeni muzeylərin (Təbiət, Incəsənət, Ateizm və din, Ədəbiyyat və b.) yaranmasına səbəb oldu. 30-cu illərin sonu – 40-cı illərin əvvəllərində baş verən kütləvi repressiya və müharibə alimlərin və muzey işçilərinin sıralarını seyrəltdi. Akademiyanın ayrı-ayrı institutlarında struktur dəyişiklikləri edildi. Hətta 1941-ci ildə bu vaxtadək müstəqil qurum olan Tarix Muzeyi (o dövrdə Azərbaycan xalqlarının Tarixi Muzeyi) fəaliyyətini yeni təşkil olunmuş Tarix, Dil və Ədəbiyyat Institutunda Muzey şöbəsi adı ilə davam etdirdi. 1943-cü ildə Azərbaycan Tarixi Muzeyi EA Azərbaycan filialının qərarı ilə Rəyasət heyətinin nəzdində yenidən müstəqil vahid qurum kimi təsdiq edildi.

Bütün bu müddət ərzində 1941-ci ilədək həm Tağıyev mülkündə, həm də Şirvanşahlar Sarayında əsasən müxtəlif tarixi mövzularda sərgilər təşkil edən Muzey (1941–1952-ci illərdə Tağıyev mülkündə AzSSR XKŞ, sonralar Nazirlər Soveti yerləşdirilmişdi) müharibə və sonrakı illərdə elmi-tədqiqat (xüsusilə arxeoloji) işlərinə daha çox üstünlük verirdi. Bu isə Muzeydə bilavasitə öz istiqamətinə uyğun işlərin zəifləməsinə gətirib çıxartdı. Yalnız 1953-cü ildə Tağıyev mülkünün yenidən Muzeyə qaytarılması və dövlətin muzey quruculuğu sahəsində gördüyü tədbirlər Tarix Muzeyində xalqımızın ta qədimdən bu günədək tarixini əks etdirən elmi ekspozisiyanın qurulması üçün şərait yaratdı.

Muzeydə hal-hazırda 6 elmi şöbə (Azərbaycanın qədim və orta əsrlər dövrü tarixinin ekspozisiyası, Azərbaycanın yeni dövr tarixinin ekspozisiyası, Azərbaycanın ən yeni dövr tarixinin ekspozisiyası, Etnoqrafiya, Numizmatika və epiqrafika, Elmi-ekskursiya və kütləvi işlər şöbələri), Muzey əşyalarının bərpası laboratoriyası, 12 fond, 4 qrup və kitabxana fəaliyyət göstərir. Azərbaycan Tarixi Muzeyində ekspozisiya, elmi-tədqiqat, elmi-kütləvi və fond işlərinin əsas istiqamətlərini tarix elminin son illərdə əldə etmiş olduğu nailiyyətlərə və muzeyşünaslığın dünya təcrübəsi ilə təsdiq olunan müasir prinsiplərinə əsaslanaraq ekspozisiyanın qurulması, onun daim zənginləşdirilərək təkmilləşdirilməsi, Azərbaycan xalqının qədim dövrdən bu günədək tarixini əks etdirən maddi və mənəvi mədəniyyət abidələrinin toplanması və mühafizəsi, tədqiqi, nəşri, onların ekspozisiya və sərgilərdə nümayişi və təbliği təşkil etmişdir.^[1]

Yarandığı ilk gündən həm mədəni-maarif, həm də elmi-tədqiqat müəssisəsi kimi fəaliyyət göstərən Azərbaycan Tarixi Muzeyinin işi haqqında danışarkən tez-tez "birinci" və ya "ilk dəfə" sözlərini işlətmək lazım gəlir. Belə ki, hələ 1925-ci ildə Xocalıda və Naxçıvanda təşkil olunan arxeoloji ekspedisiyalar Azərbaycan ərazisində qədim maddi-mədəniyyət abidələrinin elmi baxımdan öyrənilməsinin əsasını qoydu. Sonrakı illərdə muzey əməkdaşları Qafqaz Albaniyasının paytaxtı Qəbələdə, orta əsr şəhərləri Gəncədə, Xarabagilanda, Örənqalada arxeoloji tədqiqatlar apardılar. Qəbələ rayonu ərazisində aşkar edilən Yaloylutəpə mədəniyyəti Böyük Qafqaz ərazisindəki maraqlı tapıntılardan oldu. Azərbaycan tarixinin erkən orta əsrlər dövrünün mühüm məsələlərini işıqlandıran Mingəçevir arxeoloji ekspedisiyası isə əldə edilən elmi nəticələrinə görə o dövrdə respublika, hətta Ittifaq miqyasında böyük uğur kimi qiymətləndirildi. Məhz bu ekspedisiyanın materialları muzeyin salonlarının yaraşığına çevrildi, neçə-neçə kitab və dissertasiya üçün mənbə rolunu oynadı.

2004–2007-ci illərdə Azərbaycan Respublikasının prezidenti cənab İlham Əliyevin göstərişi və nəzarəti ilə muzeyin binası əvvəlki görkəmini saxlamaqla müasir muzey tələbləri səviyyəsində bərpa və təmir olundu. Muzeyin yeni avadanlıqla təchiz olunması, prezidentin və hökumətin ayırdığı investisiya ilə nadir muzey ekponatlarının bir hissəsinin bərpa və konservasiya edilməsi və bunun nəticəsində tariximizin bütün dövrlərinin daha dolğun təqdim olunması indi olduğu kimi bundan sonra da muzeyi ölkənin tarixi-mədəni irsinin qoruyucusu edəcəkdir. Muzeyin 10 otağında Azərbaycan xalqının görkəmli oğlu Hacı Zeynalabdin Tağıyevin ev-muzeyinin açılması vətəninə və xalqına hədsiz xidmətlər göstərmiş "el atası"nın xatirəsini əbədiləşdirmiş, onun görk olacaq həyat və fəaliyyətini işıqlandırmışdır. 2001-ci ildən başlayaraq hər il nəşr olunan elmi toplu Muzeyin hələ ötən əsrin 50-ci illərindən çıəxan və burada aparılan elmi tədqiqat işlərinin nəticələrinə həsr olunan elmi məqalələr toplusunun davamıdır. 2005-ci ildən "milli" statusunu almış Azərbaycan Tarixi Muzeyi bu gün ölkə prezidentinin qayğısı ilə respublikanın çox mühüm elmi-mədəni ocağına çevrilmişdir. 2007-ci ildə öz qapılarını yeni ekspozisiya ilə tamaşaçıların üzünə açan muzey Azərbaycan tarixinin daha ətraflı və obyektiv təqdim olunması məqsədilə elmi tədqiqat və mədəni-maarif işlərini bir qədər də genişləndirmiş, fəaliyyətini elmin inkişafı üzrə Milli Strategiyaya uyğun qurmuşdur. Açılışdan sonra muzeydə keçirilən müxtəlif mövzulu sərgilər, elmi-praktiki seminar və konfranslar, muzey əməkdaşlarının hazırladıqları kitab, buklet, kataloq və toplular həm mütəxəssislərin, həm də Azərbaycanın tarixi, onun maddi və mənəvi mədəniyyəti ilə maraqlananların rəğbətinə səbəb olmuşdur.^[2] 2016-cı ildən etibarən muzeydə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti bölməsi fəaliyyət göstərir.^[3] Muzeyimizin 90 illiyi Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin 16 mart 2010-cu il tarixli sərəncamı ilə dövlət səviyyəsində qeyd edildi. Yubiley ili çərçivəsində muzeydə 6 sərgi təşkil olunmuş, 1 respublika və 1 beynəlxalq elmi konfrans keçirilmiş, 10 adda müxtəlif kitab nəşr olunmuşdur.

2013-cü ildən Muzeydə "Tağıyev klubu", eləcə də "Gənc muzeyşünaslar və muzeysevərlər kulubu" və "Kinoklub" fəaliyyət göstərməktədir.

2015-ci ilin iyun ayının 15-də Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin 95 yaşı tamam oldu.

2020-ci ilin iyun ayından Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin 100 illiyi tamam olur. Muzeylərin inkişafı üçün son dərəcə böyük əhəmiyyət kəsb edən bu qərar bu gün Azərbaycan dövləti tərəfindən uğurla həyata keçirilir. Dövlət başçımızın tapşırığı ilə muzeyimizin 100 illiyi ərəfəsində Tağıyev sarayında müasir muzey quruculuğu səviyyəsində bərpa və təmir işlərinin başlanması, ekspozisiyanın muzeyşünaslığın dünya təcrübəsi prinsiplərinə əsaslanan təkmilləşdirilməsi müstəqil ölkəmizdə muzey fəaliyyəti sahəsində əsas dövlət prinsipinin həyata keçirilməsinin bariz nümunəsidir. Azərbaycan prezidentinin Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin 100 illik yubileyinin layiqincə keçirilməsi haqqında verdiyi sərəncamı isə şəxsən onun özünün tariximizə, mədəniyyətimizə xüsusi qayğı və diqqət göstərdiyini bir daha sübut edir.

Sərt karantin rejiminin yumşaldılmasından sonra – 2020-ci il iyunun 17-də Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin nəzdində fəaliyyət göstərən Hacı Zeynalabdin Tağıyevin xatirə muzeyinin təmir və yenidənqurma işlərindən sonra açılış mərasimi keçirildi.

Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin yerləşdiyi bina məşhur sahibkar, xeyriyyəçi Hacı Zeynalabdin Tağıyevin və ailəsinin yaşayış evi olub. Bakı şəhərinin baş memarı olmuş İosif Vikentyeviç Qoslavskinin (1865–1904) layihəsi əsasında inşa edilən Tağıyev sarayı Bakının ən gözəl binalarından biridir.

İ.Qoslavski 1891-ci ildə Bakıda tikilən Aleksandr Nevski kilsəsinin inşasına nəzarət üzrə mütəxəssis qismində Bakıya ezam olunmuşdu. İ.Qoslavski 1893–1904-cü illərdə şəhərin baş memarı vəzifəsini tutub. Onun müəllifliyi ilə Bakıda memarlıq cəhətdən gözəl olan on iki bina tikilib. H. Z. A. Tağıyevin sarayı 1895–1901-ci illərdə inşa olunub. Nəhəng günbəzlərlə tamamlanan bu üç mərtəbəli sarayın bir tərəfi Baryatinski (indi Ə.Əlizadə), digərləri Polis (indi Y. Məmmədəliyev), Merkuri (indi Z. Əliyeva), fasadı isə Qorçakov (indi H. Z. A.Tağıyev) küçələrinə baxırdı. Otaqların iki sıralı tikilişi sarayın daxili həllinin əsasını təşkil edir.

İki qapalı həyət ətrafında mərasim və yaşayış otaqları qruplara ayrılıb. Binanın iki aralı mərmər pilləkənləri olan ön hissəsi Qərbə baxır. İkinci mərtəbənin anfiladasında nəbati naxışlı pilyastrlarla bəzədilmiş Avropa zalı yerləşirdi. Şərq zalı isə özünün əzəməti, ornamentlərin təmtəraq və zərifliyi ilə fərqlənirdi. Mərkəzində kiçik fəvvarə olan qış bağı Şərq zalına birləşdirilmişdi. H.Z.Tağıyevin kabineti, yemək, qonaq və başqa otaqlar palıd ağacı ilə bəzədilmişdir. Hacının həyat yoldaşı Sona xanımın öz orijinallığı ilə seçilən buduarının — kiçik qonaq otağının tavanı fiqurlu güzgülü lövhəciklərdən yığılmışdı.

Tağıyev sarayının inşasında 270 nəfər mühəndis, memar, dülgər, nəqqaş və başqa ustalar çalışmışdı. Sarayın daxilindəki bütün avadanlıq Rusiyadan, Fransadan, Amerikadan, Almaniyadan gətirilmişdi. Evdə istilədici və soyuducu sistemlər quraşdırılmışdı. İmarət hər dörd tərəfdən üç mərtəbədən idi, otaqların hər birisinin ucalığı 1320 metrə çatırdı. Sarayın sütunları almaz və rəngli güzgülü şüşələrlə bəzədilmiş, yeri Rusiyadan gətirilmiş təbii rəngli ağcaqayın taxtalardan döşənmişdi. Təkcə binanın tikintisinə (xaricdən gətirilən mebel və avadanlıq nəzərə alınmasa) 1,2 milyon rubl vəsait xərclənmişdi.

Aşağı mərtəbədə H.Z.Tağıyevin kontoru və bir sıra başqa otaqlar, ikinci mərtəbədə isə yaşayış otaqları, kabinet və iki zal — Avropa və Şərq zalları, eləcə də iki seyf otağı, təmizlik otaqları, mətbəx, hamam və s. yerləşirdi. Y.Məmmədəliyev küçəsinə ayrıca çıxışı olan üçüncü mərtəbə 16 otaqdan ibarətdir. 1914-cü ildən sarayda H.Z.Tağıyevin başçılıq etdiyi Bakı Tacir bankı da yerləşirdi.

1920-ci ilin aprelində Azərbaycanda hakimiyyəti almış bolşeviklər Tağıyev sarayını müsadirə etmiş, onun bir hissəsində Dövlət Tarix Muzeyi fəaliyyətə başlamışdı. 1941–1954-cü illərdə Tarix Muzeyi Şirvanşahlar sarayına köçürülmüş, binada Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Soveti yerləşdirilmişdi. 1954-cü ildə binanın ikinci mərtəbəsi yenidən Tarix Muzeyinə qaytarıldı. Birinci mərtəbədə isə Texniki və tibbi sənədlər arxivi yerləşdirildi. Yalnız 2000-ci ildə Tağıyev mülkü bütövlükdə Azərbaycan Tarixi Muzeyinin ixtiyarına verildi.

Tağıyev sarayı bir neçə dəfə rekonstruksiyaya məruz qalmışdı. XX əsrin ortalarında aparılan təmir zamanı güzgülü otaqdakı şəkillər "burjua qalığı" kimi məhv edilmiş və üzərindən yeni suvaq çəkilmişdir. 2000-ci ildə cari təmir zamanı suvağın altında həmin divar rəsmləri aşkar edilmişdir. Üstündən dörd dəfə rəng vurulmasına baxmayaraq, rəsmlər əvvəlki təravətini itirməmişlər.

2005-ci ildən Tağıyev sarayında əsaslı təmir və bərpa işləri başlandı. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin təşəbbüsü ilə Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin nəzdində H.Z.Tağıyevin xatirə muzeyi də yaradıldı.^[4]

Xatirə muzeyinə daxil olan otaqların, əşyaların, mebelin bərpası ilə məşğul olan Azərbaycan və İtaliya mütəxəssisləri H.Z.Tağıyevin ailəvi fotoalbomu əsasında otaqların əvvəlki görkəmini bərpa edə bilmişlər. Muzeyi təşkil edən otaqlar bunlardır: 1) H.Z.Tağıyevin iş kabineti, 2) Şərq zalı, 3) kitabxana, 4) bilyard otağı, 5) yemək otağı, 6) məlumat otağı, 7) Sona xanım Tağıyevanın bəzək otağı — buduar, 8) yataq otağı, 9) təmizlik otağı.

Xatirə muzeyinin ekspozisiyası H.Z.Tağıyevin iş kabinetindən başlayır. Kabinet özünün sadə gözəlliyi ilə seçilir. Onun divarları qırmızı ağacdan düzəldilmiş panellərlə və naxışlı tünd yaşıl divar kağızı ilə bəzədilmişdi. Burada bilavasitə Hacının özünə məxsus kitab şkafı, yazı stolu, kreslo, stul və dolabla yanaşı köhnə ailəvi fotoalbom əsasında hazırlanmış digər əşyalar da vardır. Kitab şkafında Rusiya imperiyasının qanunlar toplusu, məlumat kitabları, ensiklopediyalar saxlanılır. Səhərlər kabinetdə Hacının köməkçiləri ona yerli, Rusiya, Avropa, eləcə də Şərq ölkələrində çıxan qəzetlərdən onu maraqlandıran məqalələri oxuyar, dünyada baş verən hadisələrdən xəbərdar edərdilər. Yazı stolunun arxasındakı divarda Hacının öz şəkil kolleksiyasından İran hökmdarları Nadir şah Əfşar və Fətəli şah Qacarın, solda isə Rusiya imperatoru II Nikolayın və onun xanımı Aleksandra Fyodorovnanın portretləri asılıb. Kabinetin pəncərələri ilə üzbəüz divarda isə rəssam Ayvazovskinin "Dənizdə fırtına" adlı əsəri asılıb. Hacının İran şahı Müzəffərəddinlə görüşünü əks etdirən portret də ev sahibinin yaşadığı günlərdə olduğu kimi əvvəlki yerində asılmışdır.

Yazı stolu ilə üzbəüz H.Z.Tağıyevin portretini görmək olar. Bakıda orta texniki məktəbin binasının tikilməsində göstərdiyi xidmətlərə, maddi yardıma görə şəhər duması H.Z.Tağıyevin portretinin sifariş edilməsi barədə qərar vermişdi. Əsər 1912-ci ildə görkəmli rəssam İ.Brodski tərəfindən çəkilmişdi. Burada H.Z.Tağıyev təltif edildiyi bütün medal və ordenlərdə əks olunub. Onların arasında Rusiyanın "Müqəddəs Stanislav" ordenləri, "Səyinə görə" üç qızıl medal, İranın "Şiri xurşid" ordeni, Buxara Qızıl Ulduzu vardır.

İş kabinetindən Şərq zalına keçmək mümkündür. Sarayın iki ən böyük zallarından biri olan, qədim oriyental ornamentlərini özündə birləşdirən Şərq zalı gözəlliyi və möhtəşəmliyi ilə seçilir. Burada qəbullar, rəsmi müşavirələr və təntənəli mərasimlər keçirilirdi. Qapıları qoz, fıstıq, armud ağaclarından hazırlanmış Şərq zalı xüsusi zövqlə bəzədilmişdi. Buraya şəbəkəli stollar, stullar, royal, kreslolar və s. qoyulub. Zalın tavanına Quran ayələri yazılıb. Bu yazı və bəzəklərə 9 kiloqram qızıl işlədilib. Nəhəng çil-çıraq və güzgülərin üzərindəki bralar zalı işıqlandırmaqla bərabər, onun gözəlliyini daha da artırır. Pəncərələrin bədənnüma şüşələrində H.Z.Tağıyevin ərəb hərfləri ilə adı və soyadı yazılmışdır. Zalın müxtəlif hissələrində rast gəlinən və müsəlman memarlığında geniş işlədilən altıgüşəli ulduz Süleyman peyğəmbərin üzüyünün qaşı formasındadır. İnanca görə, o, insanı pis nəzərdən qoruyur. Yuxarı hissədəki sütunlu tağlar möhtəşəm Şərq zalına xüsusi gözəllik verir.

Sütunlu tağların altından keçərək H.Z.Tağıyevin kitabxanasına daxil olmaq olar. H.Z.Tağıyev maarifçiliyin tərəqqisi üçün misilsiz səy və xidmətlər göstərmişdir. Onun vəsaiti hesabına görkəmli yazıçı və şairlərin, tarixçilərin əsərləri çap olunmuşdur. Tağıyev "Kaspi" qəzetini almış və onun sahibi olmuşdu; Quran Azərbaycan dilində ilk dəfə həmin qəzetin nəşriyyatında nəşr edilmişdi. Azərbaycanda "Nəşri-maarif", "Nicat" və b. xeyriyyə cəmiyyətlərinin təsis edilib fəaliyyət göstərməsində Hacı böyük əmək sərf etmişdi.

Kitabxanada ağ rəngli, yumşaq, ipək oturacaqlı mebel dəsti, iki taxta stol, stullar və kreslolar, kitab şkafları yerləşdirilib. Kitab şkaflarında Rusiya imperiyasının qanunlar topluları saxlanılır. Xalça və pərdələr otağa xüsusi yaraşıq verir.

Kitabxananın sağında yerləşən qapı bilyard otağına aparır. Otağın ortasında bilyard stolu qoyulmuşdur. Buradakı arxası hündür gön-dəri divan, kreslolar istirahət üçün nəzərdə tutulmuşdur. Otağı xüsusi quruluşlu çil-çıraq bəzəyir.

Bilyard otağı və kitabxanadan çıxıb yenidən sütunlu tağlar olan guşəyə daxil olmaq olar. Buradan solda yerləşən qapı yemək otağına aparır. Otağın divarlarına məxməri-ipək parça çəkilmişdir. Ortada uzun düzbucaqlı masa və ətrafına oturacağı məxmərdən olan stullar qoyulub. Buxara əmirinin hədiyyəsi olan gümüşdən hazırlanmış üstü minalı qab dəsti burada nümayiş etdirilir. Şkaflarda H.Z.Tağıyevin Fransadan gətirdiyi və üzərində özünün venzeli olan xörək dəsti, gümüş bıçaqlar, büllur qədəhlər qoyulub. Otaqda həmçinin qoz ağacından düzəldilmiş, gözəl ornamentli böyük bufet yerləşir.

Bufetdən soldakı qapı interaktiv masa olan otağa aparır. Xatirə muzeyinin yeni ekspozisiyasında iriölçülü ekranda (touch screen) H.Z.Tağıyevin sahibkarlıq və ictimai fəaliyyəti, Azərbaycanda və onun hüdudlarından kənarda gördüyü xeyriyyə işləri, ailəsi haqqında məlumatlar yerləşdirilib. Həmin məlumatlar üç dildə – Azərbaycan, ingilis və rus dillərində təqdim olunur. İnteraktiv masanın üstünlüklərindən biri də eyni zamanda dörd ziyarətçinin orada qeyd olunan məlumatlarla tanış ola bilməsidir.

Bu otaqdan sağ tərəfdə yerləşən kiçik qonaq otağı H.Z.Tağıyevin ikinci həyat yoldaşı Sona xanıma məxsus idi. Hacı iki dəfə ailə qurub. Zeynəb xanımla birinci nikahdan onun üç övladı dünyaya gəlmişdi. Sona xanım general Balakişi bəy Ərəblinskinin qızı idi. Onun Hacı ilə nikahı 1896-cı ildə bağlanıb. Aralarında 40-dan çox yaş fərqinin olmasına baxmayaraq bu, xoşbəxt izdivac idi. Həmin nikahdan onların beş övladı doğulmuşdur.

Sona xanımın kiçik qonaq otağı öz gözəlliyi və orijinallığı ilə o birilərindən fərqlənir. Tavan fiqurlu güzgülü lövhəciklərdən quraşdırılmış, divarlar rəngarəng naxışlarla bəzədilmişdir. Otaq bəzən güzgülü zal da adlandırılır. Mərkəzdə orijinal dəyirmi divan yerləşir. Onun üstündə lampa üçün yer var. Burada həmçinin dördguşəli naxışlı stollar, yumşaq kreslolar və stullar qoyulub.

Qonaq otağından yataq otağına aparan ensiz dəhliz var. Yataq otağı iki hissədən ibarətdir. Onları bir-birindən şəbəkəli taxta arakəsmə ayırır. Birinci hissədə yuxarısı hündür, naxışlı ikiyataqlı çarpayı və trümo yerləşir. İkinci hissədə isə kiçik və dəyirmi stol, divan, kreslolar, stullar qoyulmuşdur. Otaq boyu xalça və pərdələr otağın gözəlliyini daha da artırır.

Yataq otağına bitişik balaca bir otaq var. Bu, təmizlik оtаğıdır. Burada güzgülü trümo, yumşaq kreslo, stol, paltar və rəfli şkaflar qoyulub. Trümonun üstündə bəzək əşyalarını görmək olar.^[5]

• 1920 – 1921 – Staneviç Y.
• 1921 – Savelyev S.
• 1923 – Məlikov Məmməd
• 1923 – Şeyxzadə İsmayıl
• 1923 – 1928 – Şərifov Davud
• 1928 – 1932 – Manutsyan Sero
• 1932 – 1934 – Melkumyan A.
• 1934 – 1937 – Salamov M.
• 1937 – Klimov A.
• 1938 – 1939 – İşxanov B.
• 1939 – Leviatov V.N. (d.v.m.i.e.)
• 1939 – Mehdiyev D.Q.
• 1940 – 1942 — Əliyev Zeynal (müvəqqəti)
• 1942 – 1947 — Leviatov V.
• 1947 – 1952 — Qazıyev Saleh
• 1952 – 1953 – Cəfərzadə İshaq
• 1953 – Soxatskiy V.İ. (müvəqqəti)
• 1953 – 1954 – Əfəndiyev Məmməd
• 1954 – 1961 – Qazıyev Məmməd Əmin
• 1961 – 1998 – Əzizbəyova Püstəxanım
• 1998 – Rəcəbli Əli
• 1998 – Nailə Vəlixanlı — hal-hazırda

Vətən Müharibəsi Fondu 2021-ci ilin yanvar ayında Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin Elmi Şurasının qərarı ilə yaradılmışdır.

Fondun yaradılmasında məqsəd Azərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda şəhid və qazi olan həmvətənlərimizə məxsus geyim, xatirə əşyaları, sənədlər və fotoların toplanması, qorunması, tədqiqi və təbliğidir. Fonda Azərbaycan Respublikasının güc strukturlarının Vətən Müharibəsində istifadə etdikləri geyim və ideoloji vəsaitlər də daxil edilmişdir. Hazırda 100 — dən artıq inventarı olan Vətən Müharibəsi Fondu yeni materialları qəbul etməkdədir. Fondda Azərbaycanın Milli Qəhrəmanları general -mayor Polad Həşimov, polkovnik İlqar Mirzəyev, polkovnik Şükür Həmidov və Çingiz Qurbanova məxsus əşyalar və fotolar mühafizə olunur. Vətən Müharibəsi fondunda mühafizə olunan materiallar arasında Azərbaycan ordusunun torpaqlarımızın azad edilməsi zamanı erməni hərbçilərindən hərbi qənimət kimi götürdükləri nümunələr də yer alır. Fondun müdiri Şəfa Mövsümovdur.

Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin ilk struktur bölmələrindən biri 1920-ci ildə təşkil edilən Arxeoloji seksiya olmuşdur. Seksiyanın əməkdaşları professor Yevgeni Paxomovun rəhbərliyi ilə muzeyə daxil olan arxeoloji və numizmatik materialların ilkin işlənilməsini aparmış, onları kataloqlaşdırmışlar. Muzeyin Arxeologiya fondunun inventar kitabında ilk maddi mədəniyyət nümunəsi kimi qədim daş dövrünə aid çaxmaqdaşından əmək aləti qeyd olunmuşdur. Həmin əmək aləti 1920-ci il mayın 25-də Benkendorfun evindən qəbul edilmişdir. Bunun ardınca Birlinskinin (1920), Uşakovun (1920), Abezkuzun (1920), Skinderin (1921), Yevgeni Paxomovun (1921) kolleksiyalarındakı maddi mədəniyyət nümunələri fondun eksponatlarını xeyli zənginləşdirdi. XX əsrin 20-ci illərindən Tarix Muzeyi Azərbaycan ərazisində arxeoloji kəşfiyyat və qazıntı işlərinə başlamışdır. Gəncə-Çovdar, Yaloylutəpə, Redkin lager, Xocalı abidələrində aparılan geniş qazıntı işləri 30–40-cı illərdə Qədim Gəncə, Bakı Xan sarayı, Naxçıvan, Uzuntəpə və Mingəçevirdə davam etdrilmiş, Arxeologiya fondu ildən-ilə materiallarla zənginləşmişdir. Sonralar arxeoloji qazıntı işlərini AMEA-nın Tarix İnstitutu, Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun müvafiq ekspedisiyaları aparmışlar. Bu qazıntılardan aşkar olunmuş maddi mədəniyyət nümunələrinin bir hissəsi Arxeologiya fondunda toplanmışdır. Görkəmli Azərbaycan arxeoloqlarının əməyi sayəsində hal-hazırda 50 mindən artıq materialın toplandığı Arxeologiya fondunda daş, mis-daş, tunc, ilk dəmir, antik və orta əsrlər dövrünü xarakterizə edən maddi mədəniyyət nümunələri vardır. 2009-cu ilədək fond Azərbaycanın Qədim və orta əsrlər dövrü tarixinin elmi ekspozisiya şöbəsinin nəzdində fəaliyyət göstərmişdir. 2009-cu ildə müstəqil Arxeologiya elmi fond şöbəsinin təşkili materialların tədqiqi, nümayişi, təbliği və zənginləşdirilməsi üçün yeni imkanlar yaratdı.

Arxeoloji nümunələr fond şkaflarında yerləşdirilməklə, onlara aid zəruri məlumatlar əsasında fondun Elektron Məlumat Bazası yaradılmışdır. 2008-ci ildən isə fond materiallarının elektron pasportlaşdırılması işinə başlanılıb. Bu iş muzeyin lokal şəbəkəsində yaradılmış xüsusi pasport proqramında həyata keçirilir. Hazırda fond materiallarının 25 faizi elektron pasportlaşdırılıb.

Məzmun və forma zənginliyinə görə seçilən Arxeologiya fondunun materialları tədqiqatçıların diqqətini cəlb etmiş, onların tədqiqat obyektinə çevrilmişdir. İndiyə kimi mənbə bazasını fond materialları təşkil edən onlarla elmi-tədqiqat əsəri, broşür, buklet, eləcə də "Mingəçevir küp qəbirləri" albomu (1960), "Qədim Azərbaycan bəzəkləri" (1971), "Xəzər Atlantidası" (2009), "Azərbaycanın antropomorf terrakotları"(2010), "Şirvanın bədii metalı" (2012) və "Zoomorf təsvirli şirli qablar" (2016) kataloqları, "Davud bəy Şərifov" (2016) və "Azərbaycanın qədim və orta əsr silahları" (2018) kitab-albomları, eləcə də "Xəzər Atlantidasının yadigarları" (2020) və "Sehirli çıraq" (2020) kitabçaları işıq üzü görmüş, "Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi və arxeoloji irsimiz" və "Azərbaycanın antik dövr keramikası-oynoxoyyalar" kitab-albomları, "Saxsı oyuncaqlar" və "Azərbaycanın sirli saxsıları-sferokonuslar" kataloqları nəşrə hazırlanmışdı.^[6]

Müxtəlif illərdə Arxeologiya fonduna İshaq Cəfərzadə, Məmmədəli Hüseynov, Şərqiyyə Sadıqzadə, Gennadi Ağayev, Fariz Xəlilli rəhbərlik etmişlər. Hazırda fonda Nasir Quluzadə rəhbərlik edir.

Zəngin numizmatik irsə malik olan Azərbaycan ərazisində tapılan sikkələrin müntəzəm şəkildə qeydə alınmasına və öyrənilməsinə 1920-ci ildə Azərbaycan SSR Dövlət Muzeyinin tərkibində Numizmatika fondunun yaradılmasından sonra başlanılmışdır. Yaradıldığı ilk illərdə 103 sikkədən, 1928-ci il məlumatına görə 4734, 1939-cu ilə görə 16728 sikkədən ibarət kiçik kolleksiyaya malik olan bu fond indi respublikada 100 000-dən çox sikkənin saxlanıldığı, tədqiq və təbliğ olunduğu vahid numizmatik mərkəzdir. Bunların əsas hissəsini Azərbaycan Respublikası ərazisində kəsilmiş və tapılmış sikkələr təşkil edir. Bu sikkələr sırasında IX–XVIII əsrlər Azərbaycanın feodal dövlətləri – Şirvanşah-Məzyədilər, Sacilər, Salarilər, Şəddadilər, Azərbaycan atabəyləri, Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu, Səfəvilərə, xanlıqlara məxsus sikkələr xüsusi önəm daşıyır. Fondda həmçinin antik və Şərq sikkələrindən ibarət kolleksiyalar, qədim Yunanıstan şəhərlərinin, Roma, Bizans imperiyalarının, ellinist dövlətlərinin (Selevkiya, Parfiya, Baktriya), Sasanilər, Ərəb Xilafəti, Səlcuqlar, Elxanilər, Cuçilər, Osmanlılar, Əfşarlar, Baburilər və s. dövründə zərb olunmuş və Azərbaycan ərazisində tapılan sikkələr saxlanılır. Fondda, demək olar ki, bütün dünya ölkələrini (Qərbi Avropa, Rusiya, Hindistan, Çin və s.) təmsil edən sikkə kolleksiyaları mövcuddur. Azərbaycanda numizmatikanın bir elm kimi təşəkkülü və sonrakı uğurları məhz Muzeydə Numizmatika fondunun yaradılması, bu fondun təsisçisi və uzun müddət mühafizi olan əməkdar elm xadimi, Azərbaycan SSR EA-nın müxbir üzvü, tarix elmləri doktoru, professor Yevgeni Aleksandroviç Paxomovun (1880–1965) fəaliyyəti ilə bağlıdır. Geniş elmi maraq sahibi olan bu alimin Azərbaycan ərazisində aşkara çıxarılan təsadüfi sikkə tapıntılarının qeydə alınması, toplanılması, tədqiq və nəşr olunması sahəsində göstərdiyi səy və əldə etdiyi elmi nailiyyətlər böyük əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycan tarixinə, arxeologiyasına və numizmatikasına həsr edilmiş 100-dən artıq məqalə, "Azərbaycanın və Qafqazın digər respublika, vilayət və əyalətlərinin sikkə dəfinələri" topluları (Bakı, 1926–1966), "Gürcüstan sikkələri" (Tiflis, 1970), "Azərbaycan sikkələri" (I c., 1959; II c., 1962) əsərləri Y.Paxomov qələminin məhsuludur.

Azərbaycan sikkələrinin öyrənilməsində A.Rəhimovun da əməyi az olmamışdır. Onun Azərbaycanın pul dövriyyəsinə həsr edilmiş 15 elmi əsəri sırasında "Bakı dəfinəsi" (1948), "Ağqoyunluların nadir sikkələri", "Örənqala və Bakıda arxeoloji qazıntılar zamanı tapılmış sikkələrin xülasəsi" məqalələri, həmçinin K.Qolenko, S.Mustafayeva, İ.Babayevin məqalələri, L.Əzimovanın, N.Sinitsinanın dissertasiya işləri Numizmatika fondunun materialları əsasında hazırlanmış tədqiqat işləridir. 1968-ci ildə Azərbaycan SSR EA Rəyasət Heyətinin qərarı ilə Muzeydə Numizmatika və epiqrafika şöbəsi yaradılmış və Y.Paxomovun tələbəsi Əli Məhəmməd oğlu Rəcəbli şöbənin müdiri təyin edilmişdir. Əməkdar mədəniyyət işçisi, tarix elmləri doktoru, professor Ə.Rəcəbli "Azərbaycan numizmatikası (Azərbaycanda sikkə zərbi və pul dövriyyəsi tarixi)" (Bakı, Elm və həyat, 1997, rus dilində) monoqrafiyasının və 70-dən artıq məqalənin müəllifidir. 50 ildən artıq müxtəlif tədris müəssisələrində pedaqoji fəaliyyət göstərməklə yanaşı elmi uğurları olan, müxtəlif təltiflərə malik bu alimin rəhbərliyi ilə üç namizədlik dissertasiyası müdafiə edilmişdir. Alimin yetirmələri olan t.ü.f.d., dosent Sənubər Qasımova və t.ü.f.d. Aygün Məmmədova hazırda Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin əməkdaşları qismində fəaliyyət göstərirlər.

Ötən əsrin tədqiqatçıların (A.Rəhimov, K.Qolenko, S.Mustafayeva, İ.Babayev, L.Əzimova, N.Sinitsina) əsərləri Numizmatika Fondu materiallarına istinadən işlənilmişdir.

Azərbaycanda müdafiəyə təqdim edilmiş — Q.Pirquliyeva, A.Quliyev, T.Quliyev, S.Qasımova, A.Məmmədova və d. namizədlik dissertasiya işləri və məqalələrində Numizmatika Fondu materialları əks edilmişdir.

1998-ci ildən Numizmatika fondundan qeyri-məskukat materialları (möhürlər, ordenlər, medallar, markalar, şəxsi təltiflər və s.) seçilərək ayrılmış və Köməkçi Tarixi Fənn Materialları fondu yaradılmışdır.

Hazırda Numizmatika Fondu və "Numizmatika və epiqrafika" elmi-fond şöbəsinin əməkdaşlarının səyi ilə fondda saxlanılan sikkələrin elektron pasport-proqrama qeyd edilməsi, tədqiqi və təbliği işi davam etdirilir.^[7]

Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyində saxlanan ən nəfis, orijinal və nadir eksponatların böyük bir qismi Etnoqrafiya elmi fond şöbəsinin fondunda mühafizə olunur. Etnoqrafiya fonduna alınan ilk eksponat Muzeyin açıldığı dövrə, yəni 1920-ci ilə təsadüf edir. Bu gün fondda mühafizə edilən eksponatların ümumi sayı 9 minə yaxındır. Onların içərisində ən qədimi XII əsrə aid şamdan, həvəng və manqaldır. Əsasən orta əsrlərə aid və Azərbaycan xalqının tarixini, mədəniyyətini, məişətini, özündə yaşadan bu nadir eksponatlar öz maddi və mənəvi dəyəri baxımından çox qiymətli olub, milli dəyərlərimizin araşdırılması üçün əvəzsiz elmi bazadır. Etnoqrafiya fondunda qorunan materiallar içərisində Azərbaycan ərazisində yaşayan milli azlıqların, müxtəlif xalqların məişətinə məxsus əşyalar da yer alıb.

Fondun kolleksiyasının bir qismini Azərbaycan xalqının həyat tərzi və məişəti ilə sırf bağlı olan, Quba, Şirvan, Bakı, Gəncə, Qazax, Qarabağ və Təbriz xalça məktəblərinə məxsus xalça və xalça məmulatları təşkil edir. Etnoqrafiya fondunda qorunan eksponatlar içərisində Azərbaycanın maddi mədəniyyətinin mühüm göstəricilərindən olan geyimlərin və tikmələrin özünəməxsus yeri vardır. Bu nəfis sənət əsərlərinin yüksək bədii-tarixi dəyəri həm də onların bəzilərinin məşhur şəxsiyyətlər tərəfindən hazırlanması ilə bağlıdır. Məsələn, sonuncu Qarabağ xanının qızı, şairə Xurşudbanu Natəvanın əl işi olan bədii tikmələr nəinki muzeyin, bütövlükdə Azərbaycan incəsənətinin inciləri sayıla bilər.

Azərbaycan xalqının zəngin mənəvi mədəniyyətə sahib olduğunu sübut edən musiqi alətləri də Etnoqrafiya fondunda yer almışdır. Fondda mühafizə olunan, XII–XVI əsrlərdə istifadə olunan çoğur Azərbaycanın ən nadir musiqi alətlərindən biridir. Etnoqrafik əşyalar içərisində mis, bürünc, tunc, ağac, çini, gil, daşdan hazırlanmış müxtəlif əmək alətləri, məişət əşyaları, dini ayinlərin icrası ilə bağlı əşyalar da geniş yer tutur. Misdən hazırlanmış şərbətqabılar, qəndillər, kasalar, şirli və şirsiz saxsıdan küpə, dolça, nehrə, ağac və metal əmək alətləri, zərif çini qablar və s. öz istehsal üsulları, dekorativ tərtibatı baxımından olduqca maraqlı və qiymətlidir. Dini ayinlərin icrası zamanı istifadə edilən müxtəlif təbii daşlar və muncuqlardan ibarət nəzərliklər, kəhraba, əqiq, təsbehlər, üzəri dua və müqəddəs kəlamlarla yazılı üzüklər, dua qabları və s. əsrlər boyu xalqın yaddaşından süzülüb gələn dini inancları özündə yaşadır. Etnoqrafiya fondunda Azərbaycanın tanınmış alim, şair, bəstəkar, hərbçilərinə məxsus əşyalar da mühafizə edilir. Onlardan Mirzə Fətəli Axundovun, Üzeyir Hacıbəylinin, Nəcəf bəy Vəzirovun, Əliağa Şıxlinskinin və başqalarının şəxsi əşyalarını göstərmək olar. Bununla yanaşı fondda Moldova, Türkmənistan, Rusiya, İran və s. ölkə nümayəndələrinin Azərbaycana səfərləri zamanı muzeyə bağışladıqları qiymətli hədiyyələr də qorunub saxlanır. Müxtəlif illərdə Etnoqrafiya şöbəsinə Yevgeni Paxomov, İshaq Cəfərzadə, Z.Kilçevskaya, H.Quliyev, M.Nəsirli, Mayya Cəbrayılova, Nərmin Tahirzadə, Ətiqə İzmayılova rəhbərlik etmiş, Mehdi Quliyev, Əhməd Abdullayev, Nigar Seyidzadə, Ayəndə Dadaşova, Afət Rüstəmbəyova isə fondun mühafizləri olmuşlar. Hazırda Etnoqrafiya elmi fond şöbəsinin müdiri Gülzadə Abdulovadır.

Fondun materiallarının zənginləşdirilməsində ayrı-ayrı illərdə toplama və satınalma yolu ilə əldə edilən mədəni irs nümunələri ilə yanaşı bu gün də davam etdirilən etnoqrafik ekspedisiyalar mühüm rol oynamışdır. Bu ekspedisiyalarda V.F.Trofimova, Z.Kilçevskaya , S.Qazıyev, H.Quliyev, Ə.İzmayılova, G.Abdulova və b. iştirak etmişdir.

Azərbaycana aid Norveç, Almaniya (DREZDEN), Vatikan, Çexiyanın Ostrava və Praqa şəhərlərində keçirilən sərgilərin təşkilində fondun materiallarından geniş istifadə olunmuşdur. Muzeydə keçirilən "Qafqaz İslam ordusu-90" (2008), "Muğam aləmi" (2009), "Bakı-İslam mədəniyyətinin paytaxtı" (2009), "Azərbaycanın qədim mədəniyyət ocağı — Qarabağ" (2010), "Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin inciləri" (2010), "Muzey əşyalarının ikinci həyatı" (2011), "Azərbaycan süfrəsinin mis qabları" (2013), "Arşın mal alan — 100" (2013), "Dost ellərin hədiyyələri" (2014), "Azərbaycan qadın bəzəkləri", "Azərbaycanın neft salnaməsi" (2014), "Şəki: irsimizi yaşadan ulu diyar" (2019), Şirvanşahlar sarayında keçirilən "Şirvanşahlar irsi dünya muzeylərində"(2019), Böyük Vətən müharibəsinin 75 illiyinə həsr olunmuş "Millət sizə minnətdardır" (2020) sərgilərində fondun materialları təqdim olunmuşdur.

Fond materiallarına dair "Azərbaycan tikmələri" (1970-ci il, rus dilində), "Ковры и ковровые изделия "(1970-е годы), "Azərbaycan milli geyimləri"(1970-ci il, rus dilində), "Чеканные медные изделия" (1970-е годы) "Azərbaycan tikmələri" (1971), "Azərbaycan milli geyimləri" (1972), "Xurşid Banu Natəvan — 180" (2012), "Mirzə Fətəli Axundzadə — 200" (2012), "Qarabağ xalçaları" (2013), "Bakı, Şirvan, Quba xalçaları" (2013), "Azərbaycan süfrəsinin mis qabları" (2013), "Azərbaycan qadın geyim bəzəkləri"(2016), "Keçmiş məişətə səyahət — ətriyyat, kosmetika, aksesuarlar" (2018), "Gözəllik ondur" (2020) kitab-albomları, "Azərbaycan milli kişi geyimləri"(2020) monoqrafiyası çap olunmuşdur.^[8]

Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin ilk fondlarından biri Yeni tarix fondu idi. 2009-cu ildə aparılan struktur dəyişikliyindən sonra onun adı dəyişdirilərək Silahlar və bayraqlar fondu adlandırıldı. Fondda 1575-dən artıq eksponat saxlanılır. Silahlar və bayraqlar fondunun əsas hissəsini müdafiə, soyuq və odlu silahların müxtəlif növləri təşkil edir. Orta əsrlər və Yeni dövrə aid dəbilqələr, zirehli əsləhələr, qılınclar, tapanca və tüfənglər, toplar, zənburəklər və s. Azərbaycanda silah istehsalının ən yüksək səviyyədə olmasına dəlalət edir. Silah nümunələri üzərində yazılar, nəbati, həndəsi ornamentlər, qızıl və gümüşü işləmələr, həmçinin tiyə və lülələrin keyfiyyətli polad növündən hazırlanması o dövrün silah ustalarının yüksək peşəkarlığından xəbər verir. Fondda həmçinin XIX əsrin sonu — XX əsrin əvvəllərinə aid Qafqaz, Qərbi Avropa, Rusiya və Şərq silahları da mühafizə olunur.

Bayraqlar kolleksiyasını ayrı-ayrı xanlıqlara, çar ordusunun tərkibində müxtəlif müsəlman alaylarına məxsus bayraqlar təşkil edir. Onlar 1924-cü ildə Tiflisdə yerləşən Qafqaz Hərb Tarixi Muzeyindən təhvil alınmışdır. Bu bayraqlar çox nəfis parçalarından tikilmiş, üzəri gözəl nəbati ornamentlərlə və yazılarla bəzədilmişdir. Fondda həmçinin sovet dövrünə aid, Azərbaycan hərbi diviziyalarına məxsus bayraqlar da mühafizə olunur.

Bu silahlar silah istehsalının ən yüksək səviyyədə olmasından, Azərbaycan silahsazlarının yüksək peşəkarlığından xəbər verir. Fondun materialları mütəmadi olaraq muzeyin ekspozisiyasında və müxtəlif sərgilərdə istifadə olumaqla yanaşı bilavasitə yalnız fondun kolleksiyasını əhatə edən sərgilərdə də nümayiş etdirilir: "Şərq silahları və bayraqları" (1999). "Torpağa sancılmış qılınc" (2012), Azərbaycan Müdafiə Sənayesi Nazirliyinin təşkil etdiyi "I Azərbaycan Beynəlxalq Müdafiə Sənayesi sərgisi" (2014), "II Azərbaycan Beynəlxalq Müdafiə Sənayesi sərgisi" (2016), "III Azərbaycan Beynəlxalq Müdafiə Sənayesi sərgisi" (2018), Gəncə şəhərində təşkil olunan sərgi (2014), Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin nəzdində II Dünya müharibəsinin 70 illiyinə həsr olunmuş sərgi (2015), Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin yaranmasının 95 illiyi münasibətilə keçirilən sərgi (2015), "Şah İsmayıl-hökmdar və sərkərdə" (2016), "Şirvanşahlar dövləti" (2017), "Azərbaycan milli geyimləri" sərgisi (2017), Qafqaz islam Ordusunun Bakını azad etməsinin 100 illiyinə həsr olunmuş sərgi (2018), "Azərbaycan Cümhuriyyətinin görkəmli xadimləri" sərgisi (2018), "Admiral C.Cavadov. həyatı, döyüş və xidmət yolu" sərgisi (2018), "Ordum varsa, yurdum var" sərgisi (2018), "Şəki özü bir muzeydir" sərgisi (2019), "Azərbaycan II Dünya Müharibəsində" sərgisi (2020).

Milli dəyərlərimizin bariz nümunələri olan bu eksponatlar bir sıra beynəlxalq sərgilərdə maddi mədəniyyətlərimizi, tarixi irsimizi əks etdirməklə yanaşı bu irsi təbliğ edir: 2006–2007-ci illərdə Norveç Stavanger şəhərində "Karvan: Azərbaycan odlar yurdu", 2012-ci ildə İtaliyanın Roma şəhərində "Azərbaycan inciləri", 2012–2013-cü illərdə Çexiya Respublikasının Ostrava şəhərində "Azərbaycan -əbədi odlar diyarı", 2014–2016-cı illərdə Çexiyanın Praqa şəhərində "Azərbaycan: möcüzəli Odlar yurdu", 2019-cu ildə Moskva şəhərində Xalq Təsərrüfati Nailiyyətləri ərazisində "Azərbaycan Böyük Vətən müharibəsi dövründə"(2020) sərgiləri.

Fond materialları əsasında "Azərbaycanda dövlətçilik və onların rəmzıəri" (2000), "Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin inciləri" (2010) kitab albomları, "Azərbaycan bayraqları" (2005), "Azərbaycan müdafiə silahları" (2012), "Azərbaycan soyuq və odlu silahları" (2016) kataloqları nəşr olunmuş, "Azərbaycan orta əsr silahları" (2019) monoqrafiyası, "Azərbaycan şəhərlərinin açarları" (2020) bukleti çap edilmişdir. Silahlar və bayraqlar fondunun materialları əsasında müxtəlif janrda televiziya verilişləri çəkilmiş, ayrı-ayrı respublika və beynəlxalq konfranslarda tezis və məruzələrlə çıxışlar olunmuşdur.^[9]

İlk vaxtlarda Yeni tarix fonduna Fikrət Süleymanov, 1965-ci ildən Sara Cahangirova, 2002-ci ildən isə Sevinc Vahabova rəhbərlik etmişdir.

Sənədli məmbələrin elmi fond şöbəsi 1955-ci ildən fəaliyyət göstərən muzeyin elmi arxivi əsasında yaradılmışdır. Arxivə muzeydə aparılan elmi işlərin, arxeoloji ekspedisiyaların materialları, habelə XIX – XX əsrlərə aid sənədlər və fotoşəkillər toplanırdı. 1992-ci ildə Elmi arxiv Sənədli mənbələr fonduna çevrilmişdi. Fondun kolleksiyasının əsasını XIX əsrdən bu günə qədərki dövrü əhatə edən sənədlər, fotoşəkillər, açıqcalar və s. təşkil edir. Bu materiallar mövzulara görə fərqlənir. Belə ki, fondda XIX əsrin ikinci yarısından başlayaraq inkişaf etməkdə olan neft sənayesinin tarixinə, yerli və xarici şirkətlərə aid sənədlər, habelə XX əsrdə Azərbaycan SSR-də neft sənayesinin inkişafına dair maraqlı sənədlər mühafizə olunur. Milli mədəniyyətin inkişafına dair materiallar Sənədli materiallar fondunda xüsusi yer tutur. Buraya görkəmli maarifçilərin, mədəniyyət xadimlərinin, tanınmış ziyalıların, habelə XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda fəaliyyət göstərən mədəni-maarif və xeyriyyə cəmiyyətlərinə aid materiallar daxildir. Fondda Muzeyin tarixinə dair sənədlərlə yanaşı, yarandığı ilk gündən Muzeydə çalışan əməkdaşlara məxsus sənəd və fotoşəkillər də xüsusi bölmədə qorunur.

Sənədli məmbələrin elmi fond şöbəsi Azərbaycan Tarixi Muzeyinin elmi arxivi əsasında 1996-cı ildə yaradılmışdır. Fond yaradılmamışdan öncə elmi arxivdə ekspozisiyanın mövzu planları, arxeoloji ekspedisiyaların və muzey əməkdaşlarının gördüyü işlər haqda hesabatları, müxtəlif nəşrlərdən iqtibaslar, təqvimlər və s. sənədlər saxlanılırdı. Elmi arxivin inventar kitabında ilk qeydiyyat 1953-cü il noyabrın 20-nə təsadüf edir. Sənədli mənbələr fondu yarandıqdan sonra isə muzeyin fəaliyyətini əks etdirən rəsmi sənədlər hazırkı arxivə təhvil verilmişdi.

Hazırda fondun kolleksiyasında XIX əsrin əvvəllindən bu günədək olan uzun dövrü əhatə edən müxtəlif səpkili materiallar, o cümlədən, Azərbaycan mədəniyyəti və maarifinin, elm və ədəbiyyatının inkişafını, milli mətbuatının yaranmasını əks etdirən sənədlər və fotoşəkillər mühafizə olunur. Həmin sənədli mənbələr arasında məşhur ictimai xadim və xeyriyyəçi Hacı Zeynalabdin Tağıyevin mənalı ömür yolunu və fəaliyyətini əks etdirən materiallar da çoxluq təşkil edir. Belə ki, bu nüfuzlu şəxsiyyətin simasını üç fotoşəkil albomunda görmək mümkündür. Fondun müvafiq saxlanc yerlərində qorunan Mirzə Fətəli Axundzadə, Həsən bəy Zərdabi, Nəcəf bəy Vəzirov, Rəşid bəy Əfəndiyev, Teymur bəy Bayraməlibəyov və digərlərinin şəxsi kolleksiyaları, "Molla Nəsrəddin" jurnalının və XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəlində nəşr olunan "Əkinçi" qəzetinin, "Həyat", "İrşad", "İqbal" və s. mətbu orqanların nadir nüsxələri, həmin dövrdə fəaliyyət göstərmiş maarif cəmiyyətlərinin, eləcə də onların nəzdində açılmış təhsil müəssisələrinin sənədləri olduqca əhəmiyyətlidir. Fondda saxlanılan və 1877-ci ildə Parisdə fransız dilində nəşr edilən, üzərində tanınmış azərbaycanlı ziyalısı Əbülfət bəy Şahtaxtinskinin şəxsi möhürü olan Quran onun nadir incilərindəndir. Bakı Universitetinin fəaliyyətinə dair müxtəlif sənədlər, Azərbaycan türklərinin orta əsr eposu olan "Kitabi Dədəm Qorqud" dastanının Drezdendə saxlanılan XVI əsr nüsxəsinin faksimile surəti fondun kolleksiyasını zənginləşdirir.

Fondun maraqlı kolleksiya nümunələri arasında Milli teatrının yaranmasını və bu günədək keçdiyi yolu özündə əks etdirən sənəd və fotoşəkillər də yer alıb. Bunlardan Üzeyir Hacıbəyli və Müslüm Maqomayevin, Azərbaycan səhnəsinin görkəmli aktyorlarının yaradıcılığını əks etdirən materiallar xüsusi önəm daşıyır.

Fondda Azərbaycanda neft sənayesinin, geologiya elminin təşəkkülü və inkişafı ilə bağlı xeyli sənəd də mühafizə olunur. Həmin sənədlərə nümunə olaraq "Pitoyev və Kº Səhmdar Cəmiyyəti", "Benkendorf və Kº Ticarət Evinin neft mədənlərinin təsvirləri. Balaxanı, 1896", "Nobel Qardaşları Neft Hasilatı Cəmiyyətinin (1879–1904) XXV illiyi", "Nobel Qardaşları Neft Hasilatı Cəmiyyətinin (1879–1909) XXX illiyi", cizgi, cədvəl, xəritə və illüstrasiyaları olan "Bakı-Batumi ağ neft kəmərinin I sahəsinin işə salınması", "Azərbaycanın dəniz yataqlarının kompleks işlənməsi", "İliç buxtasının torpaqla örtülməsi", "Şollar su kəmərinin tikintisi", "Petrovsk-Bakı xəttinin (1896–1902) icra cizgiləri" adlı albomları göstərmək olar.

Fondda həmçinin XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəlində burada neft hasilatı ilə məşğul olmuş yerli və xarici şirkətlərin sənədləri, fotoşəkilləri və açıqçaları, M.Abramoviç, D.Qolubyatnikov, İ.Qubkin, L.Qurviç, F.Rüstəmbəyov, Y.Məmmədəliyev S.Vəzirov, Ə.Bağırova, Ə.Əlizadə, Ə.Yaqubov, İ.Hüseynov və başqalarının kolleksiyaları mühafizə olunur. Burada qocaman neftçi Piri Quliyevin 1925-ci ildə Amerika Birləşmiş Ştatlarında təcrübə keçməsi haqda sənəd də xüsusi maraq kəsb edir.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə dair tarixi dəyər kəsb edən sənədlər də fondun xüsusi kolleksiyasını təşkil edir. Onların arasında müasir Azərbaycan dövlətçiliyinin əsasını qoymuş və "Əqdnamə" adı ilə qələmə alınmış "İstiqlal Bəyannaməsi" diqqəti xüsusilə çəkir. Bu tarixi sənədin fondda saxlanılan fotosurətinə ilk peşəkar azərbaycanlı rəssam Əzim Əzimzadə bəyannamənin qəbul edildiyi 1918-ci ildə bədii tərtibat vermişdir. Bu sənədin azərbaycanlı mühacirlərdən əldə edilmiş və 2014-cü ildə Muzeyə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin təqdimatı ilə təhvil verilmiş oijinal mətninin və fransızcaya tərcüməsinin yazılı nüsxələri də fondda qorunur. Ümumiyyətlə, son illər ərzində fondda Cümhuriyyət xadimlərinə və təhsil almaq məqsədilə xaricə göndərilmiş azərbaycanlı gənclərə aid xeyli sayda material toplanmışdır. 2018-ci ildə isə fondun kolleksiyasına milli hərəkatımızın lideri Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin 1950-ci ildə bu məfkurənin gənc nümayəndəsi Süleyman Mehmet Təkinərlə yazışmalarını özündə əks etdirən məktublar təhvil verilmişdi.

Fondun müvafiq kolleksiyalarında elmin ayrı-ayrı sahələrində çalışmış Azərbaycan Elmlər Akademiyasının bir çox həqiqi və müxbir üzvlərinin maraqlı materialları da özünəməxsus yer tutur. Təbabət sahəsində böyük uğurlar qazanmış alimlərin – Yakov Gindesin, Fyodr İlyinin, Bahadır Qayıbovun, Mustafa Hacıqasımovun, Azərbaycan EA-nın ilk prezidenti Mirəsədulla Mirqasımovun və azərbaycanlı qadınlar arasında ilk göz həkimi olan Sona Vəlixanın materialları xüsusilə maraqlıdır. İlk azərbaycanlı topoqraf general İbrahim ağa Vəkilovun kolleksiyasında isə o dövrün unikal xəritələri, etnoqrafik fotoşəkillər də nadir eksponatlar yer almışdır.

Fondda Birinci və İkinci Dünya müharibəsi dövrlərində Azərbaycanın ön və arxa cəbhələrində fəallığına dair saysız-hesabsız materiallar da qorunub saxlanılır. İkinci Dünya müharibəsi zamanı Berlinə qədər gedib çıxmış və Brandenburq qapısının üzərinə qələbə bayrağını sancmış 416-cı Taqanroq milli diviziyasına aid materialları xüsusilə qeyd etmək olar.

Fondda ümummilli lider Heydər Əliyevin həm sovet dönəmində, həm də müstəqillik illərindəki siyasi fəaliyyətinə dair xeyli sayda sənəd və fotomateriallar mühafizə edilir. Bu çoxsaylı sənədlər arasında üç nadir sənəd — Naxçıvan Pedaqoji Texnikumunun məzunu ikən Heydər Əliyevin Azərbaycan Tarixi Muzeyində çalışmaq məqsədi ilə direktorunun adına yazdığı ərizə, tərcümeyi-hal və doldurduğu kadrların uçotu üzrə şəxsi vərəqə xüsusilə maraqlıdır. Fondun müasir dövrə aid sənədlər kolleksiyasında həmçinin Azərbaycanın istiqlalı və ərazi bütövlüyü uğrunda həlak olmuş əksər vətəndaşlarımıza aid də şəxsi materiallar da yer almışdır.

2014-cü ildə fondun nəzdində yaradılmış "Xəritələr sektoru"na muzeyin ayrı-ayrı fondlarında və kitabxanasında saxlanılan, əksəriyyəti nadir olan xəritələr təhvil verilmişdir. Hazırda Fondun kolleksiyasında 19 222 saxlanma vahidi mühafizə olunur. Sənədli mənbələr fondunun bir çox kolleksiya nümunələrindən kataloq və kitab-albomların hazırlanmasında mənbə qismində istifadə edilmişdir.

Fonda Roza Pisarevskaya (1955–1965), Osman Əfəndiyev (1965–1970), Svetlana Medvedeva (1970–2008) və Mehriban Əliyeva (2008–2019) rəhbərlik etmişdi. Hazırda fondun müdiri Esmira Rəhimovadır.

Hədiyyələr və xatirə əşyaları fondu 1955-ci ildə yaradılan Sovet dövrü, 1992-ci ildən isə Ən yeni tarix fondu adlanan fondlar əsasında 2009-cu ildə təşkil olunmuşdur. 1955-ci ildə fond yaranarkən onun eksponatları əsasən Azərbaycan Dövlət Xalq Maarifi Muzeyindən, Ü.Hacıbəyov adına Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasın, V.İ.Lenin adına Muzeyin Bakı filialından, Azərbaycanın xarici ölkələrlə mədəni əlaqələr cəmiyyətindən, Azərbaycan SSR Yazıçılar İttifaqından, və başqa təşkilatlardan Muzeyə verilmiş 210 ədəd materialdan ibarət idi. Hazırda fondda 5665-dən artıq eksponat vardır. Təqribən 1000 eksponat respublikaya və bilavasitə Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinə xarici ölkələrin nümayəndələri tərəfindən verilmiş hədiyyələrdir.

Fondun kolleksiyasına neft sahibkarı, xeyriyyəçi Hacı Zeynal Abdin Tağıyevin, şair və yazıçılardan Hüseyn Cavid, Səməd Vurğun, Rəsul Rza, alimlərdən Mirəsədulla Mirqasımov, Yusif Məmmədəliyev, Ələşrəf Əlizadə, Həsən Abdullayev, Fəraməz Maqsudov, İsmayıl Hüseynov bəstəkarlardan Müslüm Maqomayev, Zülfüqar Hacıbəyov, Fikrət Əmirov, Qara Qarayev, bəstəkar-dirijor Niyazinin, aktyorlardan Hüseynqulu Sarabski, Ələsgər Ələkbərov, Mərziyyə Davudova, Əli Qurbanov, Leyla Bədirbəyli, Ağasadıq Gəraybəyli, Hökümə Qurbanova, Murad Yegizarov, Fuad Poladov, Sosialist Əməyi və Sovet İttifaqı Qəhrəmanları Sabit Orucov, Süleyman Vəzirov, İsrafil Məmmədov, Həzi Aslanov, Mehdi Hüseynzadə, Ziya Bünyadov , AXC-nin hərbi naziri Səmədağa Mehmandarov, Dövlət Nəzarət naziri Nəriman Nərimanbəyli, Azərbaycan Milli Demokratik hərəkatının liderlərindən biri, Müstəqil Azərbaycan Respublikasının sabiq prezidenti Əbülfəz Elçibəy və başqalarına məxsus xatirə əşyaları aiddir. Fondda eksponatların təsviri, tematik izahlı kartların, nisbətən daha maraqlı və nadir eksponatlara elmi pasportların tərtibi, eksponatların elektron pasportlaşdırılması, kataloqların hazırlanması, yaradıcı təşkilatlara və ayrı-ayrı şəxslərə köməklik göstərilməsi üzrə iş aparılır , konservasiya və bərpa üçün, Muzeydə təşkil olunan sərgilər üçün materiallar seçilir. Fondun materialları əsasında "Dost ellərin hədiyyələri" sərgisi təşkil edilmiş və eyni adda kataloq nəşr olunmuşdur."Maestro Niyazi", "Elmin qızıl fondu", "Azərbaycan bayraqları", "Azərbaycan generalları", "Əziz Əliyev", "Bakının teatr həyatı", "Azərbaycanin neft salnaməsi" kataloqlarının hazırlanmasında da fondun materiallarından geniş istifadə edilmişdir.

Fonda rəhbərlik etmişlər. Ağa Rəhimov (1955), Əsgər Abdullayev (1955–1957), Tofiq Dadaşov (1957–1958), Rövşanə Haşımova (1958–1961), Mira Əliyarova (1961–1964), Zümrüd Quliyeva (1964–1970), Rəna Səfərova (1970-ci ildən).^[10]

1925-ci ildə Muzeydə İncəsənət şöbəsi fəaliyyətə başladı. Növbəti ildə Muzeydə rəsm qalereyası və 675 əsərdən ibarət Şərq incəsənəti ekspozisiyası açıldı. Muzeyin təsviri incəsənət kolleksiyasının əsasını Azərbaycanda toplama işi və bolşevik hökumətinin "müsadirə kampaniyası" nəticəsində toplanan, habelə Moskva və Leninqrad (Sankt-Peterburq) şəhərlərindən gətirilən rəsm əsərləri təşkil etdi.

1928-ci ilin may ayına olan məlumata əsasən İncəsənət şöbəsində 715 ədəd Şərq, 879 ədəd Qərb incəsənətinə aid eksponat toplanmışdır. 1928-ci ildə şöbənin rəhbəri V. M. Zummer təyin olunmuşdur.1934-cü ildə Azərbaycan Dövlət İncəsənət Muzeyinin yaradılması ilə əlaqədar Tarix Muzeyinin İncəsənət şöbəsində olan materialların çox hissəsi yeni muzeyə təhvil verildi və şöbə faktiki olaraq ləğv edildi. Tarix Muzeyinin ayrı-ayrı fondlarında, şöbələrdə pərakəndə vəziyyətdə olan rəsm əsərləri 2002-ci ildə təşkil olunan İllüstrasiya və təsviri incəsənət fonduna (2009-cu ildən Təsviri materiallar fondu) toplanmağa başladı. Hal-hazırda fondda Azərbaycan, Avropa, Rusiyanın tanınmış rəssamlarının 800-dən artıq əsərləri mühafizə olunur. Onların içərisində yağlı və sulu boya ilə kətan, taxta, karton və kağız üzərində, həmçinin qrafika, litoqrafiya, intarsiya, inkrustasiya, mozaika və s. üsullarla işlənmiş sənət əsərləri var. Bu gün muzeydə fəaliyyət göstərən "Təsviri materiallar" fondu həmin əsərlərlə yanaşı toplama və sifariş yolu ilə əsasən, tarixə aid bədii rəsm əsərləri, heykəllər və digər sənət incilərini əhatə edir. Bu əsərlər muzeyin daimi ekspozisiyasında və təşkil etdiyi sərgilərdə nümayiş olunur.

2012-ci ildə fondun materialları əsasında muzeydə "Azərbaycan rəssamlarının əsərləri muzey kolleksiyasında" sərgisi təşkil olunmuşdur. 2002–2019-cu ilə kimi Təsviri materiallar fondunun müdiri tarix üzrə fəlsəfə doktoru Rasim Sultanov, 2019-cu ildən fondun müdiri memarlıq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Nardanə Yusifovadır.^[11]

AMEA Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyində daimi ekspozisiyanın yeni-yeni materiallarla daha da zənginləşdirilməsi, qonaqlar üçün daha da baxımlı olması istiqamətində mütəmadi iş aparılır. Bu yaxınlarda Azərbaycanın tanınmış neft sahibkarı və xeyriyyəçi Hacı Zeynalabdin Tağıyevin ev-muzeyinin ekspozisiyasına "H.Z.Tağıyevin təltif nişanları" adlı yeni vitrin əlavə olunmuşdur. Belə ki, vitrində H.Ztağıyevin müxtəlif illərdə təltif olunduğu İarnın "Şir-i xurşid" ordeninin 1-ci dərəcəsinin ulduz və nişanı (lentlə), Buxara əmirliyinin "Şərəfli Buxara ulduzu" ordeni, həmçinin Rusiya imperatorluğunun "III Aleksandrın tacqoyma mərasiminə həsr olunmuş medal", "İmperator III Aleksandrın dövründə xidmətlərə görə", "Səylərə görə" medalları nümayiş etdirilir.Vitrində nümayiş etdirilən təltif nişanları Muzey əməkdaşlarının uzun müddət ərzində apardıqları araşdırmalar nəticəsində aşkarlanmışdır.H.Z.Tağıyevin təltif nişanlarının axtarılması istiqamətində 2008–2009-cu illərdə Muzeyin Heraldika Fond-şöbəsi tərəfindən başlanan tədqiqatlar 2012-ci ildə uğurla nəticələnmişdir. Belə ki, Muzeyin Köməkçi tarixi fənn materialları Fondunun müdiri t.ü.f.d. Sənubər Qasımova tərəfindən aşkarlanmış H.Z.Tağıyevin təltif nişanları tədqiq olunmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, S.Qasımova tərəfindən yazılmış müvafiq məqalələr MATM-ın məqalələr toplusunda və Özbəkistan EA Tarix İnstitutunun "Ozbəkistan tarixi" jurnalında nəşr olunmuşdur. Azərbaycan xalqı qarşısında böyük xidmətləri olan H.Z.Tağıyevin həyatı və çoxşaxəli fəaliyyəti ilə bağlı tədqiqat və axtarışlar davam edir.

1998-ci ildə vahid Numizmatika fondunun iki hissəyə ayrılması nəticəsində Məskukət və Qeyri-məskukət fondları təşkil edildi. Numizmatika fondunda saxlanılan döş nişanları, təltiflər, markalar, kağız pullar, möhürlər, şəxsi əşyalar və s. Qeyri-məskukət fonduna təhvil verildi. 2009-cu ildə onun əsasında Faleristika, qliptika və bonistika, 2012-ci ildə isə əhatə etdiyi kolleksiyanın məzmunu nəzərə alınaraq "Köməkçi tarixi fənn materialları" fondu adlandırıldı. Hazırda fondun kolleksiyası 32 minədək say vahidi təşkil edir. Fondun faleristika kolleksiyası stolüstü, donativ, xatirə medalları, ordenlər, döş nişanları, cetonlar və digər fərqlənmə nişanlarından ibarətdir. Orta əsr sülalələrinin hakimlərinə, XIX əsrə aid möhürlər, o jümlədən, poçt və dəmiryol möhürləri, Rusiya və xarici ölkə möhürləri qliptika kolleksiyasını təşkil edir. Qiymətli kağızlar, eləcə də Azərbaycanın, Qərb və Şərq dövlətlərinin pul nişanları bonistika, kolleksiyasında Azərbayjan və xarici dövlətlərin markaları isə filateliya kolleksiyasına daxildir. Fondun şəxsi təltiflər kolleksiyasında görkəmli alim, həkim, mədəniyyət və injəsənət xadimləri, neft sənayesi işçiləri, millət vəkilləri, fəhlələr və başqa ixtisas sahiblərinin orden, medal və fərqlənmə nişanları qorunur.

— "Qliptika" bölməsində 360 ədəd;

— "Faleristika" bölməsində 2235 ədəd;

— "Bonistika" bölməsində 12 375 ədəd;

— "Filateliya" bölməsində 17 000-dən artıq ədəd;

— "Şəxsi təltiflər" bölməsində 1016 ədəd.

Fonda 1998-ci ildən tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Sənubər Qasımova rəhbərlik edir.^[12]

1957-ci ildə Azərbaycan Tarixi Muzeyində Qiymətli metallar fondu təşkil olundu. Buraya muzeyin digər fondlarında saxlanılan, sonralar isə arxeoloji qazıntılar, həmçinin təsadüfi tapıntılar nəticəsində və əhalidən satınalma yolu ilə alınan qiymətli metallardan hazırlanan eksponatlar daxil edilmişdi. 2009-cu ildən fond Xüsusi fond adlandırılmışdı. Hazırda burada 1690 eksponat saxlanılır. Onlardan 585 ədəd gümüş, 342 ədəd qızıl, 763 ədəd numizmatik kolleksiyaya aiddir. Fond materiallarının əsas hissəsini arxeoloji eksponatlar, qadın və kişi zinət əşyaları, tanınmış şəxsiyyətlərə məxsus əşyalar, müxtəlif məişət əşyaları (mücrülər, vazlar, stəkanaltılar və s.) və numizmatik materiallar təşkil edir.

Muzeyin ən qədim və qiymətli eksponatlarından biri olan azıxantropun çənəsinin fraqmenti məhz bu fondda qorunub saxlanılır. Şəki rayonunun Küdürlü kəndində tapılan m.ö. XVIII-XVII əsrlərə aid döymə üsulu ilə hazırlanmış qızıl qadın bəzəkləri fondun ən qədim zinət əşyalarındandır. 2004-cü ildə Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyevin sərəncamı əsasında muzeyə hədiyyə edilən Azərbaycanın ilk təbii qızıl nümunəsi də bu fonda təhvil verilmişdir. Xüsusi fondun materialları çoxsaylı respublika və beynəlxalq sərgilərdə nümayiş etdirilmiş, bu materiallar əsasında məqalələr, bukletlər dərc olunmuş, konfrans və simpoziumlarda çıxışlar edilmişdir. Beynəlxalq sərgilər: "Sovet İttifaqı Qəhrəmanı Mehdi Hüseynzadənin 90 illiyi" 29 dekabr 2008-ci il, "Muğam aləmi"-2009. Beynəlxalq muğam festivalı ilə əlaqədar Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyində açılan sərgi-17.03.2009-cu il, "Bakı İslam mədəniyyətinin paytaxtıdır" 6 noyabr 2009-cu il. Muzeyə yeni alınan, bərpa və konservasiya olunan materiallar-28 yanvar 2010-cu il, "Azərbaycanın qədim mədəniyyət ocağı-Qarabağ" 3 iyun 2010-cu il, "Muzeyin inciləri" 13 oktyabr 2010-cu il, "Eksponatların ikinci həyatı" 23 dekabr 2011-ci il, "Arşın mal alan-100" 20 fevral 2013-cü il, "Azərbaycan Möcüzəli odlar yurdu" Praqa şəhəri.

Fondun eksponatları əsasında aşağıdakı kitab-albom və kataloq dərc edilmişdir: Асланов Г.М., Голубкина Т.И., Садыхзаде Ш.Г. "Каталог золoтых и серебряных предметов из археологических раскопок Азербайджана", Баку: АН Азерб.ССР, 1966; "Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi kolleksiyasının inciləri" kataloqunun (2010), Rüstəmbəyova A.M. "Azərbaycanın arxeoloji gümüş və qızıl əşyaları", 2013. "Müsəlman Şərqinin qızıl sikkələri" (2020) elmi kataloqlar.

Fonda müxtəlif illərdə Nina Şahramanova (1955–1956), Püstəxanım Əzizbəyova (1956–1967), Maya Atakişiyeva (1967–1995), Ətiqə İzmaylova (1995–2005) etmişdilər. 2009-cu ildən fonda t.ü.f.d., dosent Afət Rüstəmbəyova rəhbərlik edir.

Azərbaycan Tarixi Muzeyi yarandığı ildə onun nəzdində foto arxiv fəaliyyət göstərməyə başlamışdır. II Dünya müharibəsinə qədər arxivdə təxminən 4000 ədəd fotolent, fotoşəkil və neqativlər mövcüd idi.

1941–1944-cü illərdə fotoarxivə məsul işçi olmadığından dəqiq qeydiyyat aparılmır, fotoşəkillərin və neqativlərin xeyli hissəsi muzey fondlarındakı albomlarda, kitabxanada saxlanılırdı.

Muzeyin Foto-neqativ materiallar fondu 1955-ci ildə yarandı. Hal-hazırda fondda 20000-dən artıq neqativ, o cümlədən, 8000-ə yaxın yaxın şüşə neqativ, 5000-dən artıq fotolent, 2000-ə yaxın rəngli slayd, 7 ədəd videokaset, 7 ədəd CD saxlanılır. Bu foto-neqativlərin bir hissəsi muzey tərəfindən satın alınıb, digəri isə muzey əməkdaşları tərəfindən ayrı-ayrı şəxslərdən, idarə və təşkilatlardan toplanılıb. Fondda görkəmli şəxsiyyətlərin fotoşəkillərinin, sənədlərin, müxtəlif şəhər və kəndlərin görüntülərinin, eləcə də muzeyin fondlarında saxlanılan və ekspozisiyasında nümayiş olunan materialların foto-neqativləri mühafizə edilir. Foto neqativ materiallar fonduna Ağayeva Dünya (1955–1959), Sübhi xanım Ağarəhim qızı (1959–1966), Zahirə İbrahimova (1966–1969), Tatyana Nəsirova (1969–1976), Zahirə Məlik-Aslanova (1976–1982), Validə İslamova (1982–1984), Səlminaz Zeynalova (1984–1998), Solmaz Hüseynova (2003–2019) rəhbərlik etmişlər. Hazırda fondun müdiri Afət Kərimovadır.

Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin Köməkçi materiallar fondu 1979-cu ilin yanvar ayında yaradılıb. Fondda Azərbaycan tarixinin müxtəlif dövrlərini özündə əks etdirən materiallar mühafizə olunur. Fondun tərkibi əsasən fotoşəkillərdən, qəzet materiallarından və sənədlərdən ibarətdir. Fondun materialları arasında XX əsrdə mədəniyyət və incəsənət, iqtisadiyyat və kənd təsərrüfatı, Birinci və İkinci Dünya Müharibələri, müasir dövrə də aid sənədlərin surətləri qorunur. Hazırda fondda 7189 saxlanma vahidi mühafizə olunur. Buradakı materialların əksəriyyəti orjinal olmasa da, hər birinin xüsusi tarixi əhəmiyyəti vardır. Fonda vaxtilə S.Cahangirova, R.Sultanov, S.Axundova rəhbərlik edib. Hal-hazırda fond mühafizi Mehriban Mehdiyevadır.^[13]

Kitabxana 1920-ci ildən Azərbaycan Tarixi Muzeyinin nəzdində fəaliyyət göstərir. Muzeyi təşkil edən şəxslər yeni yaranan kitabxanaya Azərbaycan tarixinə aid ədəbiyyat əldə etmək üçün ziyalılara müraciət etmişlər. Kitabxanaya ilk daxil olan əsərlər numizmatika və epiqrafikaya aid kitablar olmuşdur. Kitabxananın nəzdində oxu zalı da fəaliyyət göstərirdi. Kitabxana fondunu zənginləşdirən mənbələrdən biri də şəxsi kolleksiyalardan toplanan, satın alınan və bağışlanan, Sankt-Peterburqda, Moskvada, Azərbaycan tarixinə aid toplanan kitab, jurnal və qəzetlər idi. İldən-ilə artan kitabxananın fondu 1936-cı ildə 4700 ədəd təşkil edirdisə, 1943-cü ildə onun sayı 30 minə çatdı. Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin kitabxanasının yaranmasında və zənginləşməsində Y. Paxomov, İ. Cəfərzadə, M. Salamov, S. Qazıyev, V. Leviatov, M. Qazıyev, Z. Yampolskiy, Z. Bünyadov kimi alimlərin böyük rolu olmuşdur. Hazırda kitabxana fondunun ümumi həcmi 84534 nüsxə, onlardan 59832 ədəd kitab, 12000 jurnal və 12702 ədəd digər material təşkil edir. Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin kitabxanası Respublikanın zəngin kitabxanalarından sayılır. Hal-hazırda kitabxananın müdiri İradə Qasımovadır.

Muzey eksponatlarının bərpası Azərbaycan Tarixi Muzeyinin yarandığı vaxtdan həyata keçirilirdi. İlk əvvəl bərpa və konservasiya işləri əsasən arxeloji tapıntılar üzərində aparılırdı. Lakin muzeyin kolleksiyası müxtəlif eksponatlarla zənginləşdikcə, digər sahələr üzrə ixtisaslaşmış bərpaçı-mütəxəssislərin cəlb olunmasına zərurət yaranırdı. Laboratoriya əməkdaşlarının əksəriyyəti çoxillik bərpaçılıq təcrübəsinə və təhsilə malikdirlər. Hal-hazırda laboratoriyanın metal, keramika, ağac, tekstil (xalça və tikmə), boyakarlıq və qrafika üzrə ixtisaslaşmış 13 əməkdaşı var. Peşə səviyyələrini artırmaq üçün laboratoriya əməkdaşları mütəmadi olaraq bərpa və konservasiya məsələlərinə aid müxtəlif yeni nəşrlərə müraciət edir, qabaqcıl üsulları öz işlərində tətbiq edirlər. Laboratoriyanın fəaliyyəti 2010-cu ildə Muzeydə keçirilmiş "Muzey eksponatlarının ikinci həyatı" adlı sərgidə təqdim olunmuşdur.

• Muzeyin rəsmi saytı Arxivləşdirilib 2017-07-12 at the Wayback Machine
• Youtube: Azərbaycan Tarix Muzeyi
• Azerbaycan Tarix Muzeyi
• Музей истории Азербайджана готовится к 100-летию  (rus.)
• Hacı Zeynalabdin Tağıyevin Qızlar Məktəbinin drondan çəkilişi.

• Tağıyevin qızlar məktəbi
• Ümid valsı (balet)