Sirler Xezinesi - Wikipedia

Nizaminin ədalətli insan cəmiyyəti haqqında siyasi-ictimai-əxlaqi fikir və düşüncələri, Şerin epik-lirik janrda ilk qələm təcrübəsi olan "Sirlər Xəzinəsi"ndə hər biri ayrı-ayrılıqda bitkin bir sənət əsəri olan iyirmi məqalə və müqəddimədə pərakəndə halda, dağınıq verilmişdir. Bu pərakəndəliyə baxmayaraq iyirmi əsas məqalə və bədii müqəddimədə qoyulmuş mövzu və ideyalar məntiqi surətdə bir-biri ilə bağlanıb əsərin vahid mövzu və ideyasını ifadə edir. İctimai əmək, yüksək və aşağı təbəqə üzvlərinin əxlaqi keyfiyyətləri, cəmiyyətin qurulmasında şer və şairin rolu kimi mövzu və ideyalar bütünlükdə baş mövzunun, ədalətli insan cəmiyyəti haqqında fikir və düşüncələrin işıqlandırılmasına xidmətdədir.

H. Araslı "Sirlər Xəzinəsi"nin əsas ideya və mövzusunun ədalət və əmək mövzusu olduğunu, ümumiyyətlə bu mövzuda dövrün mühüm ictimai-siyasi və əxlaqi məsəllərinin öz əksini tapdığını qeyd edir.^[3] Y. E. Bertels "Sirlər Xəzinəsi"nin mövzusundan danışdıqda əsərin əsasında şairin ədalət və əmək haqqında fikirləri, verilən sözün üstündə durmaq, rəhmli olmaq, qızıla nifrət, həqiqi dostluq kimi əxlaqi məsələlərin durduğunu göstərmişdir.^[4] F. Qasımzadə "Sirlər Xəzinəsi"nin ayrı-ayrı məqalələrində qoyulmuş mövzu və ideyaları əsasən ədalət, əmək və əxlaq kimi üç istiqamətdə qruplaşdırıb təhlil etməyin mümkün olduğunu qeyd edir.^[5]

"Sirlər Xəzinəsi"nin müəyyən fəsilləri söz, cəmiyyətdə onun rolu, şer və onun nəsrdən yüksəkliyi, dövrün feodal saraylarında yaradılan şeir, ümumiyyətlə ictimai-əxlaqi fikirlər, aşılamaqda şerin böyük təsir qüvvəsinə malik olması kimi problemlərə həsr edilir. Nizami sözü ilahi vəhylə bağlayıb qeyd edir ki, ilk yaranan varlıq söz olmuşdur. Fikir sözlə ifadə olunduğu üçün həyatda baş verən bütün yeniliklərin səbəbi yalnız sözdür. Elm, bilik söz vasitəsiylə ifadə edilir, sözün gördüyü işləri nə qızıl xərcləmək, nə də qılıncla, zor işlətməklə əldə etmək olmaz. Söz vasitəsiylə isə ölkələr almaq olar:

Nizami xüsusən bədii sözü, nəzmi sözün ən qiymətli və təsirli hissəsi hesab edib, "Nəzm və qafiyəsiz sözlər sərraflar yanında qiymət almışsa, qafiyəli sözlər daha qiymətlidir" – deyir. Lakin Nizaminin fikrincə, hər cür şer qüvvətli və təsirli şer yalnız böyük zəhmət bahasına başa gəlir. Hər qafiyəli söz yaradana şair demək olmaz. "Şairlik sənəti çox incə və qüdrətli sənətlərdən biri olmuşdur." "İlham vaxtı şairlər söz vasitəsilə xəzinələr açarlar, şer yaradarkən onu dərindən fikirləşməli, hər sözün məftunu olmamalı, əgər belə olrsa şer də dəyərli olar." Nizami göstərir ki, şer yaradarkən sözləri seçmək, bir söz yaratmaq üçün yeddi göyü gəzib axtarmaq lazımdır.

Nizami özünün ədalətli insan cəmiyyəti haqqında arzularında dövrün şah və hökmdarlarına böyük əhəmiyyət verirdi. Şairə görə, şah xalqın dərdinə şərik olan, xalqı üçün çalışan, zülmü məhv edən olmalıdır. Özü əziyyət çəksə belə, şah, rəiyyətin əziyyətinərazı olmamalıdır. Nizami şah və hökmdarın vəzifələrini müəyyənləşdirərkən qeyd edir:

Lakin Nizami görür ki, onun arzuladığı sifətlər zəmanəsinin şah və hakimlərində yoxdur.

Nizami özünün ədalətli quruluş haqqındakı fikirlərinin ilk bədii ifadəsi olan "Sirlər Xəzinəsi"ndə hələ şah və hakimlərə nəsihət etmək yolu ilə onların islah ediləcəyini güman edirdi. Buna görə də, tarixdən və əfsanələrdən aldığı şahları özünün idealı kimi verib, müasiri olan şahlara təsir etmək istəyirdi. Nizaminin tarixdən alıb ideallaşdırdığı şah obrazlarından biri, adı ədalətli şah kimi xalq arasında yayılmış Nuşirəvandır. "Sirlər Xəzinəsi"ndə təsvir edilən Nuşirəvan hakimiyyətinin ilk dövründə zülmkar bir şahdır. O, çox zülm etdiyi üçün ölkəsi dağılıb, rəiyyəti zülm və əziyyətlə yaşayır. Lakin hökmranlığının sonrakı mərhələsində oxucu bu zülmkar şahın dəyişikliyinin şahidi olur. Şah, quşların dili ilə deyilmiş bir neçə kəlmə sözdən ibrət alıb, ədalətli bir hökmdara çevrilir.^[10]

Şair göstərir ki, şah və zülmkar hakimlər onun nəsihətlərinə qulaq asmayıb öz zülmkarlıqlarını davam etdirsələr, bu heç də onlar üçün yaxşı nəticə verməz. Xalqın hümməti şahlar və zülmkarlar üçün qorxuludur. Bir neçə adamın birlikdə hümməti şah və hakimi yerindəb oynada bilər. Şah şərab və başqa vasitələrlə sərməst olarsa, onda onun vəzirləri və saray adamları bundan istifadə edib, xalqın başına olmazın oyunar aça bilərlər, xalq isə günahı şahda görər. Ölkənin və şahın müdafiəsi zəifləyər. Düşmənlər bu ölkənin üzərinə baş qaldırar. Şair bu fikirlərini təsdiq etmək üçün "Sultan Səncər və qarı" hekayəsini yaradır. Sultan Səncər Səlcuqlular sülaləsindən olan, Nizamidən bir neçə il əvvəl vəfat etmiş, eyş-işrətə başı aludə olduğundanölkənin idarəsini öz yaxın adamlarına tapşırmış zülmkar şahdır. Ona vergi verən bir tayfaya ədalətsizlik edib, onlardan alınan vergini artırdığı üçün həmin tayfa tərəfindən əsir edilir, bunun nəticəsində şahlıq əlindən çıxır, əsirlikdən qaçdıqdan sonra isə ölkəsinin qarət və talan edildiyini görərək, çox yaşaya bilməyib ölür.^[11] Nizami bu tarixi hadisələrdən istifadə edib, Sultan Səncəri öz müasirlərinə nümunə kimi təqdim edir.

Həmin motiv yeddinci məqalətdə də özünü göstərir. Burada da şair zülmkarla bildirir ki, əgər zülm edib xalqı incitsən, xalq da sənə qarşı olar. Əksinə, xalqın dərdlərinə can yandırsan, onlar da bunun əvəzində sənə can-başla rəiyyətlik edib, hörmətini gözlərlər. XII məqalətdə də şair ədalət məsələsinə toxunur, lakin burada o, problemə dini əsaslarla yanaşır. XIV məqalətdə şair yenidən IV məqalətdə qeyd etdiyi fikrə qayıdır. XX məqalətdə Nizami zəmanəsinin paxıl saray adamlarını tənqid edir. "Bülbül və qızılquşun dastanı"nda Nizami qızılquşun danışmamaq xasiyyətini bəyəndiyi və bunu məsləhət gördüyü kimi, həmişə nə görsə danışan, gördüyü nöqsanları açıq şəkildə dilə gətirən alleqorik bülbülün simasında zülm və istismarı görüb dərk edən, susmağı bacarmayan özü kimi mütəfəkkirləri nəzərdə tutur.

Nizami poemanın II, IV, XIV məqalətlərindəki "Nuşirəvan və bayquşların söhbəti", "Sultan Səncər və qarı", "Zalım şahla doğrudanışan qoca" dastanlarında zalımın zülmünə dözməməyi, onun zülm və əziyyətlərini üzünə söyləməyi məsləhət görürsə, XVIII və XX məqalətlərdə zalımın zülmünə qarşı susmağı, tənqid etmədən əl çəkməyi məsləhət görür. Bu iki fikir ziddiyyətli olsa da, Nizami əsas fikirlərini II, IV və XIV məqalələrdə ifadə etmişdir. XVIII və XX məqalətlərdəki "Cəmşidin munisi" və "Bülbül və qızılquşun dastanı" hekayətlərində şair özünün təqib edilməsindən ehtiyat etdiyi üçün öz fikirlərini pərdələyib, simvollardan istifadə edir.

XII məqalətdə Nizami əməyi təbliğ edərək, saraylarda şahlara yaltaqlıq edib bir parça çörək qazanmaqdansa, dəvə kimi fiziki əməklə məşğul olmağı, "fillərin ayağına dolaşmamağı" məsləhət görür. Şair hər bir işə girişərkən, onu səylə, çalışqanlıqla yerinə yetirməyə çağırır. VIII məqalətdə zəmanə və zəmanə əhlindən şikayət mötivi əsas yer tutur. Əsərin III məqalətində şair, "zəmanəsində adamlığın aradan qalxması", "bal süfrəsi" olan dünynın zəmanə əhlinin əli ilə "arı yuvası"na dönməsini təsvir edərək "insanların zəmanənin pisliyi ucbatından bir-birini həzər etmələri"ni qorxmadan ifşa edir. XI məqalətdə, Nizami zəmanəsini "Divlər məkanı"na bənzədib, onun dirilik suyunun ciyər qanı olmasını göstərir. Şair mənəm-mənəm deyib qürurlanan zəmanəsinin lovğa adamlarına üz tutaraq onları qürurdan əl çəkməyə çağırır:

Nizami Gəncəvi "Sirlər Xəzinəsi"ni yazarkən özünə qədər şərq ədəbiyyatında sabitləşmiş bir sıra ənənələri təkmilləşdirərək orijinal mövqedən çıxış etmişdir. Həmin cəhət birinci dəfə hind alimi Ə. A. Əhmədin diqqətini cəlb etmişdir. O, qeyd edir: "Xacə Nizami Gəncəvi qədim üslubu dəyişərək məsnəvi deməkdə yeni bir tərz ixtira edib, sözü bəzəmiş və birinci olaraq o, bu nazik, çətin yolla getməklə namünasib sözün sir-zibilini, xoşagəlməz, daş-kəsəkli və bəyənilməz qafiyələri bu yoldan təmizləyərək, şer mülkünü nizama salmışdır."^[13]

Nizami "Sirlər Xəzinəsi"ndə əsas mətləbə başlamazdan əvvəl tövhid, nət, merac, əsərin ithaf edildiyi şəxsə xitab, kitabın yazılması səbəbi və sonda xətmi-kitab, habelə hər bir nəzəri məqalətə aid yalnız bir didaktik hekayə vermək kimi formaları ədəbiyyata gətirməklə didaktik poema janrını forma cəhətdən təkmilləşdirmişdir. Fars dəri dilində Nizaminin "Sirlər Xəzinəsi"nə kimi əruz vəzninin səri bəhrində ayrı-ayrı beytlər olsa da,^[14] böyük həcmli didaktik poemalarda bu bəhrdən istifadə edilməsi haqqında heç bir məlumat yoxdur. "Sirlər Xəzinəsi"ndən əvvəl yazılmış didaktik poemalar isə Əruzun Həzəc bəhrində yazılmışdır.

Nizaminin "Sirlər xəzinəsi"nin forma orijinallığı əsərin əsas hissəsindəki mütənasibliklə məhdudlaşaraq qalmır. Əsər eyni zamanda didaktik-əxlaqi mövzuda yaradılan orta əsr poemalarının giriş hissəsini sistemləşdirmək, təkmilləşdirmək işində də nümunə ola bilər. "Məxzən-ül-fəvaid"in yazdığına görə Nizamidən əvvəl didaktik mövzuda yazılmış əsərlər girişsiz olub birdən-birə əsərin əsas hissəsi ilə başlayırdı.^[15] Hələ birinci dəfə Məcdud Sənai özünün "Hədiqət-ül-həqaiq"ində dini hisslər, kitabın ithaf edildiyi şəxsin mədhi, kitabın tərtibi haqqında fəsillər yaratmağa çalışıb, məsnəvi ilə yazılmış əxlaqi poemalar üçün yeni vahid bir forma tərtib etmək istəmişdir. Lakin Sənai buna qismən müvəffəq ola bilmişdir.^[16] Sənainin poemasında tövhid, minacat, peyğəmbərin, imamların, əsərin ithaf olunduğu hökmdarın mədhi, söz, şer və saray şeri haqqında verilmiş hissələr dağınıq şəkildə öz ifadəsini tapmış, vahid bir qaydaya riayət edilməmişdir. Bu fəsillər "Hədiqət-ül-həqaiq"in əvvəli, ortası və sonunda səliqəsiz şəkildə verilmişdir. Nizami isə sələfinin bu nizamsızlığını qaydaya salıb, orta əsr poemalarının ondan sonra ənənəvi olan girişini formalaşdırmışdır.

Nizaminin vəfatından sonra "Sirlər Xəzinəsi" haqqında ilk müfəssəl məlumata XIII əsr tarixçisi İbn Bibinin hicri 679-cu ildə (miladi 1280) tamamladığı "Kiçik Asiya səlcuqilərinin tarixi" adlı türkcə yazdığı əsərində təsadüf edilir.^[17] İbn Bibidən əvvəl isə, Hindistan təzkirəçisi Məhəmməd Ovfinin "Lübab-ül-əlbab" adlı əsərində "Sirlər xəzinəsi" poemasının yalnız adı çəkilir.^[18] M. Ravəndinin "Rahət-üs-südur və ayət-üs-sürur" adlı əsərində isə poemadan bir neçə beyt verilir.^[19]

İbn Bibi, Sultan Rüknəddin Arslan şah ibn-Toğrulun Abxaziyada qalxmış üsyanı yatırmaq üçün Mücisəddin Toğrul şah və Mənguçək nəslindən olub, Ərzincanda hakimlik edən Bəhram şah İbn Davud ilə birlikdə ora qoşun göndərməsini təsvir edərkən, Bəhram şah ibn Davudun mədhi münasibətilə yazmışdır:

"On il mübdə-ül-kəlam xacə imam Nizamiye Gəncəyi "Məxzən-ül-əsrar" kitabını onun Humayun badigahı adına dürre məknun kimi silki nəzmə gətridi. Həzrətinə hədiyyə və töfhə göndərdi: Məlik dəxi ona beş min altın və ayrulu və ayunlu at və beş aşkun qatırları ağır və faxir qiymətlu təşrif və məlbus mürəsse tərsiə cəvahir və zəvahir birlə ona ənam buyurulub, nəvvab və hüccabından bir kimsənə ilə ki, onunla müxatibə və mükaliməyə layiq ola, irsal buyurdu və ol kitabı təhsinü mədh qılıdı."^[20]

Nizaminin "Sirlər Xəzinəsi"ni Ərzincan hakimi Bəhram şah ibn-Davud adına yazması və bunun müqabilində şahdan qiymətli hədiyyə və töfhələr alması haqqında İbn Bibi tərəfindən verilmiş bu məlumat XIX əsrin sonlarına kimi Şərq təzkirələrində, cüzi dəyişiklik və əlavələrlə təkrar edilmişdir.^[21] Bəzi təzkirəçilər əsərin yalnız adını çəkir,^[22][23] bəzi təzkirəçilər isə Nizaminin həyat və yaradıcılığından bəhs etsələr də "Sirlər Xəzinəsi" haqqında heç bir mülahizə irəli sürmürlər,^[24] ya da şairin birinci poemasından gətirdikləri parçalarla kifayətlənirlər ki, bu parçalar da adətən əsərin əvvəlində verilmiş tovhid, nət və meracdan ibarət olur.^[25]

Nizaminin tədqiqi tarixindən danışan A. Krımski və Y. E. Bertels, həm də sonrakı müəlliflər İbn Bibinin bu məlumatını tədqiq etsələr də, nizamişünaslıqda mübahisələrə səbəb olan "Sirlər Xəzinəsi"nin yazıldığı il haqqında onun verdiyi məlumata nəzər yetirməmişlər. Halbuki İbn Bibi "Sirlər Xəzinəsi"nin Abxaziyadakı üsyanı yatırmaq üçün ora qoşun göndərildiyi ildə, yəni hicri 574-cü ildə miladi 1178 – 1179-cu illərdə yazıldığını və göndərildiyini söyləmişdir.^[26]

1786-cı ildə Hindistanda çap edilən "Səfineyi-Asiyayi" məcmuəsinin ikinci nömrəsində "Sirlər Xəzinəsi"nin iyirmi məqalətinin nəşri^[27] və V. Cons tərəfindən ingilis dilinə tərcüməsi^[28], həmin məqalətlərin Rusiya və Avropada yenidən nəşri, L. Hayn tərəfindən latın dilinə tərcüməsi^[29] bu əsərə Avropa ədəbiyyatşünaslığında maraq yaratmışdır.

XIX əsrin II yarısında Nizami irsi, o cümlədən "Sirlər Xəzinəsi"nin Avropada elmi-tənqidi nöqteyi-nəzərdən öyrənilməsi sahəsində macar alimi V. Baxerin fəaliyyəti diqqəti cəlb edir. Baxerin "Nizami"^[30] monoqrafiyasının nəşri ilə Nizaminin həyatı və yaradıcılığının, qismən də "Sirlər Xəzinəsi"nin tədqiqində yeni bir mərhələ başlayır.^[31]

V. Baxer "Sirlər Xəzinəsi" haqqında o vaxta qədər deyilməmiş yeni mülahizələr irəli sürüb, əsərin ideya istiqaməti, yazılması tarixi, ithaf edildiyi şəxsin kim olması kimi problemlər üzərində dayanır.^[32] V. Baxerdən sonra ingilis alimi Çarlz Rio Britaniya muzeyində Şərq əlyazmalarını təsvir edərkən özündən əvvəlki alimlərin tədqiqatlarına da tənqidi yanaşmış və onlara düzəliş vermişdir.^[33]

XIX əsrin alman tədqiqatçılarından Herman Ete isə özünün "Fars ədəbiyyatı tarixi"ndə təsəvvüf və ürfan şerinin inkişafından, nəsihət və moizə ədəbiyyatından danışarkən, bu iki tipli şeirin, Nizaminin "Sirlər Xəzinəsi"ndə bir vahid kimi verilməsini qeyd edir.^[34] Kəlküttədə, ingilis kollecində fars dili mütəxəssisi olan hind aimi Ağa Əhməd ibn Əhmədin 1873-cü ildə tamamladığı "Həft Asiman" adlı tədqiqat əsəri "Sirlər xəzinəsi"nin tədqiqi sahəsində ciddi addım hesab edilir. Ə. Əhməd "Sirlər Xəzinəsi"nin bəhri, bu bəhrin ilk dəfə Nizami tərəfindən məsnəvidə işlədilməsi, poemanın orijinallığı, Məcdud Sənainin "Hədiqətül-həqaiq"indən tamamilə fərqlənməsi və əsərə yazılmış cavablar haqqında o vaxta qədər şərq təzkirələrində və Avropa tədqiqatçılarının əsərlərində qoyulmamış yeni problemləri öz əsəri üçün tədqiqat obyekti seçir.^[35]

XX əsrdə Avropada "Sirlər Xəzinəsi"ni ingilis dilinə nəsrlə tərcümə edib, geniş başlıqla çap etdirən və həmin başlıqda bir sıra yeni problemlər qoyub həll etməyə çalışan London Universitetinin fars dili kafedrasının professoru Qulam Hüseyn Darab olmuşdur. Darabın tərcüməsinin əhəmiyyəti və müqəddimədə qoyulmuş məsələlər haqqında V. Minorski özünün tərcümə haqqında rəyində danışmışdır.^[36] Q. H. Darab Nizaminin həyatı haqqında şairin öz əsərlərindən məlumat toplamağa çalışaraq ən çox "Sirlər Xəzinəsi"nin yazılması, şairin təvəllüdü və ölüm tarixləri üzərində dayanır.

Ümumiyyətlə XX əsrdə "Sirlər Xəzinəsi"nin tədqiqi məsələsində ilk ciddi addımları İran alimləri atmış, əsər haqqında bir sıra yeni mülahizələrin meydana çıxmasına və yeni problemlərin irəli sürülməsinə səbəb olmuşlar. V. Dəstgirdi Nizaminin bütün əsərlərinin tənqidi mətninin hazırlanmaqla qalmayıb, "Sirlər Xəzinəsi"nin tədqiqi sahəsində də əhəmiyyətli mülahizələr irəli sürmüşdür. O, özünün "Gəncineyi-Gəncəvi" adlı əsərində "Sirlər xəzinəsi" haqqında bir sıra əhəmiyyətli məsələlər qoymuşdur. Onun tədqiqatının ən qiymətli cəhəti "Sirlər Xəzinəsi"ndə işlənmiş, lakin, lüğətlərdə az təsadüf edilən sözlərin izahına geniş yer verməsi, şairin bəzən çətin anlaşılan təşbeh və bənzətmələrini, beyt və misralarını təhlil və izah etməsidir. Vəhid bir sıra tədqiqatçıların mübahisəsinə səbəb olmuş "Sirlər Xəzinəsi"nin yazılması tarixi üzərində dayanıb, əsərin 1174-cü ildə başlandığı və 1176-cı ildə tamamlandığı fikrini irəli sürmüşdür.^[37]

V. Dəstgirdidən sonra, İranda Nizami və "Sirlər Xəzinəsi" haqqında tədqiqatlar S. Nəfisi tərəfindən davam etdirilmişdir.^[38] S. Nəfisi səhvən əsərin Bəhram şah Qəznəviyə töhfə göndərilməsini qeyd edir.^[39] O, əsərin ideya və məzmunundan bəhs edərkən özündən əvvəlki tədqiqatçıların fikirlərini təkrar edir, "Sirlər Xəzinəsi"nin təsəvvüf və ürfan təsiri ilə yazılmasından danışır.^[40] İran tədqiqatçıları içərisində yalnız Əli Əkbər Şahabi özündən əvvəlki fikirləri təkrar etməyərək yeni fikirlər söyləmişdir. Şəhabi "Nizami-şairi-dastansəra" adlı doktorluq dissertasiyasında "Sirlər Xəzinəsi"nin ideya və məzmununa, poemanın Sənainin "Hədiqət-ül-həqaiq"i ilə əlaqəsi məsələsinə yanaşarkən İran tədqiqatçıları içərisində orijinal mövqe tutur. O, "Sirlər Xəzinəsi"nin təsəvvüf ədəbiyyatına münasibəti və Sənainin "Hədiqət-ül-həqaiq" əsəri ilə əlaqəsi haqqında Qərbi Avropa və İran tədqiqatçılarının ön plana çəkdikləri məsələni təhlil edərkən göstərir ki, "Nizaminin şairlik xarakteri onun təsəvvüf və ürfan xarakterinə üstünlük edir və bu mənada Sənai, Əttar, Mövləvi və sairləri kimi təsəvvüf şairlərinə aid edilən "arif və sufi" sözünü Nizamiyə aid etmək mümkün deyil. Çünki təsəvvüf şairlərinin əhval və əsərlərindən məlum olduğu kimi onlar həyatda asketik tərzə malik olduqları üçün fikir və düşüncələri də ürfan məsələləri və təsəvvüf zəminlərində inkişaf edir."^[41]

XX əsrdə "Sirlər Xəzinəsi" Türkiyə tədqiqatçılarının da diqqətini cəlb etmiş və Nizami haqqında danışarkən "Sirlər Xəzinəsi"ndən də söhbət açmışlar. M. F. Köprülü özünün "Türk ədəbiyyatı tarixi"ndə Nizami məsnəvilərinin Şərq ədəbiyyatında bir dönüş olduğunu qeyd edir, məsnəvi janrının Nizami tərəfindən ən mükəmməl formaya salınması fikrini irəli sürür və bu sahədə Nizaminin böyük novator olduğunu qeyd edir.^[42] M. Ə. Rəsulzadə Nizaminin anadan olmasının 800 illiyi ilə əlaqədar olaraq yazdığı "Azərbaycan şairi Nizami" adlı əsərində "Sirlər Xəzinəsi"ndən geniş bəhs etmişdir.^[43]

XX əsrin 40-cı illərindən başlayaraq keçmiş SSRİ ərazisində də Nizami haqqında ciddi tədqiqatların aparılmasına başlanmış, Y. E. Bertels, H. Araslı, M. Rəfili, X. Yusifli kimi alimlərin simasında dünya nizamişünaslığında yeni-yeni problemlər qoyulur və Nizami əsərlərinin, o cümlədən "Sirlər Xəzinəsi"nin elmi şəkildə öyrənilməsinə yeni istiqamət verilir. Sovet alimlərinin tədqiqatlarında ilk dəfə Nizaminin bütün əsərlərində olduğu kimi "Sirlər Xəzinəsi"ndə də xalq yaradıcılığına münasibəti və ondan geniş şəkildə istifadə etməsi məsələsi araşdırılır. Akademik H. Araslı qeyd edir ki, "Sirlər Xəzinəsi"nin məzmununu yaxşı dərk edə bilmək, Nizaminin dilinin xüsusiyyətlərini başa düşmək üçün Azərbaycan folklorunun xüsusiyyətlərini, Azərbaycan adət-ənənələrini dərindən bilmək lazımdır.^[44] Prof. C. Xəndan isə yazır ki, ""Sirlər Xəzinəsi" hekayətlərinin xalq yaradıcılığı, xalq rəvayətləri ilə əlaqəsindən danışarkən yazır ki, "Sirlər Xəzinəsi"ndəki hekayətlərin çoxu öz məzmununu xalq ədəbiyyatı xəzinəəsindən almış və Nizami öz sənəti ilə bu hekayətləri daha da canlandıraraq ölməz əsərlər səviyyəsinə qaldırmışdır."^[45]

H. Araslı,^[46] M. Şaginyan^[47] və başqalarının^[48] fikrincə, "Sirlər Xəzinəsi"ni Xürrəmilər və Babək hərəkatı nöqteyi-nəzərindən tədqiq etmək məqsədəuyğun salınmalıdır. M. Şaginyan "Sirlər Xəzinəsi"ndəki ədalət və xalq məsələlərini məşhur səlcuq vəziri Əbülhəsən Nizamülmülkün "Siyasətnamə" əsəri ilə müqayisə etmiş, oxşar motivlərin hər iki əsərdə öz əksini tapdığını göstərmişdir.^[49]

XX–XI əsrlərdə Avropa və ABŞ-də son onilliklərində "Sirlər Xəzinəsi" haqqında bir sıra yeni, bəzən də ziddiyyətli fikirlər irəli sürülmüşdür. E. Boven 1964-cü ildə "Fars poemalarından" adlı əsərində qeyd edir ki, "Nizami "Sirlər Xəzinəsi"ni yazarkən tamamilə təsəvvüf təsiri altında olmuşdur.^[50] Nizami yaradıcılığının tədqiqi sahəsində uzun illər səmərəli çalışmış çex alimi Yan Ripka uzun illər davam edən tədqiqatlarından sonra Nizamini "fars-türk mədəniyyətinin yetirdiyi ən böyük sima" adlandırır.^[51]

XX əsrdə Avropa və ABŞ-də "Sirlər Xəzinəsi" haqqında nisbətən geniş bəhs edən alimlər içərisində italyan alimi A. Poqliaro, ingilis-amerikan alimləri A. Y. Arberi və M. Y. Makdonaldın tədqiqatları diqqət çəkir. A. Poqliaro qeyd edir ki, "özünə qədərki bütün məsnəvilərdən fərqlənən "Sirlər Xəzinəsi" tamamilə yeni üslubda yazılmışdır."^[52] M. V. Makdonald isə "Nizaminin dini və sosial görüşləri" məqaləsində bir tərəfdən əsəri dini poema adlandırıb, Nizaminin "Sirlər Xəzinəsi"ni yazarkən dinin təsiri altında olduğunu qeyd edir, digər tərəfdən isə şairin dindən öz fikirlərini təbliğ etməkdə bir vasitə kimi istifadə etdiyini və cəmiyyətdə mütərəqqi dəyişikliklər tərəfdarı olduğunu söyləyir.^[53]

Nizami haqqında geniş tədqiqatların müəllifi olan Azərbaycan alimi R. Azadə qeyd edir ki, "Sirlər Xəzinəsi"ndə duyğuya, iradəyə nüfuz güclüdür. Zülm və haqsızlığa qarşı etiraz və mübarizə "Sirlər Xəzinəsi"ndən qızıl bir xəttlə keçib gedir. Mübarizlik Nizami şerinin əsas amillərindəndir.^[54] R. Azadə uzun zaman dünya nizamişünaslığında "Sirlər Xəzinəsi"nin "Hədiqət-ül-həqaiq"ə bənzədilməsi və orijinallığı haqında olan rəylərə yeni bir fikir əlavə edərək göstərir ki, "Hədiqət-ül-həqaiq"də "Sirlər Xəzinəsi"ndəki siyasi kəsər yoxdur. Bundan əlavə alim ilk dəfə olaraq qeyd edir ki, "Sirlər Xəzinəsi" ilə XI əsr uyğur-türk şairi Balasaqunlu Yusif xas Hacibin "Qutadqu bilik" əsəri arasında fikri amal səsləşməsi vardır.^[55]

Nizaminin yaradıcılığının, o cümlədən "Sirlər Xəzinəsi" əsərinin müasir elmi tələblər baxımından tədqiqinə Avropada başlanmışdır. Avropada birinci dəfə Nizaminin "Sirlər Xəzinəsi" tam şəkildə, izahatlarla birlikdə çap etdirən ingilis alimi N. Bland olmuşdur^[17]. XX əsrdə "Sirlər Xəzinəsi"nin müasir tələblərə cavab verən tənqidi mətni olmadan onun ətraflı tədqiqi mümkün deyildi. N. Blandın nəşr etdirdiyi tənqidi mətn isə, artıq öz rolunu oynamış və XX əsr tədqiqatçılarının tələblərinə cavab vermirdi. Yeni tənqidi mətnin hazırlanması işini klassik fars bədii dilinə dərindən bələd olan İran ədəbiyyatşünası Vəhid Dəstgirdi öz öhdəsinə götürdü. O, 1935-ci ildə "Sirlər Xəzinəsi"nin İran kitabxanalarında saxlanan otuz əlyazması əsasında tənqidi mətni hazırlamaqla bu əsərin tədqiqinə yeni imkanlar yaratdı.^[56] Rusiya alimi Y. E. Bertels həmin tənqidi mətnin nöqsanlı cəhətlərini tədqiq etmişdir.^[57] Lakin bu mətn "Sirlər Xəzinəsi"nin öyrənilməsi işini sürətləndirmiş, bir sıra yeni tədqiqat əsərlərinin və tərcümələrinin meydana çıxmasına səbəb olmuşdur.

Nizamişünaslıqda "Sirlər Xəzinəsi"nin tədqiqi sahəsində ən böyük nailiyyətlərdən biri poemanın yeni elmi-tənqidi mətninin hazırlanması olmuşdur^[58]. Bu tənqidi mətnin özündən əvvəl hazırlanmış tənqidi mətnlərdən, hətta İran alimi Vəhid Dəstgirdinin hazırladığı tənqidi mətndən də üstün cəhətlərə malik olduğu qeyd edilir.^[59] Azərbaycan alimi Ə. Ə. Əlizadənin hazırladığı mətndə əsərin ən qədim əlyazmalarından istifadə edilmiş, şübhəli misra və beytlərin digər əlyazmalarda necə qeyd edilməsi dəqiq göstərilmişdir. Y. E. Bertels qeyd edir ki, bu tənqidi mətn, müasir tədqiqat üçün möhkəm baza əsasında yaradılmışdır.^[58] Ə. Ə. Əlizadənin hazırladığı tənqidi mətndə XIV əsrə aid ən qədim əlyazması əsas tutulsa da, bəzi hallarda sonrakı əsrlərdə üzü köçürülmüş əlyazmalarının daha mötəbər olması üzə çıxmışdır. Bunu Hüseyn Pejman Bəxtiyarinin 1964-cü ildə Tehranda nəşr etdirdiyi "Sirlər Xəzinəsi" mətnindən və müqəddiməsindən də görmək mümkündür. H. Pejmanın hazırladığı mətn elmi-tənqidi mətn hesab edilmir. Çünki, müəllifin özü qeyd edir ki, o əsəri hazırlarkən, əlində qədim əlyazmalar olsa da, o həmin əlyazmalardan tənqidi şəkildə istifadə etməmiş, V. Dəstgirdinin və Ə. Ə. Əlizadənin tənqidi mətnlərinə əsaslanmışdır^[60]. Lakin H. Pejmanın hər iki mətni müqayisəsi və klassik fars-dəri dilini yaxşı bilməsi, bir sıra yanlış beyt və misraları, ayrı-ayrı sözləri düzgün şərh etməsi onun mətninin üstün cəhətlərindəndir.

Nizaminin xəmsəsində külli miqdarda atalar sözlərindən, zərbi-məsəllərdən, aforizm və idiomatik ifadələrdən istifadə etmiş və öz əsərinin bədii dəyərini artırmışdır. Həm də onun xalq yaradıcılığından, folklordan aldığı ifadələr, əsasən Azərbaycan xalqı ilə bağlı olmuşdur. Elə buna görə də, Azərbaycan xalqının adət və ənənələrini, dil və ifadə xüsusiyyətlərini bilmədən "Sirlər xəzinəsi"ndə aforizm və zərbi-məsəllərlə ifadə edilmiş dərin mənanı tamamilə qavramaq qeyri-mümkündür.^[61]

Y. E. Bertels "Sirlər Xəzinəsi"nin bədii dilindən danışarkən göstərir ki, şair bu əsərində bədii sözün bütün həqiqi və məcazi mənalarından istifadə edir. Buna görə də, "Sirlər Xəzinəsi"ni dərindən başa düşmək üçün hərtərəfli, universal biliyə malik olmaq lazımdır. Y. E. Bertels "Sirlər Xəzinəsi"nin bir sıra beytlərinin Qərb və Şərq tədqiqatçıları tərəfndən doğru şərh edilmədiyini göstərmiş, dərin mənalı aforizmlərlə ifadə edilmiş beytləri açıb təhlil etmişdi.^[62] Bununla birlikdə Y. E. Bertels "Sirlər Xəzinəsi"ndə çətin anlaşılan təşbih və tərkiblərin işlədildiyini, şairin əsərin dilini bilərəkdən çətinləşdirdiyini qeyd edir. "Sirlər Xəzinəsi" xalq yaradıcılığından gələn çoxmənalı ifadələrlə, idiomlarla, frazeoloji birləəşmələrlə zəngin olduğu üçün onun dərin mənasını başa düşmək doğrudan da bəzi çətinliklər törədir. Y. E. Bertelsin poemanın dili haqqındakı mülahizələri onu bu nəticəyə gətirir ki, "Sirlər Xəzinəsi" sadə xalq kütlələri üçün deyil, yüksək savadlı zadəgan təbəqə üçün yazılmışdır.^[63]

"Sirlər Xəzinəsi"nin bədii dili məsələsini təhlil edərək orijinal mülahizələr irəli sürən akademik H. Araslının fikrincə, Azərbaycan xalqı içərisində işlədilən zərbi-məsəlləri, dərin mənalı ifadələri, Azərbaycan folklorunun üslub və ifadə xüsusiyyətlərini bilmədən "Sirlər Xəzinəsi"ndə şairin yaratdığı zəngin məzmunu hərtərəfli başa düşmək mümkün deyildir.^[64] H. Araslının fikrincə, poemada elə parçalar vardır ki, bunların hər misra və beytində bir deyil, bəzən bir neçə aforistik ifadə və məsəl, çoxmənalı söz işlənir: "Şair fikirlərini inkiaşf etdirdikcə bu aforizmlər bir-birlərini daha da qüvvətləndirir, tamamlayır. Dilin yığcamlığı, az sözlə dərin məna ifadə etmək bacarığı, hər sözün yerində işlənilməsi…"Sirlər Xəzinəsi" əsərinin dünya ədəbiyyatının təlimi əsərləri içərisində xüsusi yer tutmasını təmin edir."^[64]

Y. Ripka alman dilində yazdığı "Nizami kəskin baxış haqqında" adlı məqaləsində "Sirlər Xəzinəsi"ndə Nizaminin bədii sözün bütün bütün həqiqi və məcazi mənalarından necə ustalıqla istifadə etdiyini göstərməklə, poemada işlədilmiş bir neçə çoxmənalı sözün təhlilini də verir^[65].

Nizaminin "Sirlər Xəzinəsi" kompozisiya quruluşu və həcmi ilə özündən əvvəlki didaktik poemalardan fərqləniyi kimi, bəhrinin orijinallığı ilə də diqqəti cəlb edir. "Sirlər Xəzinəsi"ndən əvvəl didaktik poemalarda bir qayda olaraq əruz vəzninin xəfif bəhrindən istifadə olunurdu. Nizami isə öz poeması üçün səri bəhrini seçmişdir. Əsədi Tusinin "Loğat-ül-fors"undakı səri bəhrindəki bir neçə beyt^[66][67] nəzərə alınmazsa, birinci dəfə səri bəhrini didaktik-əxlaqi mövzuda Nizami işlətmişdir.^[68] Şair özü də bəhr cəhətdən ona qədər məsnəvi-poema yaradanları təkrar etmədiyini, yeni bir bəhrlə yazdığını etiraf edib göstərir ki, o keçmiş ənənəni pozaraq yeni bir oyun qurmuş, yeni bir qəlibdən heykəl tökmüşdür.

Bu beytdən aydın olur ki, Nizami Əsədi Tusinin "Loğatul-fors"unda olan səri bəhrində yazılmış bir neçə beytdən ya xəbərsiz olmuşdur, ya da həmin bir neçə beyti ciddiyə almamışdır. M. A. Əhməd qeyd edir ki, "Nizami məsnəvi gəmisini bu dəryaya sürmüş ilk şəxsdir."^[70]

Nizaminin "Sirlər Xəzinəsi"ndə istifadə etdiyi səri bəhrinin qətqisi "mətu’i movquf" adlanır: "Müftəilun, müftəilun, failan." X. Hüseynov qeyd edir ki, "…səri bəhrində didaktik əsər yazmaq çox çətindir. Lakin Nizami bu bəhrin çətinliyinin öhdəsindən gəlmiş, yonulmuş, qəliblənmiş, bəhrin tələblərinə tamamilə riayət edilmək şərti ilə qiymətli sənət inciləri yaratmışdır."^[71] Nizamidən sonra "Sirlər Xəzinəsi"nin təsiri altında yaradılmış didaktik əxlaqi əsərlərin müəlliflərinin, demək olar ki, hamısı Nizaminin seçdiyi bəhri götürmüş və səri bəhri didaktik planda yazılan əsərlərdə artıq bir ənənə şəklini almışdır.^[72]

Nizami "Sirlər Xəzinəsi"ni yaradarkən ilk növbədə xalq yaradıcılığında olan ideya və mövzuları sənətkarlıqla işləyib zənginləşdirmişdir. Bu, Nizaminin sinfi mənafeyi ilə dəuyğun idi. Nizami sarayda yazıb-yaradaraq feodal zadəgan təbəqəsinin mənafeyini müdafiə edən şairlərin əksinə olaraq, ömürünün sonuna kimi doğma Gəncə şəhərindən ayrılmamış və xalq içərisində yaşamışdır. O, yaradıcılığında, xalq ifadə və məsəllərindənkülli miqdarda istifadə edib, əsərlərinin mövzu və ideyaları ilə xalqın mənafeyini müdafiə etmişdir.

E. Y. Bertels Nizaminin "Sirlər Xəzinəsi"ndəki didaktikadan danışdıqda, göstərir ki, fars dilində ibrət və nəsihət ruhlu ədəbiyyat nümunələrini çox qədim zamanda yaradılmış "İbrət kitabları"nda, bizim eranın III–IV əsrlərində Sasanilərin hakimiyyəti dövründə Zərdüşt kahinlərinin yaratdığı müxtəlif "Ayinnamələr"də axtarmaq lazımdır. Bu ibrət kitabları və "Ayinnamə"lər əsasən ölkənin idarə yolları və kahinlərin əxlaqı haqqında yazılırdı. Bundan əlavə XI–XII əsrlərdən başlayaraq sufi ruhanilər məclislər təşkil edir, dini etikadan danışır, bu və ya digər mülahizəni müvafiq hekayələrlə möhkəmləndirirdilər. E. Y. Bertelsə görə , istər Sənainin "Hədiqət-ül-həqaiq"i, istərsə də, Nizaminin "Sirlər Xəzinəsi" poemalarının quruluşu və ideyaları da həmin bu məxəzlər əsasında yaradılmışdır.^[73]

Nizami "Sirlər Xəzinəsi"ni yazarkən hər şeydən əvvəl Azərbaycan xalqının yaratdığı və ya Azərbaycan xalqı içərisində yayılmış folklordan bəhrələnmişdir.^[74] Lakin o, həm də Şərq xalqlarının – iranlıların, çinlilərin, hindlilərin, çinlilərin, ərəblərin və başqalarının folklorunu da mənimsəmiş, əsərlərini yaradarkən öz mövzu və ideyalarını həmin xalqların folkloru ilə də zənginləşdirmişdir.^[75]

Nizaminin istifadə etdiyi folklor nümunələrindən biri də çox qədim zamanlarda yaradılmış və bizim dövrə qədər gəlib çıxmış "Bəxtiyarnamə" dastanıdır.^[76] Bundan əlavə Azərbaycan və Şərq xalqlarının folklorunun məhsulu olan nağıllarda, dastanlar da Nizaminin faydalandığı mənbələr sırasındadır. Nizami "Sirlər Xəzinəsi"ni yaradarkən xalq yaradıcılığının təsiri altında yaradılmış ictimai dövlət quruluşu və əxlaq məsələlərindən bəhs edən, özünə qədər yaradılıb şöhrətlənmiş yazılı əsərlərdən də istifadə etmişdir. Səlcuqluların dövlət və əxlaq prinsiplərini özündə cəmləşdirən məşhur Səlcuqlu vəziri Nizamülmülkün ictimai-fəlsəfi nəsr əsəri olan "Siyasətnamə" də belə əsərlərdən biridir. "Siyasətnamə"də də dövləti idarə etmək, ədalətli olmaq, padşahların əxlaqı haqqında bir sıra fəsil və hekayələr vardır.^[77] "Siyasətnamə"də hətta Nizaminin "Sultan Səncər və qarı" hekayəsinin məzmununa uyğun bir hekayə də vardır.^[78] Nizaminin "Sirlər Xəzinəsi"ndən təxminən yüz il əvvəl yazılmış "Qabusnamə" əsərində də "Sirlər Xəzinəsi" ilə oxşar mövzuların olması, tədqiqatçılara Nizaminin həmin əsər ilə də tanış olduğunu söyləməyə imkan vermişdir.^[79]

Nizaminin "Sirlər Xəzinəsi"ndə toxunduğu mövzular ilə qədim "Kəlilə və Dimnə" mövzuları arasında yaxınlıq, müəyyən məqamlarda isə oxşarlığın olması, tədqiqatçıların "Sirlər Xəzinəsi"nin əsas mənbələrindən birinini də "Kəlilə və Dimnə" olduğunu düşünmələri üçün əsas vermişdir. Nizaminin "Kəlilə və Dimnə" ilə tanış olmasına şübhə edilmir. Belə ki, "Xosrov və Şirin"də Bozorq Ümidin Xosrova "Kəlilə və Dimnə"dən qırx nəsihət verməsi Nizaminin "Kəlilə və Dimnə"yə dərindən bələd olduğunu sübut edir.^[80]

Şair, "Sirlər Xəzinəsi"ndə saraydan və saray şairlərinin acınacaqlı aqibətindən danışarkən, sarayda yaşayıb yaradan şairlərin nəhayətdə şahların əli ilə cəzalandırılacağını göstərir və saraylardan uzaqlarda, asudə yaşamağı üstün tutur. Həmin motivə, eyniylə "Kəlilə və Dimnə"də də rast gəlinir. "Kəlilə və Dimnə"də deyilir ki, padşahlarla dost olanlar canlarını salamat saxlaya bilməzlər.^[81] "Harrun-ər-Rəşidlə dəlləyin dastanı"ndan çıxarılan nəticə, eyni ilə, "Kəlilə və Dimnə"də pul, xəzinə üstündə oturan siçanın hekayətində də özünü göstərir. "Sirlər Xəzinəsi"ndə tamahkarlıq və hərislik şiddətlə tənqid edildiyi kimi, "Kəlilə və Dimnə"də də bütün bəlaların mənbəyinin tamahkarlıq və hərislik olması, əsil dövlətliliyin gözütoxluq olub, qənaətlə dolanmağa əsaslanması göstərilir.

"Kəlilə və Dimnə"də kəndli oğlunun dili ilə əmək, zəhmət haqqında deyilən sözlərin "Sirlər Xəzinəsi"ndə də əsas götürüldüyünü aydən görmək mümkündür. Nizami "Sirlər Xəzinəsi"ndə zalımın zülmünü üzünə çırpmağı, zalımdan qorxmamağı qarı və doğru danışan qoca simasında vermişdisə, "Kəlilə və Dimnə"də də ağıllı o adam sayılır ki, ağasının razılaşmayacağını bildiyi halda öz məsləhətlərini ondan əsirgəməsin, ağıllı məsləhətləri üçün təqib edilməkdən qorxmasın.^[82] Nizaminin səbirli olmaq haqqında "Ovçu, it və tülkü" haqqındakı dastanı yenə "Kəlilə və Dimnə"də olan "Zahidin yağ-bal bardağını sındırması" hekayəsi ilə səsləşir.^[83]

Bir sıra tədqiqatçılar, o cümlədən Y. E. Bertels "Sirlər Xəzinəsi"ndən, onun ideya və mövzularından bəhs edərkən, Nizaminin sələfi sayılan Sənai və onun "Hədiqətül-həqaiq" əsərini ön plana çəkirlər. X. Hüseynov qeyd edir ki, "Nizami "Sirlər Xəzinəsi"ni yazarkən, şübhəsiz, Sənai yaradıcılığı, onun "Hədiqət-ül-həqaiq" əsəri ilə tanış olmuşdur.^[84] "Sirlər Xəzinəsi"ndə Sənainin yad edilməsi, XII əsrdə yaşamış başqa bir Azərbaycan şairi Xaqani Şirvaninin ilkin təxəllüs olaraq "Həqaiqi" təxəllüsü seçməsi, habelə Sənaiyə şeir həsr etməsi, bu şairin əsərlərinin o dövrdə Azərbaycan ərazisində məşhur olduğunu göstərir. Tədqiqatçıların fikrincə, Nizaminin "Sirlər Xəzinəsi"ndəki bir sıra mövzuların Sənainin əsərinin mövzuları ilə uyğun gəlməsi heç də Nizamini istinad etdiyi əsas mənbənin Sənainin əsəri olmasını söyləməyə əsas vermir.^[84] Həm "Sirlər Xəzinəsi", həm də "Hədiqət-ül-həqaiq"in əsas mənbəsinin xalq yaradıcılığı olması, həm Sənai, həm də Nizaminin Şərq xalqlarının folklorundan bolluca istifadə etməsi oxşar mövzuların seçilməsinin əsas səbəbidir.^[84]

"Hədiqət-ül-həqiq"in Nizaminin "Sirlər Xəzinəsi" məsnəvisinə qədər, Şərq şerində əxlaqi-didaktika və fəlsəfə mövzusunda yaradılmış birinci poetik əsər olması, Nizaminin sələfinin əsərinə biganə qalması istisna edilir.^[29][85] Nizami Sənainin əsərində qoyulmuş bəzi mövzuları qələmə almaqla, heç də onun üslubunu, mövzu və ideyalarını da olduğu kimi təkrar etməmiş, həmin mövzuları öz sinfi mənafeyi baxımından işləmiş, öz dünyagörüşünə uyğunlaşdırmışdır. "Sirlər Xəzinəsi"ndə olduğu kimi, "Hədiqət-ül-həqaiq"də də pis əməllərə aludə olanların tezliklə bu əməllərdən üz döndərib tövbə etməyinin lazım olduğu təsvir edilir. Sənaiyə görə ən pis, zalım adam öz əməllərini bilə-nilə tövbə edib, həmin əməllərdən qayıtmayanlardır.^[86] Lakin, Nizaminin "Sirlər Xəzinəsi"ndə qoyulmuş fikirlərin əksinə olaraq, Sənai öz əsərində insanın bütün zülm, əziyyət və məhrumiyyətlərə dözməsini tövsiyə edir. Sənaiyə görə, onasan öz güzəranının yaxşılaşdırılması üçün çalışmamalı, mübarizə aparmamalıdır, çünki, insan dünyaya gələndə, onun ruzisi Allah tərəfindən verilmişdir. Əgər yoxsulsansa yoxsulluğuna şükür etməlisən, Allah istəsə idi səni nəinki yoxsul bir insan, hətta bir heyvan və ya bitki də yarada bilərdi.^[87] "Sirlər Xəzinəsi"ndə isə tamamilə bu fikirlərin əksi verilir. Nizamiyə görə, insan heç vaxt mövcud vəziyyətlə kifayətlənməməli, öz hüquq və güzəranı uğrunda mübarizə aparmalıdır. Əmək insan dövlətinin əsasıdır. Bütün məhrumiyyətlərdən qurtarmaq üçün əməklə məşğul olmaq, hətta lazım olduqda hiylə ilə iş görüb, fələkdən yaxa qurtarmaq məsləhət görülür ki, bu da "Sirlər Xəzinəsi"ni "Hədiqət-ül-həqaiq"dən tamamilə fərqləndirir.^[88]

• Qutadqu-bilik
• Siyasətnamə
• Kəlilə və Dimnə
• Qabusnamə
• Gülüstan (kitab)
• Bustan

• Nizami, Gəncəvi. Xəlil, Yusifli (redaktor). Sirlər Xəzinəsi (PDF) ( (az.)). tərc.:Xəlil Rza Ulutürk. Bakı: Lider. 2004. səh. 264 səh. ISBN 978-9952-417-06-1. İstifadə tarixi: 2014-12-19.
• Nizami, Gəncəvi. Əlyar, Səfərli (redaktor). Sirlər Xəzinəsi (PDF) ( (az.)). tərc.:Xəlil Yusifli. Gəncə: Elm. 2008. səh. 253 səh. ISBN 5-8066-1638-4. İstifadə tarixi: 2014-12-19.
• Nizami, Gəncəvi. Əhmədağa, Əhmədov (redaktor). Məxzənül-əsrar (PDF) ( (az.)). tərc.:Mircəlal Zəkiyev. Bakı. 2008. səh. 327 səh. İstifadə tarixi: 2014-12-19.
• Nizami, Gəncəvi. Afaq, Yusifli (redaktor). Sirlər Xəzinəsi (PDF) ( (az.)). tərc.:Xəlil Yusifli. Bakı: Adiloğlu. 2011. səh. 388 səh. ISBN 5-8066-1638-4. İstifadə tarixi: 2014-12-19.

• Əsərin orijinal mətni
• Xəlil Yusifli. "Nizaminin Allah və peyğəmbər haqda beytlərinin biabırçı tərcüməsi" ( (az.)). azadliq.org. 2013-04-15. 2015-09-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-09-09.
• Xəlil Yusifli. "Köpəyin Yusifi... (Nizaminin tərcüməsində kobud səhvlər)" ( (az.)). azadliq.org. 2013-04-17. 2015-09-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-09-09.
• "Fikrət Sadıq Şəhriyarın şeirinə özündən beyt əlavə edib..." ( (az.)). azadliq.org. 2011-09-23. 2016-04-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-03-14. YouTube