Murtuza Muxtarov - Wikipedia

Murtuza Muxtarov 1857-ci ildə Bakının Əmircan kəndində arabaçı ailəsində anadan olmuşdur.^[2] O, təkcə ibtidai mollaxanada təhsil almışdır. Uşaqlıqdan qardaşı Bala Əhmədlə birgə araba karvanı ilə müxtəlif yüklər, habelə Bakıdan Tiflisə xam neft daşıyırdı.^[1]

Hacı Zeynalabdin Tağıyev, Şəmsi Əsədullayev, Musa Nağıyevdən sonra milli Azərbəycan burjuaziyasının və neft sənayesinin görkəmli nümayəndəsi Murtuza Muxtarovdur. Muxtarovun adı daha çox Bakıda neft çıxarılma texnologiyasının inkişafı ilə bağlıdır. Ali texniki təhsili olmasa da, neft maqnatları içərisində neft yataqlarının sirrini və qazma işlərini onun kimi dərindən bilən ikinci bir sahibkar çətin ki tapılardı.^[2]

Murtuza Muxtarov 1874-cü ildə arabasını sataraq Balaxanı Zabrat kəndləri ətrafında salınan qazma kontorunda fəhləliyə başlayır. O, tezliklə buruq ustası olur. Hətta o, qazma baltasını təkmilləşdirir. Kontorun sahibi Markov adlı bir sahibkar Murtuza Muxtarovdakı iradəni görüb ona mexaniki alət və cihazların sirrini öyrədir, qısa bir zamanda onu usta təyin edir. Bir müddətdən sonra sahibkar qocaldığından Zabratdakı qazma avadanlığını, emalatxanasını ona satıb Rusiyaya gedir.^[1]

M. Muxtarov 1890-cı ildə öz kontorunu "Muxtarov podratı" adlandıraraq onu daha da genişləndirir. Qazma avadanlığını təkmilləşdirərək Abşeronda ilk dəfə olaraq 1100 metrlik quyu qazdırır. Qroznıda və Maykopda kontorunun filialını açır.^[1]

Murtuza Muxtarov yarım mexanikləşdirilmiş "Molt" dəzgahında bir neçə dəyişiliklər edir. O zaman bütün Əmircan əhalisi pul yığaraq ona kömək edirlər. Murtuza gecə-gündüz çalışır, xilasetmə ustası kimi ad çıxarır. Mühəndislərə maaş verib öz savadını və texniki biliyini əsrin tələbinə uyğun artırır. Çertyoj çəkib sex qurmağı öyrənir. Sənədləri imzalayanda nadir hallarda soyadını bütöv yazardı, adətən qısaca olaraq üç hərfdən ibarət "Mux" imzasını atardı.

Neft milyonçusu 1917-ci ildə ilk dəfə taxtayonan dəzgah da ixtira etmişdir. Dəzgah hal-hazırda Sankt-Peterburuq şəhərindəki "Dağ mədən" İnstitutunda saxlanılır. M. Muxtarov öz zavodunun buraxdığı dəzgah və avadanlığı xarici ölkələrə satırdı. Xaricdən, xüsusi ilə də Amerikadan çoxlu avadanlıq alırdı. İnqilabdan sonra da xaricdən Bakıya onun adına avadanlıq göndərilirdi.

Bundan əlavə özünün xüsusi mədənləri də var idi. Elektrik qatarı ilə Bakıdan Buzovnaya gedərkən Sabunçudan sonra birinci dayanacaq onun adı ilə "Muxtarovka" adlanır. Bu dayanacağın ətrafındaki bütün neft quyuları vaxtı ilə ona məxsus idi. XIX əsrin sonlarında Muxtarov Rusiyada ilk dəfə olaraq Bibi-Heybətdə konstruktor bürosu olan neft avadanlıqları istehsal edən böyük bir zavod tikir, bu müəssisə həmin dövürdə ilk neft avadanlığı müəssiəsi sayılırdı.^[1] O, zavodun yaxınlığında fəhlə və qulluqçular üçün üçmərtəbəli yaşayış binaları tikdirir və bununla da yeni-yeni işçi qüvvəsini ətrafına toplayaraq həm də, əlavə gəlir mənbəyi yaradırdı. Bu zavodun məhsulları təkcə Rusiyaya deyil, xaricə də, hətta uzaq Amerikaya da ixrac edilirdi.

O da Bakının bir sıra milyonçuları kimi adi fəhlədən neft milyonçusu səviyyəsinə yüksəlmişdir. Uzun müddət malakeşlik etdikdən sonra araba ilə neft daşımış, xırda podratçılıqla məşğul olmuşdur. Qara qızıl fontanları nəhayət onun da üzünə gülərək, əlini milyonlara çatdırmışdır. Təkcə Bakıda yox, Maykop və Qroznı neft mədən sahibləri ilə də müqavilə bağlıyıb quyu qazırdı; zavod və mədənlər, konstruktor büroları ilə texniki və işgüzar əlaqələri vardı, tez-tez Şimali Qafqaza gedirdi.^[2]

M. Muxtarov bizə əzəmətli binalar miras qoyub getmişdir. Bakı şəhərində, onun ətraf kəndlərində, Rusiyanın şəhərlərində və Avropanın bəzi ölkələrində hazıradək hifz olunub qalmış bir çox binalar onun adı ilə bağlıdır. 1910-cu ildə Əmircan kəndində tikdirdiyi məscid binası indiyədək öz memarlıq quruluşu və əzəməti ilə göz oxşayır. Memar Zivər bəy Əhmədbəyovun rəhbərliyi ilə tikilən bu məscid Azərbaycan memarlığının ən gözəl incilərindən biri kimi YUNESKO-nun qorunan tarixi abidələr siyahısına salınmışdır.^[2] 1913-cü ildə Şimali QRES-də Şüvəlanda Mayak, Abşeronda 17 bina, Əmircan kəndində məktəb, Mərdəkanın Pirhəsən adlanan yerində Axund Mirzə Abu Turabın qəbri üstündə günbəz, Vladiqafqaz şəhərində məscid^[3], Kislovodskda, Rusiyanın başqa şəhərlərində, Avropada, İtaliyanın Florensiya şəhərində mövcüd olan gözəl, yaraşıqlı binalar M. Muxtarovun pulu ilə tikilmişdir.^[1]

Muxtarov Bakının demək olar ki, bütün xeyriyyə cəmiyyətlərində yaxından iştirak edir və maddi köməyini əsirgəmirdi.^[2] Qərbi Avropa mədəniyyətinin pərəstişkarı idi, cəmiyyətdə xürafata qarşı mübarizə aparırdı, bu məqsədlə Bakıda "Tərəqqi" qəzeti nəşr etdirirdi, məktəblər tikdirirdi. Xeyirxah və mehriban bir insan, ciddi sahibkar kimi tanınırdı.

Diplomsuz neft mühəndisi kimi şöhrət tapmış Muxtarov Azərbaycanın neft sənayesi tarixinə özünün ixtirası ilə daxil olub. 1895-ci ildə dünyada ilk dəfə metal ştanqlarla zərbə qazıma dəzgahını quraşdırıb və bunun üçün dövlət patenti alıb O, bu ixtirasına "Bakı qazıma sistemi" adı verib. Həmin dəzgahın əvvəlkilərdən üstünlüyü çox idi. Onun digər ixtirası da vardır. 1890-cı ildə yaratdığı "Podrat qazma" kontoru Bakının Balaxanı, Suraxanı, Ramana və Sabunçu neft rayonlarında neft quyularının qazılmasında böyük rol oynamışdır. Bu sahələrdəki quyuların əksəriyyəti onun "Podrat qazma" kontoru tərəfindən qazılmışdır.^[2] O öz-özünə öyrədilən istedadlı ixtiraçı idi. İxtira etdiyi qazma aləti bütün dünyada "Muxtarov" adı ilə tanındı və bir çox ölkəyə ixrac edildi ("Murtuza Muxtarov" cəmiyyətindən sonra "Hammer", "Rapid", "Wotan" və "Robur" kimi böyük şirkətlər var idi). 1917-ci il inqilabından sonra da Murtuza Muxtarovun adına avadanlıqları olan konteynerlər var idi.

Murtuza Muxtarovun ilk ailə həyatı çox faciəli olmuşdur. Onun ilk dəfə Qönçənaz adında bir xanım ilə evlənmiş və ondan 2 qız övladı dünyaya gəlmişdi. Murtuza Muxtarov səfərdə olarkən, uşaqlar xəstələnir, onlar vaxtında müalicə edilmədiyinə görə qızların hər ikisi xəstəlikdən tələf olurlar. Neft sahibkarı səfərdən qayıdanda gördüyü bu bədbəxt hadisəyə tab gətirə bilmir və Qönçənaz xanımı evdən qovur.

Murtuza Muxtarov Vladiqafqaz şəhərinə etdiyi səfər zamanı orada Liza xanım Tuqanova ilə evlənir. Liza xanım vladiqafqazlı general Tuqanovun ortancıl qızı olub. Onların aralarında yaş fərqi çox idi və öz övladları olmasa da belə, bir çox uşaqlara qəyyumluq etmiş, oxudaraq savad vermişdilər. Görkəmli azərbaycanlı aktrisası Fatma Muxtarovanı (Katya) da qızlığa götürmüşdülər.^[1][2]

Murtuza Muxtarovun ölümündən sonra həyat yoldaşı Liza xanım bir müddət sarayın qonşuluğunda yerləşən evlərdən birinin zirzəmisində yaşayır. Qürbətə qaçmaq məqsədilə saxta olsa da, bir Türk paşasına ərə gedərək Türkiyəyə qaçır və zənn edir ki, xilas oldu. Amma onun məşəqqətli həyatı sonradan başlayır. Bəzi mənbələrdə qeyd edilir ki, Liza xanım 1950-ci illərdə Parisdə vəfat edir, lakin onun məzarının yerləşdiyi yer barədə heç bir məlumat yoxdur. Çünki, Liza xanım qürbətə qaçdıqdan sonra yaxınları ilə əlaqə saxlamayıb, hətta məktub da yazmırmış.^[4]

Muxtarov ikinci binanı isə Mərdəkanda yerləşən Dendrologiya İnstitutundakı bağ evini eyni "kotik" üslubunda "gəmi" formasında layihələndirmişdi. Divarların eni 1 metr, hündürlüyü isə 8 metrdən ibarərdir. Binaların eyvanı hər yandan gəmi kayutasını xatırladır. Sarayın qərb istiqamətində sağ tərəfdə yataq otağı, sol tərəfdə isə yemək otaqları mövcuddur. Şərq tərəfdə isə qulluqçuların yaşayışı üçün iki mərtəbəli bina ucaldılıb. Binada akustika və venesiya sistemi vardır.

O, Abşeronu gəzib onu ən gözəl guşəsi və iqlim şəraitini nəzərə alaraq məhz Mərdəkanda bugünkü Dendralogiya İnstitutunu özünə bağ evi seçmişdir. Buraya Lənkarandan gəmilərlə torpaq gətirilmiş və bağa 60–80 sm qalınlığında əlavə torpaq verilmişdi. Ümumi sahəsi 12 ha olan Dendrologiya İnstitutu Abşeron yarımadasının şimal şərq hissəsində, Xəzər dənizindən 3,2 km, şəhərin mərkəzindən isə 40 km məsafədə yerləşir. Ərazi dəniz səviyəsindən 8,2 m hündürlükdə olub, illik orta tempratur təxminən 13–15C-yə bərabər olur. Qış aylarında tempratur 8–8,2 C təşkil edir, isti yay günlərində rütubətlik 35–40% aşağı düşür. Abşeronda illik yağıntının miqdarı 120–270 mm-dir. Bu baxımdan Abşeron yarımadasının iqlimi quru subtropik, mülayim subtropik zonalarının iqliminə oxşardır.

Mexaniki tərkibinə görə torpaq qələvi tərkibli olub (PH 8–9), boz gilli və qumsal torpaq tipinə aiddir. Torpaqların tərkibini 80–85% əhəng təşkil edir. Dendrologiya İnstitutunun torpaq qatı əkin üçün yararlı olmayıb, 20–40 sm dərinlkdə əhəngli qayalıqlarla əhatə olunmuşdur. Hələ o dövrdə bağın sahibi M. Muxtarov bağa əkin üçün yararlı olan torpaq örtüyünü Lənkəran zonasından buraya gətirmişdir (1926). Göründüyü kimi burada yaradılmış bu süni ekosisitemdə laboratoriyalar tərəfindən aparılan tədqiqat işləri abşeronun mühit amillərindən bir çox ekoloji problemlərin həllində hərtərəfli rol oynayır.

Bağda su hovuzları ilə yanaşı 6 süni şəlalə inşa edilmişdir ki, buda bağın ümumi kompazisiyasında çox gözəl görünür. Dendrologiya İnstitunun tarixini əks etdirən inşası hələ də hansı əsrə aid olduğu məlum olmyan 4 ədəd yeraltı su kəhrizi təkcə bu bağ üçün deyil, həmçinin Azərbaycan üçün tarixi abidə sayılır. Quyuların diametri 8–13 m, orta dərinliyi isə 36 m, təşkil edir. Bu quyuların 3 keçid xətti var.

Azərbaycanın məşhur neft milyonçularından biri olan Murtuza Muxtarovun ölümü də həyatı kimi faciəli və qəhrəmanlıqla sona yetmişdir. 1920-ci ildə XI Qızıl Ordu Bakıya daxil olduqda aprel ayının 15-də Ordunun iki silahlısı bəyin M. Muxtarov küçəsi 6. yaşadığı Səadət sarayındakı evinin qapısını sındırıb zala daxil olurlar, onu təslim olmasını tələb edirlər. O, bolşeviklərin atla evinə daxil olmasını özünə təhqir hesab edir. Buna dözməyib tüfəngi götürüb 1 gülləni Anasov adlı bir bolşevikə vurub öldürür., 2-ci gülləni isə özünə vurur.^[1] Onu Əmircanda tikdirdiyi məscidin həyətində dəfn edirlər. Liza xanımı isə qulluqçular zirzəmidə gizlədirlər. Sonralar Liza xanım Türkiyəyə-İstanbula, oradan da Berlinə köçür və ömrünün axırına kimi 1950-ci ilə qədər orada yaşayır.

• Hacı Zeynalabdin Tağıyev
• Musa Nağıyev

• Tofiq Məmmədov "Murtuza Muxtarovun bağı-Mərdəkan dendrarisi ". Bakı, "Araz" nəşriyatı, 2000.
• Mir-Babayev M. F. Azərbaycan neftinin qısa tarixi. — Bakı, SOCAR nəşriyyatı, 2008, 320 s.