Mikayil Musfiq - Wikipedia

Mikayıl Mirzə Əbdülqadir oğlu İsmayılzadə (Mikayıl Müşfiq) 1908-ci il iyun ayının 5-də Bakı şəhərində ziyalı ailəsində anadan olmuşdur.^[2] Atası Mirzə Əbdülqadir İsmayılzadə (Vüsaqi) dövrünün tanınmış ziyalılarından idi.^[3] O, müəllimlik fəaliyyəti ilə yanaşı, yaradıcılıqla məşğul olmuş, şeirlər yazmışdır.^[3] Uşaq ikən valideynlərini itirən Müşfiq yaxın qohumlarının himayəsində böyüyür.^[3][4] Ağır və fərəhsiz uşaqlıq illəri keçirən şair həyatının o illərini xatırlayaraq yazırdı:

O illərin ağrı-acısını, anasızlığını şair "Ana" (1927) şeirində ürək yanğısı ilə qələmə almışdır:

Müşfiqin böyüyüb boya-başa çatmasında, şair kimi yetişməsində nənəsi Qızqayıt xanımın böyük zəhməti olmuşdur.^[3] Nənəsinin söylədiyi nağıllar, atalar sözləri, bayatılar gələcək şairin zəngin xalq yaradıcılığı ilə tanış olmasında mühüm rol oynamışdır.^[3]

İbtidai təhsilini rus-Azərbaycan məktəbində alan Müşfiq humanitar elmlərə böyük maraq göstərməklə yanaşı, rus dilini də mükəmməl öyrənmişdir.^[3][5] 1920–1927-ci illərdə əvvəlcə Bakı darülmüəllimində, sonra 12 nömrəli II dərəcəli məktəbdə təhsil almış, 1927–1931-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Darülfünunun (indiki Bakı Dövlət Universiteti) dil və ədəbiyyat fakültəsini bitirərək Bakı məktəblərində müəllimlik etmişdir.^[3]

1930-cu illərdə Azərnəşrdə redaktor vəzifəsində işləyib.^[6] Onun şagirdlərdən biri Mikayıl Müşfiqi belə xatırlayır:

Müşfiq çox gənc yaşlarından yaradıcılıq aləminə gəlmiş, həyatını, taleyini şeirlə bağlamış və ömrünün sonuna kimi ondan ayrılmamışdır.^[3] O, poetik yaradıcılığa 1926-cı ildə "Gənc işçi" qəzetində çap etdirdiyi "Bu gün" şeiri ilə başlamış və sonrakı illərdə dövri mətbuatda müntəzəm çıxış etmişdir.^[3] 1927-ci ildən "Maarif və mədəniyyət" və "Komsomol" jurnallarında və "Gənc işçi" qəzetində nəşr olunmuşdur.^[3] 1930-cu ildə şairin ilk "Küləklər" adlı şeir kitabı işıq üzü görmüşdür.^[3] Kitabda müəllifin əlli üç şeiri və iki tərcüməsi toplanmışdır.^[3]

1932-ci il Müşfiqin həyatında məhsuldar olmuş, "Günün səsləri", "Vuruşmalar", "Pambıq", "Buruqlar arasında" kitabları, daha sonra bir-birinin ardınca "Şeirlər", "Çoban", "Mənim dostum", "Səhər", "Sındırılan saz", "Azadlıq dastanı", "Buruq adamı" əsərləri nəşr edilmişdir.^[3] 1934-cü ildə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqına üzv seçilmişdir.^[7]

Həqiqi bir müəllim, əsl vətənpərvər olan Müşfiq öz yaradıcılığında uşaqlar üçün də yer ayırmış, bir-birindən gözəl əsərlər yaratmışdır.^[3] "Şəngül, Şüngül, Məngül", "Kəndli və ilan" mənzum nağılları, "Vuruşmalar", "Qaya" poemaları, "Coğrafiya", "Məktəbli şərqisi", "Zəhra üçün" və digər şeirləri uşaqlar arasında şairə böyük məhəbbət qazandırmışdır.^[3]

Mikayıl Müşfiq yaradıcılığında bədii tərcümə fəaliyyəti də xüsusi yer tuturdu.^[3] 1930–1937-ci illərdə onun tərcümə etdiyi Aleksandr Puşkinin "Qaraçılar" (Ş. Abbasovla birgə), Taras Şevçenkonun "Kobzar" (Əhməd Cavadla birgə), Yegişe Çarensin "Şeirlər", Samuil Marşakın "Huşsuza bax, huşsuza", Mirzə Fətəli Axundovun "A. S. Puşkinin ölümünə Şərq poeması" əsərləri nəşr edilmişdir.^[3] Bundan əlavə Müşfiq Mixail Lermontovun "Demon" poemasını (Rəsul Rza ilə birgə), "Qafqaz" (Mikayıl Rəfili ilə birgə), "Şairin ölümünə", "Tənha yelkən ağarı" şeirlərini, A. S. Puşkinin "Yevgeni Onegin" mənzum romanından "Tatyananın Onegenə məktubu"nu (R. Rza ilə birgə), "Poltava" əsərindən bir parçanı, "Dustaq" şeirini, Ömər Xəyyamın rübailərinin çox hissəsini, Firdovsinin "Şahnamə"sindən bəzi parçaları (Mirmehdi Seyidzadə ilə birgə) tərcümə etmiş, gözəl mütərcim kimi oxucuların rəğbətini qazanmışdır.^[3]

1936-cı ildə Mikayıl Müşfiqin "Səhər" poeması Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin qurulmasının 15 illiyi münasibətilə keçirilən müsabiqədə "Yeddi yaxşı ədəbi əsər" mükafatına layiq görülmüşdür.^[7] 1937-ci ildə çapa hazırladığı "Çağlayan" kitabına şair on bir illik yaradıcılığı ərzində yazmış olduğu ən qiymətli əsərlərini, o cümlədən "Səhər", "Azadlıq dastanı", "Sındırılan saz", "Əbədiyyət nəğməsi", "Şeirim", "Yenə o bağ olaydı", "Duyğu yarpaqları", "Tərtərhes nəğmələri", "Mingəçevir həsrəti" və digər şeir və poemalarını daxil etmişdir, lakin kitabı nəşr etdirmək şairə qismət olmamışdır.^[3][8]

Mikayıl Müşfiqin Azərbaycan poeziyasının nadir incilərindən sayılan "Oxu, tar, oxu tar", "Qal, sənə qurban", "Sənin gülüşlərin", "Maralım", "Ana", "Küləklər", "Yenə o bağ olaydı" və digər şeirlərinə bəstələnən mahnılar dinləyici alqışını, rəğbətini qazanmış sənət əsərləridir.^[3][9]

1934-cü ildə Müşfiq onun həyatına sevinc gətirən Yalçın adlı uşağın qəfil ölümü onu çox sarsıtmışdı.^[10] Qələm dostları tez-tez yanına gələr, ona təsəlli verməklə ələmini, kədərini unutdurmağa, çalışardılar.^[10] Həmin ilin yayında M. Müşfiqlə Mirmehdi Seyidzadə ailəvi Mərdəkan bağlarında ev tutub bir yerdə dincəlirdilər.^[10] Həmin yay günlərində Rəsul Rza, Ənvər Əlibəyli, Ənvər Məmmədxanlı yaxınlıqdakı bağlarda dincəldikləri üçün demək olar ki, hər gün bir yerdə olurdular.^[10] Buralara satirik şeirləri və meyxanaları ilə xalqın qəlbinə yol tapan Əliağa Vahiddə təşrif gətirər, Məhəmməd Füzulidən, buzovnalı Azərdən, türk şerinin görkəmli şairlərindən söhbət açar, onlardan şeirlər deyər, bəzən də yazıb, lakin hamıdan gizli saxladığı qəzəllərini bu məclisdə oxuyardı.^[10] Bu kiçik məclisdə Müşfiq və onun yanındakılar Vahidin qəzəllərindən xüsusi zövq alardılar.^[10] Ətraf seyrəkləşəndən sonra Müşfiq Vahidlə bir tərəfə çəkilər Ömər Xəyyamdan yenicə tərcümə etdiyi rübailəri ona oxuyardı.^[10]

Bağdan köçəndən sonra Müşfiqgildə şadyanalıq ― hökm sürürdü.^[10] Qəhqəhə və alqış səsləri, bir-birinin ardınca səslənən şeirlər məclisə xüsusi bir şənlik gətirirdi. Badələrin cingiltisi, alqışların səsi şeir deyənləri daha da ilhamlandırırdı.^[10] Bakı Sovetindən Müşfiqin ailəsinə ayrılmış mənzilin təbrikinə yaxın qohumları ilə yanaşı qələm dostları da gəlmişdilər. Hamı gülüb-danışır, sevinc içində mənzil sahibinə gözaydınlığı verir, ona evin düşərli olmasını arzulayırdılar.^[10] Gecədən keçmiş qonaqlar dağlışandan sonra sevimli müəllimi Abdulla Şaiq ayağa qalxır, əlini Müşfiqin çiyninə qoyub, küçəyə çıxmağı təklif edir.^[10] Qısa söhbətdən sonra bu qarışıq zəmanədə ona ehtiyatlı olmağı məsləhət bilir və Hüseyn Cavidin aşağıdakı beytini xatırladır və bu misraları unutmamağı tövsiyə edir:

Həmin görüşlərdən bir müddət sonra Yazıçılar İttifaqının plenumunda, dövrü mətbuatda Müşfiqə qarşı kəskin, qərəzli, hətta ifrat dərəcədə sərt tənqidlər təşkil olunurdu.^[10] Bu tənqidlər bəzən təhqirlərə də keçirdi.^[11] Haqsız hücumlara məruz qalan safqəlbli, genişürəkli, fitri istedad sahibi olan Müşfiq bu cür sərt tənqidlərə qarşı bədbinliyə qapılsa da, özünü ələ almağa çalışardı.^[10] Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının yığıncaqlarının birində Seyfulla Şamilovun çıxış edərkən Müşfiqi kəskin tənqid etmişdir:

Yazıçılar İttifaqının başqa bir plenumunda Feyruz adlı şair bir neçə şairin ünvanına kəskin ifadələr işlətdikdən sonra Müşfiqi "Əhməd Cavadın qanadı altında yaşayan gənc şair adlandırır".^[10] Həmin plenumun səhərki iclasında çıxış üçün söz verilən şair Mikayıl Rzaquluzadə Müşfiqin Stalinə həsr etdiyi şeirin üzərində durur.^[10] O, Stalinin müsbət cəhətlərindən qısa xülasə verəndən sonra dolayısı yolla əsərə, şəxsən Müşfiqə qarşı açıq hücuma keçmək qərarına gəlir.^[10] O, Müşfiqi rus dilini bilməməkdə, köhnə kitablar oxumaqda və ondan istifadə etməkdə də suçlandırırdı.^[10] Bəzi mütəxəssislərin fikrincə, Rzaquluzadə Müşfiqi tənqid etməyi üzərinə götürməklə, qarşıdan gələn repressiyalardan özünü sığortalamaq istəyirdi.^[10] Nasir Hacıbaba Nəzərli Müşfiqi "köhnə kitabları" oxumaqda suçlandırırdı.^[10]

Plenumlarda onu Hökumə Sultanova ilk dəfə müdafiə etmiş, "Müşfiqi xırda burjua adlandırmaq — onu ancaq ləkələyib bizdən ayrımaq deməkdir. Bu isə baş tutan iş deyil. Müşfiq həmişə bizimlə olub, bizimlə də olacaq." demişdir. Bu çıxışdan sonra digər şəxslər də Müşfiqi müdafiə etmişdir. Sultanovanın bu çıxışı "Kommunist" qəzetində dərc olunmuşdur.^[12]

Həmin hadisədən bir ay keçməmiş Ədəbiyyat qəzetində Mikayıl Müşfiqə həsr edilmiş "Kontrrevolyusener, kontrabantçı, oğru…" adlı ölənə qədər faizlə gənc qələm sahiblərinə pul verən, qarışıq millətdən olan ailənin başçısı olmuş şairin yazısı dərc edilir.^[10] Şair və dramaturq Məmməd Rahim öz yazısında prokuror rolunu oynayaraq Müşfiqi, "zahirən sovet, lakin bütün daxili quruluşu etibarilə qəddar kontrrevolyuson ruhu ilə dolu olan əsərlərin müəllifi kimi; Müşfiq dili və şeirlərindəki kontrabanda yolu ilə gətirdiyi fikirləri etibarilə―proletariata sadiq şair olmadığını sübut kimi; Müşfiq sinfi qardaşı Çobanzadədən də oğurluq etdiyinə görə" iddiaları ilə günahlandırır.^[10] Rahim Müşfiqin "Şeirlər" kitabından "Buludlar"ı oğurlayaraq "Küləklər" kitabçasına köçürməsini iddiasından əl çəkmir.^[10]

1937-ci il repressiyaları Azərbaycan ədəbiyyatının, mədəniyyətinin görkəmli siması Mikayıl Müşfiqdən də yan keçmir.^[13] NKVD-nin 27 may 1937-ci ildə təhlükəsizlik kapitanı Çinmanın tərtib etdiyi arayışda qeyd olunmuşdu ki, "Mikayıl Müşfiq hal-hazırda "Müsavat gənclər təşkilatı ilə əlaqə saxlayıb, partiya və hökumətin ünvanına böhtanlar deməkdən çəkinmir".^[10] Bundan əlavə arayışda Müşfiqin "Azərbaycanın öz azadlığı yoxdur, o, Rusiyanın koloniyasında yaşayır" kimi qızışdırıcı sözləri ilə xalqın arasında narazılıq yaratmaq istəyi iddia olunurdu.^[10] Həbs olunmuş müttəhimlərin "könüllü" surətdə yazdığı izahatlar da nəzərə alınmış və müstəntiq tərəfindən hazırlanan həmin arayışa əsasən Mikayıl Müşfiqin adına iyunun 3-də 508 nömrəli order yazılmış, cümə günü, iyun ayının 4-də isə evində həbs edilmişdi.^[7][10]

Mikayıl Müşfiqi həbs edənlər və evində axtarış aparanlar Dövlət Təhlükəsizliyi İdarəsinin əməkdaşları M. Mustafayev, N. Petrunin və MİK-nin (Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi) sədri Şevçenko idi. Axtarış zamanı Türkiyədə nəşr olunmuş 14 kitab, başqa nəşrdən olan 5 kitab, türk dilində 4 müxtəlif jurnal, 6 İran nəşri, 14 foto şəkil, pasport, hərbi bilet, əlyazmalar və digər əşyalar müsadirə olunmuşdu. Əlyazmaların içində Mirzə Qədir Visaqinin şeir divanı, opera librettoları, mənzum nağılları, müşfiqin yüzlərcə şeiri, türk-dram teatrının üçün işlədiyi mənzum dramın əlyazması, məktublar və Dilbər Axundzadənin "Dilbərnamə" yazılmış dəftəri də var idi. Müsadirə olunmuş əşyalar 13 oktyabr 1937-ci ildə yandırılıdı.^[14]

Şairin ilk istintaqı 1937-ci il iyun ayının 5-də baş tutdu. İstintaqı aparan 4-cü şöbənin IV bölməsinin əməliyyat müvəkkili serjant Q. B. Platonov olmuşdur. İstintaq protokolunda qeyd olunmuşdur:

Şairdən sorğu zamanı əks-inqilabçı təşkilatın üzvü olduğu və əks-inqilabi millətçi mövqedə dayandığı barədə soruşulmuşdur, lakin şair əks-inqilabçı millətçi təşkilatın üzvü olmadığını və əks-inqilabi millətçi mövqedə dayanmadığını söyləmişdir.^[14]

Həbsdə olarkən şairə işgəncələr verilirdi. Əvvəlcə əl və ayaq dırnaqları çıxardılmışdı. Daha sonra onu quyusu olan xüsusi kamerada iki gün qurşağacan içində siçovullar olan suda saxlayırlar. İki gecə yatmayandan sonra təkadamlıq kamerada yerə şüşə qırıntıları töküb onu ayaqyalın gəzməyə məcbur edirlər. M. Müşfiqə işgəncələr verib onu adamlarla üzləşdirsələr də, şair heç kəsin üzünə durmadı.^[14]

"Ədəbiyyat", "Gənc işçi", "Yeni yol" qəzetləri, "Hücum", "İnqilab və mədəniyyət" jurnallarında şairin əleyhinə yazılar çap olunurdu. M. Müşfiq həbsdə olarkən onun əleyhinə yazanlar olur. Onlardan biri də Ə. Əkbər idi. "Kommunist" qəzetinin 20 iyun 1937-ci il, Bazar № 141 (5069) buraxılışında "Ədəbiyyatda düşmən qalıqları axıradək ifşa edilməli" adlı sifarişli məqalə çap olunur. Məqalədə deyilir:

"Ədəbiyyat" qəzetinin 9 iyun 1937-ci il № 25 (110) buraxılışında M. Müşfiqlə bağlı məqalələr çap olunmuşdu. "Sıralarımızı təmizləyəlim" məqaləsində deyilirdi:

"Sıralarımızda düşmənlərə yer yoxdur" məqaləsində deyilir:

"Amansız olmalı" adlı məqalənin müəllifi yazırdı:

NKVD-nin rəisi Sumbatovun və SSRİ prokuronun baş köməkçisi Rozovskinin imzası ilə təsdiq olunan ittihamnamədə "1926-cı ildən 1930-cu ilə qədər əks-inqilabçıları müdafiə etmək nəticəsində Almaz İldırımzadə və Nəsir Quluzadə tərəfindən İsmayılzadə Mikayıl Müşfiq Qədir oğlu əks-inqilabi müsavat ruhlu şəkildə hazırlanmasında" ittiham olunurdu.^[10] İttihamnamədə qeyd olunurdu ki, Müşfiq "1930-cu ildə Nəsirzadə tərəfindən dəvət almış və qanunsuz gənc Müsavat təşkilatına cəlb edilmiş; 1930–1935-ci illərdə Müşfiq qəddar əks-inqilabi millətçi Müsavat təşkilatının üzvü idi. 1935-ci ilin axırında Müşfiq əks-inqilabi millətçi hərəkətlərinə görə Məmmədkazım Ələkbərli tərəfindən əks-inqilabi millətçi təşkilata üzv olunmuşdur.^[14] Müşfiq M. Ələkbərli tərəfindən cəlb olunduğunu, onun Sovet dövlətinə qarşı iş apardığını "boynuna almışdır". Mikayıl Müşfiq "boynuna almışdır" ki, o əks-inqilabi təşkilatın bütün qərarlarını demək olar ki, yerinə yetirib. Buna görə də, İsmayılzadə Mikayıl Müşfiq Qədir oğlu Azərbaycan SSR cinayət məcəlləsinin 64,70,73 maddələri ilə təqsirli bilinir".^[10]

NKVD ömrünün son günlərini yaşayan şair Hacı Kərim Sanılıya təzyiq edir.^[10] Sanılı ona qarşı edilən zülmlərə, məşəqqətlərə dözə bilməyərək aşağıdakı ifadəni vermək məcburiyyətində qalır:

Həmin ifadədən sonra ağır işgəncələrə dözə bilməyən H. K. Sanılı dünyasını dəyişir.^[10]

Müşfiqin sonuncu istintaqı 27 noyabr 1937-ci ildə baş tutdu. SSR Ali Məhkəməsi hərbi kollegiyasının səyyar sessiyası 5 yanvar 1938-ci ildə, çərşənbə günü güllələnmə qərarı çıxardı.^[14]

1938-ci il yanvar ayının 5-də SSRİ Ali Məhkəməsinin 20 dəqiqəlik məhkəmə iclası Müşfiq barəsində güllələnmə qərarı verir.^[15] Hökm yanvarın 6-da Nargin adasında yerinə yetirilir.^[16][17][18]

1956-cı il mayın 23-də SSRİ Ali Məhkəməsinin Hərbi kollegiyasının qərarına əsasən Mikayıl Mirzə Əbdülqədir oğlu İsmayılzadə (Mikayıl Müşfiq) ölümündən sonra bəraət almışdır.^[19][20]

Azərbaycan Nazirlər Soveti yanında DTK-nın rəisinə 9d-471–56 nömrəli gizli məktub gönərildi. Həmin məktubda yazılmışdı:^[14]

Müşfiqin qohumlarını axtarıb tapmaq işi Yazıçılar İttifaqına həvalə edilir. Qanuni varis olan Balacaxanım İsmayılzadə dövlət tərəfindən ayrılmış vəsaiti qəbul etmir və qəbz yazır:^[14]

Mikayıl Müşfiqin əmlakı barədə arxiv materiallarından görünür ki, "arvadı Dilbər Hacı qızı Axundzadənin həbsindən sonra onların mənzili Baksovet tərəfindən Roşevkin familiyalı vətəndaşa təhvil verilmişdi".^[14]

Mikayıl Müşfiqin qətlində ittiham olunanlar aşağıda qeyd olunmuşdur:

• Yuvalian Davidoviç Sumbatov-Topuridze — Azərbaycan SSR-nin keçmiş daxili işlər üzrə xalq komissarı. İstintaq işində saxtakarlığa, həbs olunanların döyülməsinə, günahsız adamların kütləvi repressiyasına görə 1953-cü ildə həbs edilərək cinayət məsuliyyətinə cəlb olunub.
• Vladimir İvanoviç Gerasimov — Azərbaycan SSR Daxili işlər üzrə xalq komissarının keçmiş müavini 16 iyun 1938-ci ildə RFFSR-CM-nin 58–2, 58–8 və 58–11 maddələrlə ittiham olunmuşdur.
• Lev Abramoviç Tsinman — Azərbaycan Daxili İşlər üzrə Xalq Komissarlığı dördüncü şöbəsinin rəisi Moskva vilayəti hərbi tribunalalrının qərarı ilə 20 illik müddətə azadlıqdan məhrum edilmişdir.
• İvan Petroviç Klinmençiç — Azərbaycan Daxili İşlər üzrə Xalq Komissarlığı dördüncü şöbəsinin birinci şöbə rəisi 8 may 1939-cu ildə istintaq işində saxtakarlığa görə SSRİ Ali Məhkəməsinin Hərbi kollegiyası tərəfindən 15 illik həbs cəzasına məhkum edilmişdir.
• Q. B. Platonov (adı naməlumdur) — Azərbaycan Daxili İşlər üzrə Xalq Komissarlığı dördüncü şöbəsinin həbs işləri idarəsinin əməliyyat müvəkkilinin taleyi haqqında məlumat yoxdur.
• 14 mart 1956-cı ildə hərbi prokuror, podpolkovnik Plexanovun imzaladığı sənəddən əlavə başqa bir arayışda Vladimir Nikolayeviç Platonovun 1955-ci ilin martında DTK orqanlarından saxtakarlıq işlərinə görə, azad edildiyi barədə qeyd var.^[14]

2018-ci ilə qədər şairin cəsədinin Xəzər dənizinə atılması ehtimal edilirdi.^[21] Azərbaycan əsilli rusiyalı milyarder Fərhad Əhmədov atası Teymur Əhmədovun qalıqlarını axtararkən Stalin repressiyası illərində cəzalandırılanların bir çoxunun qalıqlarının da uyuduğu Qaradağ rayonunun Puta qəsəbəsində Azərbaycan şairi Mikayıl Müşfiqin qalıqlarını aşkar etdiyini bildirmişdi.^[21] Ərazidə partiya üzvlərinin, dövlət xadimlərinin və repressiya illərində güllələnmiş digər şəxslərin qalıqları tapılıb. 2020-ci ilin avqustuna olan məlumata görə, qalıqların üzərində DNK ekspertizası hələ də heç bir nəticə verməyib.^[22]

Sovet rejimi təkcə ziyalıları deyil, onların ailə üzvlərini də cəzalandırırdı. Belə ki, şairin böyük bacısı Böyükxanımı tutmağa gələndə o, üç litrlik nefti başına tökərək özünü yandırır.^[14]

İdarə işçiləri Müşfiqin kiçik bacısını və arvadını həbs etmək üçün yollar axtarırdılar. Müşfiqin həbsindən sonra ailənin növbəti qurbanı 8 saylı məktəbdə müəllim işləyən bacısı Balacaxanım Qədir qızı İsmayılzadə (Şükürlü) idi.^[10][14] Əvvəlcə Balacaxanımın həbsindən ötrü fənd qurulur. Altı ayın gəlini olan Balacaxanımın həyat yoldaşı Şükür Şükürlü bir bəhanə ilə həbs olunur. Ancaq ondan dəqiq bir söz öyrənə bilməyib buraxırlar.^[14]

Daha sonra M. Müşfiq 25 oktyabr 1937-ci ildə istintaqa çəkilir. İstintaq zamanı şair bacısı Balacaxanımın həyat yoldaşı Şükür Şükürlünü əks-inqilabi millətçi təşkilata cəlb etməkdə ittiham olunur, lakin Müşfiq bunu rədd edir və bildirir ki, onunla heç vaxt əks-inqilabi söhbətlər aparmayıb. İstintaqı aparan şəxs şairin nəzərinə Ələkbərlinin 1937-ci ilin 15 – 17 sentyabrında verdiyi izahatı çatdırır. Həmin izahatda Ələkbərli M. Müşfiqin cəlb etdiyi adamların arasında şairin bacısının ərini tanıdığını bildirmişdi. Ancaq şair bu ittihamların heç birini qəbul etmir.^[14]

Sovet rejimi Balacaxanım müəlliməni məhz qardaşına görə şərləyib işdən xaric edir.^[10] Balacaxanım Şükürlü 9 sentyabr 1937-ci ildə məktəbə dərs deməyə gedəndə dərs hissə müdiri Sultan Murad ona işdən çıxarıldığını deyir.^[14]

"Göylərin lacivərd ətəklərində" adlı kitabda qeyd olunur ki, işdən çıxarıldığını öyrənən Balacaxanım Şükürlü həmin gün Voroşilov Rayon Xalq Maarif şöbəsinin müdiri Səkinə Axundovaya müraciət edir. O, Axundovadan işdən çıxarılmasının səbəbini soruşan Balacaxanım Şükürlü Axundovanın ona olan sərt reaksiyasndan qəzəblənərək stolun üstündəki mürəkkəbqabını yerə çırpır. Bundan istifadə eləyən Səkinə Axundova Balacaxanımı Voroşilov rayonunun katibi, Odessa yəhudisi olan Okinşeviçə şikayət eləyir. Şikayət eləməklə yanaşı, həm də şər ataraq söyləyir ki, xalq düşməninin bacısını işdən çıxarmışam və o da gəlib xuliqanlıq edərək mürəkkəbqabını üzərimə atmış, dövlət əmlakına ziyan vurmuşdur. Bununla da Balacaxanımı həbs edib Bayıl təcridxanasına gətirirlər. Dindirilmə zamanı Balacaxanım Şükürlüdən Okinşeviçə hansı sözləri söylədiyi soruşulur. O isə belə cavab verir:^[14]

Səkinə Rüstəm qızı Axundova, Vasiliy Pavloviç Stepenşikov, Səməd Hüseyn oğlu Hüseynov, Çəlbi İbrahimoviç Qasımov, Mariya Yevlamovna Tarasova, Yakov İosifoviç Qolumb, Nataliya Afanasiyevna Abramova, Simon Manaroviç Yüzbaşev, Ruben Cumşudoviç Ayriyan — rus, yəhudi, erməni, türk daxil olmaqla, cəmi 9 nəfər Balacaxanımın üzünə durur, demədiyini boynuna qoyurlar.^[14]

"XX əsrdə repressiyaya məruz qalanlar" adlı kitabda isə qeyd olunur ki, işdən azad olunduğunu bilən Balacaxanım Şükürlü həmin gün Voroşilov Rayon Xalq Maarif şöbəsinin müdiri olmuş Axundovaya müraciət edir, lakin ondan bir müsbət cavab ala bilməyən müəllimə Voroşilov rayon partiya komitəsinin katibi Ankişeviçə müraciət edir.^[10] Ankişeviç müəllimənin Müşfiqin bacısı olduğunu bilib, onu xalq düşməni, əks-inqilabçı, antisovetçi kimi təhqir edib, kabinetindən qovur.^[10] Ankişeviç bir qrup öyrədilmiş şəxsləri yanına çağırıb Balacaxanım Şükürlüyə qarşı akt tərtib edir.^[10] Həmin şəxslər tərəfindən rayon milis (polis) şöbəsinə müəllimənin ― xuliqanlığı barədə müraciət edilir.^[10] Akta rayon Xalq Maarif şöbəsinin müdiri Səkinə Rüstəm qızı Axundova, inşaatda fəhlə işləyən Vasiliy Pavloviç Straçennikov, 13 saylı məktəbin metodisti Sahib Hüseyn oğlu Hüseynov, 10 saylı məktəbin dərs hissə müdiri Çələbi İbrahim oğlu Qasımov, teleqrafda texnik işləyən Mariya Yevlamkovna Tarasova, rayon partiya komitəsinin təlimatçısı Yakov İosifoviç Qolumb, bölmə müdiri Natalya Afanasevna Abramova, Voroşilov rayonunda təbliğatçı işləyən, donosçu Ruben Cümşüdoviç Ayriyan imza atırlar.^[10] Həmin hadisənin bilavasitə iştirakçısı olan Ankişeviç nədənsə akta imza atmır.^[10] Lakin bu hadisədən heç xəbəri olmayanları akta imza atmağa cəlb edirlər. 13 sentyabr 1937-ci ildə 3 saylı şəhər milis (polis) şöbəsi Balacaxanım Şükürlünü Ankişeviçi təhqir etmiş, əks-inqilabi, anti-sovet sözlər deməklə kifayətlənməmiş, mürəkkəbqabını onlara tərəf atma iddiası ilə həbs edir.^[10] Balacaxanım Şükürlünü altı il müddətində azadlıqdan məhrum edilməsi üçün qərar çıxarır.^[10]

Şahverdiyanın sədrliyi ilə keçirilən məhkəmədə Balacaxanıma 72-ci maddə ilə 6 il iş kəsilir^[10][14] və Arxangelskə sürgün olunur. O, 1943-cü ildə sürgündən qayıtmamaq şərtilə Plisetskaya stansiyasındakı məhbəs düşərgəsində tibb bacısı işləyir. Həbs müddəti bitəndən sonra qospitalda çalışır. Azərbaycana qayıtmağına icazə vermədiklərinə görə Özbəkistanın Kokand şəhərində 1 may 1947-ci ilədək 4 il müddətində şəhər ticarəti şəbəkəsindəki atelyedə dərzi kimi fəaliyyət göstərir.^[14]

Balacaxanım Şükürlüyə 1948-ci ildə Azərbaycan gəlməyə icazə verirlər. O, Şamaxıda iki illik tibb bacısı ixtisası verən məktəbə daxil olur. Balacaxanımı 1950-ci ildə Mərəzəyə işləməyə göndərirlər. 24 avqust 1956-cı ilədək Şamaxının müxtəlif rayonlarında tibb bacısı kimi fəaliyyət göstərən Balacaxanım həbs olunduğu şəhərə qayıtmağa icazə alır. Bakıya gəlib Ortepediya və Cərrahi bərpa İnstitutuna tibb bacısı vəzifəsinə işə düzəlir.^[14]

Balacaxanım İsmayılzadə 5 iyun 1954-cü ildə 25 №-li protokolun 9-cu paraqrafı ilə (Azərbaycan SSR Ali Sovetin prezidiumunun qərarı) bəraət alır.^[10][14]

1938-ci ildə Mikayıl Müşfiqin Gəncədəki dostu olan Səlman Əhmədli onun ölmünə yazdığı şeirə görə ailəsi ilə birlikdə dörd illiyinə Türkmənistanın Krasnovodsk şəhərinə sürgün edilmişdi.^[23]

Əmisi oğlu Dağlı Yunus Əbdül Cavad oğlu əslən Xızıdan, İsmayılzadələrdəndir. 1922-ci ildə doğulub. 17 yaşı tamam olmamış sürgün edilib. On bir il həbs və sürgün həyatı keçirib qayıtdı. Yunis "Dağlı" təxəllüsü ilə şeirlər yazıb. 1937-ci ilin tuthatutunda NKVD-çilərdən yayınaraq gedib Astarada hesabdar işləyirdi. 1949-cu ildə şaxtalı Sibir meşələrindən sürgündən qayıtdı. Yunis Dağlı hətta övladlarından birinin adını Əhməd Cavadın şərəfinə Cavad qoymuşdu. Bakıda adına küçə var. Uşaqları Şair Vahab İsmayılzadə və 1990-cı ilin 20 Yanvar şəhidi Cavad İsmayılzadədir.

Mikayıl Müşfiq özünün ən birinci vəzifəsini insanları təhsilə, elmə yönəltməkdə, şagirdlərdə ədəbiyyata maraq oyatmada görürdü.^[6] Müşfiq nadir hafizə sahibi idi. O öz hafizəsinə arxayın olub, çox vaxt qoşduğu şeiri uzun müddət vərəqə köçürməyib, şeirlərini, eləcə də bir çox klassik şairlərin əsərlərini əzbərdən bilirdi.^[6]

Sosializm quruculuğu illərində həyata keçirilən bir sıra reformalardan Müşfiq çox razı olub. Ərəb əlifbasının latın əlifbası ilə əvəz olunması haqda şair hətta şeir də yazıb.^[6] Amma həmin illərdə tarın qadağan olunması ilə bağlı söz-söhbət Müşfiqi də, yaxın dostu tarzən Qurban Pirimovu da bərk sarsıdıb.^[6][24] Müşfiq evlərinə qonaq gələn Pirimova tarın qadağan olunmasının xalqa ancaq ziyan vuracağını deyib.^[6] Müşfiqin həyat yoldaşı Dilbər Axundzadə qeyd edirdi:

1931-ci ilin mayında Müşfiq Geoloji İnstitutun buraxılış gecəsində Dilbər Axundzadə ilə tanış olur.^[6] Dilbər xanım Müşfiqin əmisi arvadı Fəramuşla tələbə yoldaşı olub.^[6] Tanınmaqda olan gənc şairlə Dilbəri əmisi arvadı tanış edib.^[6] Təsadüfi bir neçə görüşdən sonra Müşfiq Dilbər xanıma sevgi məktubları göndərib, hər görüşə yeni şeirlə gəlib. Müşfiq növbəti görüşlərin birində Dilbər xanıma elçi göndərmək və tez vaxtda nişanlanmaq istədiyini bildirib.^[6] 1932-ci ilin aprel ayında cütlük nişanlanıb.^[25] Onların kəbini isə təxminən bir il sonra, 1933-cü il iyun ayının 20-də kəsilib.^[6] 1934-cü ilin mart ayında onların Yalçın adında oğulları anadan olmuş, lakin 2 ay sonra yüksək hərarətlə seyr edən xəstəlik nəticəsində ölmüşdür.^[26]

1937-ci il noyabr ayının 1-də artıq NKVD inspektoru Kolqinanın təqdimatı ilə M. Müşfiqin həyat yoldaşı Dilbər Axundzadənin həbsi üçün rəis müavini Borşev qərar çıxarır.^[10] Noyabr ayının 2-də isə Dilbər Axundzadə həbsi üçün order yazılır.^[10] M. Müşfiqin güllələnməsinə dörd gün qalmış Dilbər Axundzadə vətən xainin həyat yoldaşı kimi həbs edilir.^[10]

Həyat yoldaşının güllələnməsindən bir ay keçməmiş təhlükəsizlik leytenantı Q. B. Avanesov tərəfindən ilk dindirilmə aparılır.^[10] Dilbər xanım iki aylıq əzab-əziyyətli ingəncələrə dözməyərək psixi gərginlik keçirir.^[10] O, 28 fevral 1938-ci ildə 1 saylı Əsəb xəstəlikləri xəstəxanasına müalicəyə göndərilir.^[10] Həmin xəstəxananın baş həkimi İ. İ. Antonov və qadın şöbəsinin müdiri A. A. Əsgərovun 19 fevral 1939-cu il tarixdə tərtib etdiyi aktda Dilbər Axundzadənin müalicə olunduğu zaman gəldiyləri nəticədən aydın olur ki, xəstə müalicə olunan zaman sistemsiz danışığı, suallara cavabı başa düşülməzdir.^[10] Onun heç nə ilə maraqlanmadığı, suallara ötəri cavab verdiyi qeyd olunur.^[10] 1938-ci ilin oktyabr ayından o sakitləşəndən sonra hallusinasiya halları keçirir.^[10]

7 mart 1939-cu ildə Respublika prokurorluğunun xüsusi işlər şöbəsi D. Axundzadənin həbsdən azad olunması üçün təqdimat yazır.^[10] 10 mart 1939-cu ildə NKVD-nin rəis müavini Kərimovun imza qoyduğu qərara əsasən D. Axundzadə həbsdən azad edilir və istintaq işi arxivə verilir.^[10] D. Axundzadə həbsxanadan azad olandan sonra o yenə də özünü təqsirli bilməmiş və beləki növbəti sorğuda günahsız olduğını bir daha bildirmişdir.^[10]

● Mikayıl Müşfiqin xatirəsinə çoxlu sayda əsərlər həsr olunmuşdur. Bunlardan Hikmət Ziyanın "Bu dərdi kim unudar", Mədinə Gülgünün "Ölməz Müşfiq üçün", Hüseyn Arifin "Bir gül açdı, sarı gül", Balaş Azəroğlunun "Yenə o bağ olaydı", Əli Kərimin "Müşfiqə", Əliağa Kürçaylının "Müşfiqi yaşıdından sordum", Nüsrət Kəsəmənlinin "Müşfiqin tarı" əsərlərini qeyd etmək olar.^[3]

● Şəmsəddin Abbasovun nəşriyyatdan Müşfiqin sonuncu "Çağlayan" poemasının qovluğunu 1937-ci ildə xilas edib götürdüyü sonradan məlum oldu. Kitabdakı şeirlər çap edildi. 1957-ci ildə şairin bəraətdən sonra ikicildliyi çap edildi.^[14]

● Mikayıl Müşfiqin sözlərinə Zeynəb Xanlarovanın ifasında "Qal sənə Qurban" və "Sənin üçün", Şövkət Ələkbərovanın "Qurban olduğum" və "Neçin gəlmədin", Gülağa Məmmədov "Oxu Tar", Eyyub Yaqubovun "Yenə o bağ olaydı", "Küləklər" və "Ana Dedim", Nǝzakǝt Mǝmmǝdovanın "Oxu sevdiciyim", Alim Qasımovun "Söylə" mahnılarını qeyd etmək olar.

● 1968-ci ildə heykəltaraş Münəvvər Rzayeva və memar Şəfiqə Rzayeva tərəfindən Mikayıl Müşfiqin heykəli işlənib hazırlanmışdır.^[7] 1970-ci il iyun ayının 9-da Bakı şəhəri, Yasamal rayonu İnşaatçılar prospekti və Nəriman Nərimanov küçələrinin kəsişməsində abidəsinin açılışı olmuşdur.^[7]

● 1977-ci ildə adının ədədiləşdirilməsi məqsədilə Xəzər Gəmiçiliyi İdarəsi tərəfindən "Mikayıl Müşfiq" quru yük gəmisi suya buraxılmışdır.^[7]

● 1988-ci ildə aprel ayının 20-də Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin 1096-XI saylı fərmanı ilə Müşfiqabad — yeni şəhər tipli qəsəbə yaradılmışdır.^[7]

● 1988-ci ildə Mikayıl Müşfiqin 80 illik yubileyi çərcivəsində Tofiq Novruzovun, Cabir Novruzun, Aydın Zeynalovun, Nəbi Xəzrinin təşəbbüsü ilə Xızı rayonunun Sayadlar kəndində şairin atası Əbdülqədirin bağ evinin yerində "Mikayıl Müşfiq ocağı" yaradılmışdır.^[3] Muzeydə şairə simvolik məzar qoyulmuşdur.^[3] 2004-cü ildə Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyinin sərəncamı ilə Xızıdakı "Mikayıl Müşfiq ocağı" "Mikayıl Müşfiqin Xatirə Muzeyi" statusu almışdır.^[7] 2008-ci il iyun ayının 23-də 100 illik yubileyi ilə əlaqədar Xızı rayonunun Sayadlar kəndində şairin yeni bərpa olunmuş evinin tətənəli açılışı olmuşdur.^[7]

● 1988-ci ildə Sumqayıt şəhərində şairin adını daşıyan tam orta məktəb binası istifadəyə verilmişdir.^[27] Binanın önündə Mikayıl Müşviqin büstü qoyulmuşdur.^[27]

● 1989-cu ildə Xızı rayonunun Sayadlar kəndində xeyriyyəçi polkovnik Əbülhəsən Əhmədovun şəxsi təşəbbüsü ilə büstü qoyulmuşdur.^[7] Büst memar Münəvvər Rzayeva tərəfindən hazırlanmışdır.^[7]

● 1989-cu ildə Mikayıl Müşfiqin xatirəsinin əbədiləşdirilməsi məqsədilə Bakıda yaşadığı binaya (S. Rəhimov küçəsi, 108) xatirə lövhəsi vurulmuşdur.^[3]

●1993-cü ildə Bakı şəhərinin Qaradağ rayonunda adını daşıyan qəsəbədə abidəsinin açılışı olmuşdur.^[7]

● 1998-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyev "Mikayıl Müşfiqin 90 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında" Sərəncam imzalamışdır.^[7]

● 2005-ci ildə "Müşfiqli günlərim" kitabının son genişləndirilmiş nəşri "Gənclik" nəşriyyatında işıq üzü görmüşdür.

● 2007-ci il 16 apreldə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev "Mikayıl Müşfiqin 100 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında" Sərəncam imzalamışdır.^[28]

● 2008-ci il Qaradağ Rayon İcra Hakimiyyətinin və "Müşfiqsevərlər" Cəmiyyətinin təşkilatçılığı ilə görkəmli Azərbaycan şairi Mikayil Müşfiqin 100 illik yubileyi təntənə ilə qeyd edilmişdir.

● 2008-ci ildə Mikayıl Müşfiqin anadan olmasının 100 illiyi münasibətilə Azərbaycan Respublikası Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyinin "Azərpoçt" birliyi marka buraxmışdır.^[7]

● Mikayıl Müşfiqin 110 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyev Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 109-cu maddəsinin 32-ci bəndinə əsasən 17 may 2018-ci ildə Sərəncam imzalamışdır.^[28][29][30]

● 15 oktyabr 2019-cu ildə Bakı şəhəri Qaradağ rayonunun Müşfiqabad qəsəbəsində Mikayıl Müşfiqin yeni ağ mərmərdən yonulmuş abidəsinin və xatirə parkının açılışı olmuşdur.^[31][32]

● Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 7 may 2019-cu il tarixli, 211 nömrəli Qərarı ilə Mikayıl Müşfiq Azərbaycan Respublikasında əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin siyahısına daxil edilmişdir.^[33]

● Hal-hazırda Mikayıl Müşfiqin yaradıcılığına Rusiya Milli Kitabxanası, Rusiya Dövlət Kitabxanası, ABŞ Konqres Kitabxanası, Belarus Milli Kitabxanası, Türkiyə Milli Kitabxanası, Estoniya Milli Kitabxanası kimi dünya kitabxanlarında rast gəlmək olar.^[34]

● 2020-ci ildə bəstəkar Cavanşir Quliyev Mikayıl Müşfiqin acı taleyindən bəhs edən 13 hissəli "Müşfiq ağıları" oratoriyasını bəstələmişdir.^[35] Oratoriyanın libretto müəllifi Sabir Rüstəmxanlıdır.^[36]

  Əsas məqalə: Mikayıl Müşfiqin Xatirə Muzeyi

Mikayıl Müşfiqin Xatirə Muzeyi- Mikayıl Müşfiq ocağı 1988-ci ildə, Polis-polkovniki Əbülhəsən Əhmədov, Tofiq Novruzovun, Cabir Novruzun, Aydın Zeynalovun, Nəbi Xəzrinin təşəbbüsü ilə Müşfiqin 80 illik yubileyindən sonra Müşfiq ocağının yaradılması qərarına gələrək, Xızının Sayadlar kəndində yaradılıb. Şairin yaşadığı ev dağıldığı üçün muzey Müşfiqin 80 illik yubileyi çərcivəsində atası Əbdülqədirin bağ yerində salınır. 2004-cü il 15 sentyabr tarixində keçmiş Mədəniyyət naziri Polad Bülbüloğlunun sərəncamı ilə bura dövlət himayəsinə keçərək Mikayıl Müşfiqin Xatirə muzeyi statusunu alıb.

Muzey binası 1992-ci ildə tikilərək 1 mərtəbədən və 1 otaqdan ibarət olub, 55 kvadrat metr sahəni əhatə edir. Xatirə Muzeyində isə simvolik məzar qoyularaq, büst hazırlanır. Büstün memarı Əməkdar incəsənət xadimi, heykəltaraş Münəvvər Rzayevadır(1990) . 100 illik yubileyinə "Oxu Tar"abidəsi 2008-ci ildə M. Müşfiqin həsr olunmuşdur.

1. Qızıl gül olmayaydı…(film, 1965)
2. Mikayıl Müşfiq (film, 1978)
3. Yenə o bağ olaydı (film, 2002)
4. Qeybdən gələn səs (film, 2002)
5. Bakı bağları. Buzovna (film, 2007)
6. Cavid ömrü (film, 2007)
7. Şeirin Müşfiq zirvəsi (film, 2007)
8. Muğamat var olan (film, 2009)

• Alo, Müşfiq…
• Çağlar Müşfiq…
• "Бессмысленный, нелепый" Мушфиг, или Зачем снова расстреливать поэта 80 лет спустя (rusca)
• Mikayıl Müşfik sevgisi, Rəbiyyə Zərdabi Arxivləşdirilib 2010-08-03 at the Wayback Machine