Ebu Henife - Wikipedia

Əbu Hənifə 699-cu ildə dövrünün mühüm elm mərkəzlərindən biri olan Kufədə anadan olmuşdur. Atasının adı Sabit, babasının adı Zutadır. Əbu Hənifənin "Hənifə" adını haradan aldığı aydın deyil. Əbu Hənifə adı ərəbcə "qələm atası" deməkdir. Çox güman ki, bu adı onun tələbələri həniflərin atası kimi istifadə etmişlər.

Babası Zuta Əfqanıstan ətrafında yaşamış və ərəblərin buranı zəbt etməsi nəticəsində əsir düşmüşdür. O, Teym qəbiləsinin quluna çevrilsə də, sonradan azadlığını əldə etmişdir. Lakin Əbu Hənifənin nəvələrindən olan İsmayıl, onun ulu babasının heç vaxt qul olmadığını bildirmişdir. Zuta Əli bin Əbu Talibin xəlifəliyi dövründə Kabildən gəlib Kufəyə yerləşmişdi.

Oğlu Sabit Termeze, Nesa və Ənbarda yaşamışdır. Hətta Əbu Hənifənin Ənbarda doğulduğu iddia edilir. O, varlı və dindar biri olub, sonralar məskunlaşdığı Kufədə parça ticarəti ilə məşğul olmuşdur. Onun Əli ibn Əbu Taliblə görüşüb özü, övladları və soyu üçün dualar alması barədə şayiələr vardır.

Əbu Hənifənin ailəsi Xorasanın görkəmli şəxsiyyətlərindən birinin nəslindəndir və onun ailəsinin ərəb olmadığı dəqiqdir. Onun fars olduğuna dair fikirlər daha çox yayılmışdır. Bəzi tarixçilər də onun Babildə yaşayan ərəb olduğunu söyləmişlər^[6].

Ebu Hanifə gənc yaşlarında Quranı əzbərləmiş və ərəb qrafikasını, sintaksisini, şeirini və ədəbiyyatını öyrənmiş, daha sonra təsnifləşdirilmişdir. Gəncliyində hicri 102-ci ildə Məkkədə vəfat edən səhabələrdən Ənəs ibn Malik, Abdullah ibn Əbi Əvfa, Vasilə ibn Əska, Səhl ibn Səid və son olaraq Əbu't Tufeyl Amir ibn Vasiləni görmüş və bu səhabələrdən hədis dinlədiyi üçün tabiin hesab olunur.

Əbu Hənifə elmlə məşğul olmamışdan əvvəl uğurlu tacir olmuşdur. İmam Şəbinin tövsiyəsi ilə dərslərini davam etdirməyə başlamış və ondan kəlam, din, əqidə və mübahisə elmini öyrənmişdir. Daha sonra Həmməd ibn Süleymanın dərs dərnəyinə qatılaraq fiqh təhsilinə başlamış və on səkkiz il Həmmədin mühazirələrini davam etdirmişdir. Əbu Hənifə Məkkə və Mədinədə çoxu tabiin olan alimlərlə tez-tez görüşür, onlardan hədis rəvayətləri dinləyir və fiqhdən bəhs edərdi.

O, səhabə Abdullah ibn Abbasın elmini Məkkə fəqihi Ata bin Əbu Rebah və İkrimədən, xəlifə Ömər ibn Xəttab və oğlu Abdullahdan nəql etdiyi elmi Abdullah bin Ömərin azadlığı Nafidən öyrənmişdir. Abdullah ibn Məsuddan, Əlidən nəql etdiyi elmləri görüşdüyü və söhbət etdiyi tabiinlərdən öyrənmişdir.

Əbu Hənifə bütün məcburiyyətlərə baxmayaraq, Əməvi və Abbasi hökmdarlarına boyun əyməmiş, bəyənmədiyi Abbasilər dövlətinin ikinci xəlifəsi Əbu Cəfər əl-Mənsur Əbu Hənifəni Bağdadda həbs etdirmiş, işgəncə verərək, zəhərləyib öldürtmüşdür^[7]. Onun məzhəbi İslam dünyasının böyük əksəriyyətinə yayılır. Səlcuqların sultanı I Məlikşahın vəzirlərindən Əbu Sədi Harəzmi Əbu Hənifənin qəbri üzərində bir türbə və onun ətrafında isə mədrəsə tikdirmişdir.

Əbu Hənifənin vəsiyyətləri bunlardır^[7]:

1. Vəsiyyətu Əbi Hənifə li-bnihi Həmməd (oğlu Həmmada vəsiyyəti).
2. Vəsiyyətu Əbi Hənifə li Əbi Yusuf (tələbəsi Əbu Yusifə vəsiyyəti).
3. Vəsiyyətu Əbi Hənifə li Yusuf ibn Xalid əs-Səmti (Yusuf ibn Xalid əs-Səmtiyə vəsiyyəti).
4. Vəsiyyətu Əbi Hənifə li Nuh ibn Əbi Məryəm (Nuh ibn Əbi Məryəm ə vəsiyyəti).

Əbu Hənifə müəllimləri (və müəllimlərinin müəllimləri) olaraq aşağıdakı şəxslərin adını çəkmişdir^{[8][9][10][11]}:

1. əl-Əsvəd b.Yəzid (v. 75/694).
2. Şüreyh b. əl-Haris (v. 78/697).
3. İbrahim ən-Nəxai (v. 96/714).
4. əş-Şəbi (v. 103/721).
5. Tavus ibn Keysan (v. 106/724).
6. Salim ibn Abdullah (v. 106/724).
7. Qasim ibn Məhəmməd (v. 107/725).
8. Həsən əl-Bəsri (v. 110-728).
9. Məkhul (v. 112/730).
10. Əta ibn Əbu Rəbah ( v .114/732).
11. ən-Nafi (v. 117/735).
12. Qətadə (v. 118/736).
13. Həmmad ibn Əbu Süleyman (v. 120/737).
14. Asim ibn Əbu Nücud (v. 127/744).
15. əl-Kəlbi (v. 144/761).
16. Əməş (148/765).

1. «əl-Əsar» - Muhəmməd ibn əl-Həsən əş-Şeybaninin nəql etdiyi müsnəddir.

2. Həmmad ibn Əbu Hənifənin atasından nəql etdiyi «əl-Müsnəd».

3. Əbu Yusifin ustadından nəql etdiyi «əl-Müsnəd»

4. Əbu Abdullah əl-Hüseyn əl-Bəlxinin Əbu Hənifədən nəql etdiyi «əl-Müsnəd».

5. Əbu Bəkr Əhməd əl-Kəlainin Əbu Hənifədən nəql etdiyi «əl-Müsnəd».

6. Əbülhəsən Ömər əl-Əşnaninin Əbu Hənifədən nəql etdiyi «əl-Müsnəd».

7. Əbülhəsən Muhəmməd Hübeyş ibn Ziyad al- Lülüinin Əbu Hənifədən nəql etdiyi «əl-Müsnəd».

8. Əbu Bəkr Muhəmməd əl-Ənsarinin Əbu Hənifədən nəql etdiyi «əl-Müsnəd».

9. Əbu Əhməd Abdullah əl-Cürcaninin Əbu Hənifədən nəql etdiyi «əl-Müsnəd».

10. Əbu Nüeym Əhməd əl-İsfahaninin Əbu Hənifədən nəql etdiyi «əl-Müsnəd».

11. Əbu Həsən Muhəmmədin Əbu Hənifədən nəql etdiyi «əl-Müsnəd».

12. Əbülqasım Təlhə əş-Şahidin Əbu Hənifədən nəql etdiyi «əl-Müsnəd».

13. Əbu Muhəmməd əl-Harisinin Əbu Hənifədən nəql etdiyi «əl-Müsnəd».

14. «Nüsxətü Muhəmməd» adlı müsnəd.

15. Əbu Əli əl-Bəkrinin Əbu Hənifədən nəql etdiyi «əl-Müsnəd».

16. Əbu Bəkr əl-Muqrinin Əbu Hənifədən nəql etdiyi «əl-Müsnəd».

17. İbn Əbil-Avamın Əbu Hənifədən nəql etdiyi «əl-Müsnəd».

1. əl-Fiqhul Əkbər.
2. əl-Vasiyə.
3. əl-Alim vəl-Mutəalim.
4. əl-Fiqhul Əbsat.
5. Risalətu Əbi Hənifə iləl-Bətti.

• Əqidə və kəlam - Əbu Hənifəyə görə Quran məxluq (yaradılmış) deyil. Allahın kəlamıdır. Müshəflərdə (kitablarda) yazılıdır. Qəlblərdə əzbrlənir. Dillərdə oxunur. Məhəmməd peyğəmbərə nazil olmuşdur. İnsanın Quranı tələffüz etməsi məxluqdur (yaradılır), insanın onu yazması məxluqdur (yaradılır), onu oxumağı məxluqdur (insanın qiraəti yaradılır), Quranın özü isə (red - Allah kəlamı olduğu üçün) qeyri-məxluqdur^[7].
• Fiqh - Əbu Hənifə fiqh məsələlərinin həllində müəyyən bir üsul təyin edən və onu sistemləşdirən ilk İslam alimidir. Əslində onun qurduğu bu sistem fiqh tarixində ilk məzhəbin yaranmasına və onun ilk məzhəb imamı adlandırılmasına səbəb olmuşdur.

Problemlərin həllində dörd dəlil olaraq xatırlanan Ədilleyi-şəriyyə (şəriətin əsas dəlilləri) məfhumunu Ənu Hənifə öz baxışları əsasında yenidən təşkil etmişdir. Onlar aşağıdakılardır:

• Quran - Əbu Hənifə Quran ayələrinin zahiri deyil, daxili mənalarına baxaraq fikrini ifadə etmişdir. Onun fikrincə, ibadətlə bağlı olanlar istisna olmaqla, hər bir ayədə deyilən hökmün arxasındakı səbəb tapılmalı və ona uyğun fətva verilməlidir.
• Sünnə - Fikir bildirərkən gəliş və xəbərdarlıqda vəsvəsilik göstərdiyi üçün sünnətlərin ağıl və ictimai mənafeyə uyğun olması fikrini irəli sürmüşdür. Bu səbəbdən ötürmə zənciri güclü olsa belə, bəzi hədislərə məhəl qoymadığı müşahidə edilmişdir. Bu anlayış öz dövrü üçün cəsarətli addım olsa da, bunun bədəlini "bidət"də ittiham edilərək ödəmişdir^[12].
• Qiyas - Yenə də qiyasdan insanların və camaatın xeyrinə istifadə etmişdir.
• İcma

İndiyə qədər sayılan Ədilleyi şəriyyə adlı dörd əsas dəlil, fiqhin problemlərin həllində istifadə etdiyi və Əbu Hənifəyə qədər alimlərin heç bir ixtilafsız istifadə etdikləri alətlərdir. İmam bu alətləri yenidən təfsir edərək unikal istifadəni ortaya qoyur. Bu ənənəvi dəlillərə beşdə birini əlavə edərək, bu mövzuda fiqh metodunda əsl inqilab edir:

• İstihsan: Əbu Hənifə bu üsulu fiqh elminə gətirmiş və İslamı zamanla dəyişə biləcək şərtlərə uyğunlaşdırmağı qarşısına məqsəd qoymuşdur. İstihsan alimlərin, xüsusən də İmam Şafiinin şiddətli müqaviməti ilə üzləşmişdir.

İmam Əzəm hicri 121/miladi 739-cu ildə "Xanədan Ələviyə" mənsublarından olan "İmam Zeyd bin Əli" tərəfindən Əməvi xəlifəsi Hişam ibn Əbdül-Məlikə qarşı apardığı mübarizəni, Məhəmməd peyğəmbərin rəhbərlik etdiyi Bədr döyüşü ilə müqayisə etmiş və onu dəstəkləməkdən heç vaxt çəkinməmişdir.

• "İmam Zeyd", – İmamiyyə şiəsindən olmasına baxmayaraq "Əfdal kimi səciyyələndirilən daha üstün bir şəxs olduğu halda, xilafət vəzifəsinə məfdül deyilən başqa bir az seçilən şəxs gətirilə bilər" fikri ilə,
• "İmam Əzəm" isə zalım hökumətlərə qarşı qılıncla üsyanı qəbul edən baxışı ilə bugünkü "Əhli-sünnə vəl camaat"ın rəhbəri kimi göstərilən əqidəsindən fərqli baxışı ilə seçilir.

Daha sonra Əhli-Beytə dəstək verən Əbu Hənifə Numan İbn Sabit də xəlifə Mənsur tərəfindən öldürülür^[13].

Əbu Hənifə ən böyük imam (İmam əzəm), müctəhid, mücəddid kimi fəxri sifətlərdən başqa, bəzən mötəbər dini mənbələri (Hədisləri) rədd etməklə bərabər, ağla zidd hesab etdiyi baxışlarına görə dini məhv edən, ən böyük fitnə və dəccal kimi müəyyən edən əks xarakterlərin hədəfidir^[14].

Əbu Hənifə rey əhli kimi tanınır və hədisləri təkcə əməl və rəvayət baxımından deyil, həm də məna baxımından tənqid edir. O, məna baxımından Məhəmmədə aid edilə bilməyəcəyinə inandığı hədisləri qəbul etmir və bu hədislərə zidd fətvalar verməkdən çəkinmir. Bu yolla hədis əleyhinə 200-ə yaxın fətvası məlumdur. Bu səbəbdən hədisləri dində "mütləq mətn" kimi görən hədis alimlər tərəfindən sərt şəkildə tənqid edilir. Əldə olan mənbələrə görə, Əbu Hənifəni tənqid edənlər arasında Buxari birinci yerdədir. Buxari Əbu Hənifəni "əl-Câmiʿu’ṣ-ṣahhih"in bab başlıqlarında və digər əsərində adını çəkmədən "Kale ba’zu’n-nas" ifadəsini işlətməklə onu tənqid etmişdir^[15]. Mürjiyyə mənsub olması barədə şayiələri xatırladıb^[16], onun İslam dininə xələl gətirmişdir. Əslində Buxarinin "Əd-Duafâüs-Saqir" kitabının 388-ci maddəsində bildirilir ki, Əbu Hənifə küfr üzündən iki dəfə iman gətirməyə dəvət edilmişdir.

Əbu Hənifə öz zamanında "Dehriyyun" adlandırılan Cəbriyyə, Abdullah ibn Səbanin Səbaiyyə və Murciyyə kimi dini məzhəblərlə mübarizə aparmışdır.

Yaşar Nuri Öztürk, Əbu Hənifə haqqında yazdığı kitabında onu İslam dinini ərəblərin fitnə-fəsadından xilas edərək Quranın göstərdiyi xəttə qoymuş bir şəxs kimi təsvir edir^[17].

1. «Uqud əl-Mərcan fi Mənaqibi Əbi Hənifə ən-Numan» - Əbu Cəfər ət-Təhavi (h/v.321).

2. «Təbyidus-Sahifə fi Mənaqibi Əbi Hənifə» - Hafiz Əbu Əbdürrəhman Cəlaləddin əs-Suyuti əş-Şafeyi (h/v.911).

3. «əl-Xayratul-Hisan fi Mənaqibi Əbi Hənifə ən-Numan» - Əhməd İbn Həcər əl-Heytəmi əl-Məkki əş-Şafeyi (h.909-973\1504-1567).

4. «Tənvir əs-Sahifə bi Mənaqibi Əbi Hənifə» - Yusif b. Əbdül-Hadi əl-Hənbəli (h/v.909).

5. «Mənaqibul-İmam Əbi Hənifə» - Müvəffəquddin ibn Əhməd əl-Məkki əl-Xəvarizmi (əl-Xarəzmi) əl-Hənəfi (h.484-568 1091-1172)

6. «Şəqaiq ən-Numan fi Mənaqibin-Numan» - Carullah Əbülqasım Mahmud ibn Ömər əz-Zəməxşəri (h\v.538).

7. «Uqud əl-Cüman fi Mənaqibi Əbi Hənifə ən-Numan» - Əbu Abdullah Muhəmməd b. Yusif b. Əli b. Yusif əd-Diməşqi əs-Salehi (h/v.942).

8. «Əxbaru Əbi Hənifə» - Əbu Abdullah Hüseyn ibn Əli əs-Sayməri (h/v.436).

9. «Mənaqibul-İmam əl-Əzəm» - Muhəmməd ibn Muhəmməd əl-Kərdəri əl-Bəzzazi (h/v.827).

10. «əl-Bustan fi Mənaqibin-Numan» - Hafiz Şəmsəddin Əbdülqadir b. Əbülvəfa əl-Quraşi əl-Misri əl-Hənəfi (h. 696-775).

11. «əl-İntisar li-Əimmətil-Əmsar» - Yusif ibn Qızoğlu Sibt ibn əl-Cövzi (h.581-654\m. 1185-1256).

12. «əl-Hürrün-Nəfis fi Mənaqibi Əbi Hənifə» - Hüreyfiş Abdullah b. Səd b. Əbdül-Kafi əl-Misri əl-Məkki (v.801(h)).

13. «Kəşfül-Əsar əş-Şərifə fi Mənaqibi Əbi Hənifə» - Abdullah b. Muhəmməd əl-Harisi al-Kələbazi əl-Səbəzmuni əl-Hənəfi (h. 258-340\m. 872-952).

14. «Qəlaidu Uqud əd-Dürar vəl-Üqyan fi Mənaqibi Əbi Hənifə ən-Numan» - Əfifuddin Əbülqasım b. Əbdül-Alim əl-Eyni əl-Qirbəti əl-Hənəfi (v.907). Eyni müəllifin «ər-Ravdatül-Aliyə əl-Munifə fi Mənaqibil-İmam Əbi Hənifə» adlı başqa bir əsəri də vardır.

15. «əl-Hiyad min Savbil-Ğaməm əl-Fayyad» (türkcədən ərəb dilinə tərcümə edilmişdir) - Şəmsəddin Əhməd b. Muhəmməd əs-Sivasi (h/v. 1006).

16. «Tuhfətus-Sultan fi Mənaqibin-Numan» - Əhli əş-Şirazi - Muhəmməd b. Yusif b. Şihab əş-Şirazi (h/v. 942).

17. «əl-İbanə fi Rəddi Mən Şənnəa əla Əbi Hənifə» - Qazı Əbu Cəfər Əhməd ibn Abdullah əs-Sirmari əl-Bəlxi əl-Hənəfi.

18. «Fəsl fi Mənaqibi Əbi Hənifə» - Əbül-Abbas Əhməd ibn əs-Salt əl-Himmani (h/v. 308\m. 920).

19. «Fəzailül-İmam Əbi Hənifə və Əxbaruhu» - İbn Əbil-Avam ləqəbi ilə məşhur Əbülqasım Abdullah ibn Muhəmməd ibn Əbil-Avam əs-Sədi (h/v. 330).

20. Əbu Əhməd Muhəmməd ibn Əhməd əş-Şəbi ən-Neysaburinin (h/v357) də Əbu Hənifəyə həsr etdiyi bir kitabı vardır.

21. Əbu Yəhya Zəkəriyya ibn Yəhya ən-Neysaburinin (h/v:298) də Əbu Hənifənin həyatına həsr etdiyi bir əsəri vardır.

22. Hafiz Əbu Abdullah əz-Zəhəbi (h/v.748) «əl-Kaşif» əsərində Əbu Hənifənin həyatına dair bir cüz qələmə aldığını qeyd edir.^[18]

• Hənəfilik

• Əliyev, Abdulla.; Həbibov, Aslan. (2024). Əbu Hənifə və Rəy məktəbi. “Metafizika” jurnalı, 7(1), səh.64-76 (https://doi.org/10.33864/2617-751X.2024.v7.i1.64-76)