Ii Osman - Wikipedia

3 noyabr 1604-cü ildə çərşənbə günü İstanbulda dünyaya gəlmişdir. Atası Osmanlı sultanı I Əhməd, anası Mahfiruzə Sultandır. Sultan Əhmədin dünyaya gələn ilk oğlu olması səbəbilə, şahzadəyə sülalənin banisi Osman Qazinin adı verilmiş, bu münasibətlə paytaxtda yeddi gün yeddi gecə şənliklər keçirilmişdir. Sonrakı illərdə yaşayan tarixçilər tərəfindən Gənc Osman olaraq anılmışdır. Şahzadəlik illəri haqqında yetərli məlumat yoxdur. Sultan Əhməd dövrünün tarixçilərindən Safi Mustafa Əfəndiyə görə, 8 mart 1605-ci ildə dünyaya gələn qardaşı Şahzadə Mehmedlə birlikdə böyümüş, lələ Ömər Əfəndi hər ikisinə sarayda dərs vermişdir. Bəzi mənbələrdə mükəmməl təhsil aldığı, ərəb və fars dilləriylə yanaşı, latın, yunan və italyan dillərini də bildiyi qeyd edilir. Anası Mahfiruzə Sultanın saraydan çıxarılıb Köhnə saraya göndərilməsi ilə, ögey anası Kösəm Sultanın himayəsində böyümüşdür. Venesiya tarixi mənbələrində, Kösəm Sultanın Şahzadə Osman və Mehmedlə birlikdə bəzi vaxtlar şəhərdə arabayla gəzdiyi, ancaq sonralar bunun Sultan Əhməd tərəfindən qadağan edildiyi qeyd edilir. Eyni zamanda Kösəm Sultanın 1616-cı ildə şahzadəylə görüşməsinin Sultan Əhməd tərəfindən qadağan edildiyi də yerli Osmanlı mənbələrində qeyd olunur. Buna baxmayaraq Şahzadə Osmanın Kösəm Sultana bağlılığı, səltənəti illərində Köhnə saraya gələrək ögey anasını ziyarət etməsindən məlum olur.

Atası Sultan Əhmədin vəfatının ardından (22 noyabr 1617) sultanın ən böyük oğlu olmasına baxmayaraq Osmanlı səltənət sistemi dəyişdirilmiş və əmisi Sultan Mustafa taxta çıxarılmışdır. Ancaq əmisi əqli zəifliyi səbəbilə 3 ay sonra taxtdan endirilmiş və nəticədə 26 fevral 1618 günü taxta çıxmışdır. Ertəsi gün Əyyubsultan məscidində qılınc qurşandı və 14 yaşlı Sultan Osman babalarının türbələrini ziyarət etdikdən sonra saraya döndü. Cülus münasibətilə orduya yenidən bəxşiş paylandı. Bəzi Osmanlı tarixçilərinə görə, ard-arda paylanan bu 2 cülus bəxşişi nəticəsində dövlət xəzinəsi azalmış, hətta pulunu ala bilməyən bəzi əsgərlər ayaqlanaraq sədarət naibi Sofu Mehmed Paşanın edamını tələb etmişdi. Sultan Osmanın taxta çıxışından sonra gördüyü ilk iş isə bu məsələni həll etmək və çıxan qarışıqlıq əsnasında Yeddiqüllə zindanlarından qaçan Mehmed Gərayı ələ keçirmək oldu.

Sultan Osmanın, vaxtilə onun yerinə əmisi Sultan Mustafanın taxta çıxmasını dəstəkləyən Sofu Mehmed Paşa və şeyxülislam Əsad Əfəndi ilə münasibətləri pis idi. Əlbəttə ki, bunda lələsi Ömər Əfəndinin də təsiri böyük idi. Nəticədə əvvəlcə Səfəvi cəbhəsindəki Sofu Mehmed Paşanı vəzifədən aldı və yerinə Öküz Mehmed Paşa sədarət naibi təyin edildi (iyul 1618). Şeyxülislam Əsad Əfəndinin səlahiyyətləri məhdudlaşdırıldı və fətva vermə xaricindəki bütün vəzifələri lələ Ömər Əfəndiyə verildi. Bütün bu işlərdə sultanın ən yaxın adamları olan Ömər Əfəndi və Darüssəadə ağası Mustafa ağanın mühüm rolu oldu. Bu əsnada sədrəzəm Xəlil Paşa orduyla birlikdə Səfəvilər üzərinə yeni bir səfərə çıxmış, Şah Abbasın tərk etdiyi Təbriz şəhərini ələ keçirdi və Ərdəbilə doğru irəlilədi. Ancaq Pul-i Şikəstə bölgəsində Səfəvilərin tərtib etdiyi tələyə düşən Osmanlı ordusu böyük itkilər verdi və Xəlil Paşa Səfəvilərlə Sərab sülhü bağlamağa məcbur oldu. Bütün bu hadisələrin nəticəsində Sultan Osman 18 yanvar 1619 tarixində Xəlil Paşanı vəzifəsindən azad etdi və yerinə Öküz Mehmed Paşa sədarətə gətirildi.

Səltənətinin ilk ilinə aid saray qeydlərində görülür ki, Sultan Osman daha çox ordunu nizama salmaqla məşğul olmuş, əsgərlərin toplaşdığı yerlərə tez-tez basqın tərtibləyərək ələ keçirilənləri cəzalandırmışdı. 1619-cu ilin oktyabrında maliyyə tədbiri olaraq yeni sikkələr kəsdirmiş, nəticədə ölkənin maliyyə vəziyyəti yaxşılaşmışdır.

Bir müddət sonra səfərdən qayıdan kaptan-ı dərya Əli Paşa səfərdə xristian quldurlara məxsus 6 gəmini ələ keçirmiş, ələ keçirilən 200 əsirin hər birinin boynundan gümüş pul dolu bir kisə asdıraraq sultanın hüzuruna çıxmışdı. Sultan Osman isə paşanın bu hərəkətini çox bəyənmiş, onu qızıl zəncir və qızıl işləməli xalatla mükafatlandırmışdır. Ancaq sədrəzəm Mehmed Paşa Venesiya ilə bağlanan sülhün pozulmasından qorxaraq məsələni divanda müzakirə etdi. Bundan başqa Əli Paşanın əldə etdiyi qənimətin bir qismini mənimsədiyi haqqında şaiyələr də divan məclisində dilə gətirildi. Ancaq Əli Paşa daha böyük qənimətlər vəd edərək sultana yeni hədiyyələr təqdim etdi. Beləliklə, 23 dekabr 1619 tarixində Öküz Mehmed Paşa sədarətdən alındı və yerinə Əli Paşa sədrəzəm təyin olundu. Əli Paşanın gənc sultan üzərindəki təsiri o qədər böyük idi ki, özünə rəqib olaraq gördüyü Darüssəadə ağası Mustafa ağanı Misirə sürgün etmiş, lələ Ömər Əfəndini isə sultandan uzaqlaşdırmışdı. Sədarətə gəldikdən sonra Əli Paşa bəzi dövlət adamlarının və varlı tacirlərin mallarını müsadirə edərək xəzinəni doldurmağa başladı. Bu dövlət adamları arasında keçmiş sədrəzəm Mehmed Paşa, dəftərdar Baki Paşa və Darüssəadə ağası Mustafa ağa da vardı.

Sabiq sədrəzəmi Əli Paşanın təşviqiylə səfər hazırlığına başlayan Sultan Osman hədəf olaraq illik vergisini verməkdən imtina edən Lehistanı seçdi. Səfər əmrinin verilməsinin ardından Sultan Osman qardaşı Şahzadə Mehmedi edam etdirdi (12 yanvar 1621). Bu edamda Darüssəadə ağası Süleyman ağanın rolu böyük oldu. Belə ki, qardaşının qətli üçün şeyxülislamdan fətva ala bilməyən Sultan Osman, Süleyman ağanın təklifi ilə istədiyi fətvanı Rumeli başqazısı Daşkörpülüzadə Kəmaləddin Əfəndidən aldı. Səfər hazırlığı davam edərkən olduqca sərt qış yaşanmış, hətta İstanbul boğazı donmuş, bu səbəblə paytaxtın ərzaqla təmin edilməməsi nəticəsində bahalıq və qıtlıq yaşanmışdır.

Əli Paşanın 9 mart 1621-ci ildə vəfat etməsinin ardından Lələ Ömər Əfəndinin saraydakı nüfuzu yenidən artdı. Onun təklifi ilə sədarətə Ohrili Hüseyn Paşa təyin edildi. O illərdə müdərris olan Qaraçələbizadə Əbdüləziz Əfəndiyə görə, Sultan Osmanın lələsindən uzaqlaşmasındakı səbəblərdən biri də onun üləmaya olan sərt rəftarı idi. Səfərin baş memarı hesab edilən Əli Paşanın vəfatına baxmayaraq Sultan Osman fikrindən dönmədi və 29 aprel tarixində Lehistan səfəri üçün Davudpaşa səhrasında sultan çadırı quruldu.

Ordunun başında Ədirnəyə gələn Sultan Osman burada əsgərə və üləmaya verilən maaşları yarıya endirdi. Ordu sayımıyla bağlı qərar qəbul edən Sultan Osman, səfər əsnasındakı sərt tutumu səbəbilə əsgərin və üləmanın narazılığını qazandı. Buna baxmayaraq sultan bölgəyə gələnə qədər Özi bəylərbəyi İskəndər Paşa idarəsindəki qoşunlar Prut çayı sahilində polyakları darmadağın etmişdi (20 sentyabr 1620). Hotin qalası önündə məskunlaşan Osmanlı ordusu isə ard-arda edilən hücumlara baxmayaraq uğur qazana bilmirdi. Paşalar arasındakı rəqabət, siyasi çəkişmələr və əsgərin istəksizliyi bu uğursuzluğun başlıca səbəbləri arasında idi. Nəticədə bütün təqsir sədrəzəm və sərdar-ı əkrəm olan Hüseyn Paşanın boynuna düşdü və sədarətdən alınaraq yerinə Dilavər Paşa gətirildi (17 sentyabr 1621). Ancaq qəti qələbə qazanılmadı və qarşı tərəfdən sülh təklifinin gəlməsiylə səfər başa çatdı. Hotin qalası Osmanlı tabeliyindəki Boğdan çarlığına verildi. Sultan Osman orduyla birlikdə 9 oktyabrda Hotin qalasından ayrılaraq İstanbula yola düşdü. Qəti qələbə qazanılmasa da, ordu böyük bir coşğuyla qarşılandı. Ədirnəyə çatanda bir oğlunun olduğu xəbərini alan Sultan Osman dərhal nikahlı xanımı Ayşə Sultanın və yenicə doğulan Şahzadə Ömərin yanına gətirilməsini buyurdu. Burada ikən 4 gün davam edən ordu sayımı və Dilavər Paşanın yeniçəri ocağındakı əsgərlərin bəzilərini ordudan uzaqlaşdırması gənc sultana olan etibarın daha da azalmasına səbəb oldu.

Ordu İstanbula gəldikdən sonra Hotin zəfərinin qeyd edildiyi mərasimlərdən birində silahdan çıxan atəşlə körpə Şahzadə Ömər həlak oldu (fevral 1622). Çox keçmədən Sultan Osman Pərtəv Paşanın qızı Ayşə xanımla və ardından şeyxülislam Əsad Əfəndinin qızı Aqilə xanımla evləndi. Venesiya mənbələrinə görə, gənc sultan İslam qanunlarına riayət edərək 4 azad qadınla evlənmək niyyətində idi. Beləliklə, ənənəvi Osmanlı hərəm sistemi dəyişəcəkdi. Xüsusilə də, Aqilə xanımla olan nikahında üləmanı öz tərəfinə çəkmək istəyirdi. Ancaq öncəki sultanların heç biri hərəmdən kənar bir qadınla nikah bağlamamış, şeyxülislam Əsad Əfəndi bu səbəblə nikaha qarşı çıxmışdır.

Dövrün Osmanlı tarixçilərinin qeydlərinə görə, Sultan Osman İstanbula döndükdən 5 ay sonra həcc ziyarətinə çıxmaq niyətinə düşdü. Belə ki, Anadoluya keçən gənc sultan həm Livan bölgəsində üsyan edən Manoğlu Fəxrəddin bəyi məğlub edəcək, həm də Anadolu, Şam və Misirdən topladığı əsgərlərlə üsyankar yeniçəriləri aradan qaldırmağı planlaşdırırdı. Üsyandan əvvəlki cümə günü namaz qılmaq üçün Sultan Səlim məscidinə getmiş, bununla da özünü Misir sərdarı ulu babası Yavuz Sultan Səlimə bənzətmək istəmişdi.

Bu hazırlıq işləri barədə xəbərlər qısa zamanda İstanbulda yayıldı. Bir Osmanlı sultanının həccə getmək istəməsi isə xüsusilə, üləma tərəfindən xoş qarşılanmadı. Venesiya elçisinin qeydlərinə görə, sultanın qayınatası olan şeyxülislam Əsad Əfəndi bu həcc ziyarətinin qarşısını almaq üçün Sultan Osmana öz adına bir məscid inşa etdirməyi təklif etmiş, ancaq bu da sultanı fikrindən daşındıra bilməmişdir.

Edilən hörmətsizlik və təzyiqlərdən bezən üləma təbəqəsi ocaqlarının qaldırılmasından qorxan yeniçərilərlə birləşdi. Əvvəlcə Sultan Osmanı bütün bu işlərə təşviq edən Darüssəadə ağası Süleyman ağa və lələ Ömər Əfəndinin edamı tələb olundu. Bundan başqa sədrəzəm Dilavər Paşa, Nişançı Əhməd Paşa, dəftərdar Baki Paşa və sekbanbaşı Nasuh ağa da üsyançıların hədəfində idi. Sultan Osman isə bu istəkləri qəbul etməməklə birlikdə, saraydakı bostançıları silahlandırdı. Nəticədə 19 may 1622 tarixində üsyan başladı. Gənc sultan təcrübəsizliklə bir müddət müqavimət göstərdi. Ancaq saraya girən üsyançıların əmisi Sultan Mustafanı taxta keçirməsinin ardından çarəsiz qalan Sultan Osman, sədrəzəm Dilavər Paşa və Darüssəadə ağası Süleyman ağanı onlara təslim etdi. Üsyançılar hər ikisini saray qapıları önündə qətlə yetirdi. Şeyxülislam Əsad Əfəndi bu əsnada araya girərək istəkləri yerinə yetirilən üsyançıların geri çəkilməsini və Sultan Mustafanın həbs tutulduğu yerə qaytarılmasını istədi. Ancaq heç bir nəticə vermədi. Çünki üləmanın da böyük bir qismi Sultan Mustafanın səltənətini qəbul etdi. Sultan Osman əmisinin saraydan çıxarılmasının ardından, Hüseyn Paşanın təklifi ilə gecə yarısı saraydan qaçdı və yeniçəri ağası Əli ağanın köşkünə gələrək ondan yeniçəriləri yola gətirməyi tələb etdi. Ancaq bu da çarə etmədi və Əli ağa üsyançılar tərəfindən qətlə yetirildi. Üsyanın ikinci günü ələ keçirilən Sultan Osman eşşək arabasına mindirildi və təhqiramiz şəkildə Sultan Mustafanın saxlanıldığı Orta məscidə aparıldı. Burada üsyançılar tərəfindən sədrəzəm seçilən Qara Davud Paşa Sultan Osmanı öldürmək istəmiş, istədiyini burada edə bilməyəcəyini anlayaraq onu Yeddiqüllə zindanlarına aparmışdır. Burada təhqiramiz şəkildə qətlə yetirilmiş və cəsədi gizlicə Topqapı sarayına gətirilmişdir. Səhər saatlarında qılınan cənazə namazının ardından Sultan Osman atası Sultan Əhmədin türbəsinə dəfn edilmişdir. Rəvayətə görə, qətlinin sübutu olaraq burnu və qulağı kəsilərək Sultan Mustafanın validəsinə göndərilmişdir.

Osmanlı tarixində o günədək görülməmiş bir şəkildə qətlə yetirilən Sultan Osman gənc və təcrübəsizliyi səbəbilə ətrafındakıların təlkinlərinə uymuş, bu səbəblə əhali, ordu və üləma arasında sevilməyən bir sultan obrazına bürünmüşdür. "Farisi" təxəllüsü ilə yazdığı şeirləri vardır.

• Meylişah xanım – Pərtəv Paşanın qızı
• Ayşə xanım – Şahzadə Ömərin anası
• Aqilə xanım – Şahzadə Mustafa ve Zeynəb Sultanın anası.

• Şahzadə Ömər (20 oktyabr 1621 — fevral 1622)
• Şahzadə Mustafa (noyabr 1622–1623)
• Zeynəb Sultan (noyabr 1622 — ?)