Azerbaycanin Qarabag Ermenilerinin Reinteqrasiyasi Plani - Wikipedia

Beynəlxalq səviyyədə Azərbaycanın ərazisi kimi tanınan və əhalisinin əksəriyyəti ermənilərdən ibarət olan Dağlıq Qarabağ regionu üzrə münaqişənin kökləri dərindir. 1980-ci illərin sonunda regionda baş verən etnik zorakılıq Dağlıq Qarabağ Respublikasının (DQR) özünü müstəqil dövlət elan etməsinə səbəb olmuş və SSRİ-nin dağılmasından sonra genişmiqyaslı müharibəyə çevrilmişdir.^[3] 1994-cü ildə atəşkəs sazişinin imzalanması ilə Birinci Qarabağ müharibəsi başa çatmışdır.^[4][5] O vaxtdan bəri bölgə tamamilə Ermənistan^{[6][7][8][9][10]} tərəfindən dəstəklənən DQR-nin nəzarəti altındadır və DQR birləşmələri təkcə müstəqillik elan edildikdən sonra elan edilmiş ərazilərə yox, həm də müharibəyə qədər əsasən azərbaycanlıların yaşadığı ətraf əraziləri işğal etmişdir. Sonradan bu ərazilər DQR hakimiyyəti tərəfindən faktiki olaraq öz inzibati-ərazi strukturuna daxil edilmişdir. Bu ərazilərin əhalisinin böyük əksəriyyəti döyüşlər nəticəsində evlərini tərk etmək məcburiyyətində qalmışdır.

Atəşkəs haqqında sazişin imzalanması ATƏT-nin Minsk qrupunun himayəsi altında münaqişənin sülh yolu ilə həlli üzrə danışıqlara keçməyə imkan vermişdir. Beynəlxalq vasitəçilik cəhdləri, xüsusən də Madrid prinsiplərinə əsaslanan sülh planı uğursuzluğa uğramışdır.^[11][12][13] Atəşkəs razılaşması dəfələrlə pozulmuşdur və 2020-ci ilin payızında regionda İkinci Qarabağ müharibəsi başlamışdır. Noyabr ayında atəşkəs elan edilməsi ilə müharibə sona çatmışdır, nəticədə Azərbaycan yeddi ətraf rayonu geri almış, həmçinin keçmiş DQMV-nin müəyyən bir hissəsinə nəzarəti bərpa etmişdir. Rusiya sülhməramlı kontingenti Dağlıq Qarabağa və Dağlıq Qarabağı Ermənistanla birləşdirən Laçın dəhlizinə yerləşdirilmişdir.

2022-ci ilin dekabrında Rusiya sülhməramlılarının hərəkətsizliyi ilə Azərbaycan Laçın dəhlizini bağlamış və 19 sentyabr 2023-cü ildə regionda hərbi əməliyyat keçirmiş, bir gün sonra rəsmi Bakının şərtləri ilə atəşkəs razılaşması əldə edilmiş və DQR rəhbərliyi təslimiyyət aktı imzalamışdır.^[14] Dağlıq Qarabağda erməni birləşmələri silah və hərbi texnika təhvil verməyə başlamış,^[15] erməni əhalisinin böyük hissəsi Ermənistana təxliyə olunmuş və DQR rəhbəri Samvel Şahramanyan Dağlıq Qarabağın mövcudluğuna 1 yanvar 2024-cü il tarixindən bəri xitam verilməsi haqqında fərman imzalamışdır. DQR rəhbərliyi əhaliyə, o cümlədən regiondan kənarda olanlara ərazinin Azərbaycana reinteqrasiyası şərtləri ilə tanış olmalarını, sonradan yaşayış yerlərində qalmaq və ya tərk etmək barədə müstəqil qərar vermələrini tapşırmışdır.^[16] Atəşkəs razılaşmasından dərhal sonra Azərbaycan hakimiyyətinin nümayəndələri Qarabağ ermənilərinin nümayəndələri ilə reinteqrasiya ilə bağlı danışıqlara başlamışdılar. 29 sentyabrda Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Zəngilan şəhərində keçirilən Milli Şəhər Forumunda çıxışı zamanı Azərbaycanın Qarabağın erməni əhalisinin hüquqlarını və təhlükəsizliyini təmin edəcəyini bəyan etmiş, artıq onlara reinteqrasiya hədəflərini təqdim etmişdir. Bu hədəflər "onların dini, təhsil, mədəni, bələdiyyə və bütün digər hüquqlarına hörməti əhatə edir".^[17]

Reinteqrasiya Azərbaycan Respublikasının ərazi bütövlüyü və suverenliyi çərçivəsində Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası, qanunları və beynəlxalq öhdəlikləri əsasında həyata keçirilir.

Etnik, dini və ya dil mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, hər kəsin hüquq və azadlıqlarının bərabərliyinə, o cümlədən hər kəsin təhlükəsizliyinə təminat verilir.

Erməni sakinlərin yaşadıqları ərazilərdə idarəetmə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin xüsusi nümayəndəlikləri vasitəsilə həyata keçirilir. Sakinlər xüsusi nümayəndəliklərin işinə cəlb oluna bilər.

Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə uyğun olaraq, seçkilər vasitəsilə bələdiyyələr formalaşdırılır.

Sakinlərin vətəndaşlıq məsələləri Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına və qanunvericiliyinə uyğun olaraq, müvafiq prosedurlar əsasında həyata keçirilir.

Tərk-silah və tərxis prosesi başa çatdırılır, bütün silahlar sakinlərdən yığılır.

Azərbaycan Respublikasının daxili işlər orqanları ərazidə ictimai asayişin qorunmasını və sakinlərin təhlükəsizliyini təmin edir. Sakinlər daxili işlər orqanlarına işə cəlb oluna bilər.

Sakinlərin yaşadıqları ərazilərin fiziki və sosial infrastruktur təminatı (təhsil, səhiyyə, enerji, qaz, su, yol, rabitə, meliorasiya və s.) müəyyən müddət ərzində ölkə üzrə orta göstəricilər səviyyəsinə çatdırılır.

Qarabağ və Şərqi Zəngəzur iqtisadi rayonlarında iqtisadi inkişafın sürətləndirilməsi məqsədilə tətbiq edilən xüsusi iqtisadi rejim ilə bağlı təşviq paketi, o cümlədən vergi və gömrük güzəştləri sakinlərin yaşadıqları ərazilərə şamil olunur.

Azərbaycan Respublikasının milli valyutasının tam tədavülə keçməsi təmin edilir.

Sakinlərin yaşadıqları ərazilərdə sahibkarlıq fəaliyyəti üçün dəstək tədbirləri həyata keçirilir. Ölkədə sahibkarlıq subyektlərinin maliyyəyə çıxış imkanlarının artırılması ilə bağlı tətbiq olunan güzəştli kreditlər, faizlərin subsidiyalaşdırılması, kreditlərə zəmanətin verilməsi və digər maliyyə alətləri sakinlərin yaşadıqları ərazilərə şamil olunur.

Fermerlərə subsidiyalar verilir və onlar torpaq vergisi istisna olmaqla, bütün vergilərdən azad edilir.

Mülkiyyət məsələləri Azərbaycan Respublikasının qanunlarına uyğun olaraq tənzimlənir.

Sakinlər ölkə üzrə əməyin ödənişi və sosial ödənişlər sistemi ilə əhatə olunur.

Sakinlərə Qarabağ və Şərqi Zəngəzur iqtisadi rayonlarında sosial sahədə tətbiq olunan güzəştlər, sosial xidmətlər və məşğulluq proqramları şamil edilir.

Sakinlər səyyar xidmətlərdən (Səyyar ASAN və Səyyar DOST) faydalanırlar.

Sakinlərin öz mədəniyyətini, etnik-mədəni xüsusiyyətlərini qorumaq və inkişaf etdirmək hüququ təmin edilir.

Dini etiqad azadlığı, mədəni və dini abidələrin mühafizəsi təmin olunur.

Erməni dilinin istifadəsinə imkan yaradılır.

Reinteqrasiyanın praktiki icrası ilə bağlı erməni sakinlərin nümayəndələri ilə təmaslar davam etdiriləcək.^[18]

21 sentyabrda Yevlax şəhərində DQR və Azərbaycan nümayəndələri arasında danışıqlar başa çatmışdır. İclasda Azərbaycan tərəfini "Qarabağın erməni sakinləri ilə əlaqə üzrə məsul şəxs" təyin edilmiş Ramin Məmmədov, Azərbaycan Prezidentinin xüsusi nümayəndəsinin müavini Bəşir Hacıyev və xüsusi missiyanın əməkdaşı İlkin Sultanov, erməni tərəfini isə DQR Təhlükəsizlik Şurasının katibi Sergey Martirosyan və DQR parlamentinin üzvü David Melkumyandır təmsil etmişdir.^[19][20] Bu görüşdə Azərbaycan prezidentinin nümayəndəsi "Qarabağ ermənilərinin reinteqrasiyası planı"nı təqdim etmişdir. Azərbaycan parlamentinin deputatlarının fikrinə görə, bu, uzun müddət üçün nəzərdə tutulmuş, Rusiya sülhməramlıları və "Qarabağ bələdiyyə orqanları" ilə potensial əməkdaşlığı özündə əks etdirmişdir.^[21]

25 sentyabrda Azərbaycan prezidentinin administrasiyası Xocalıda Azərbaycan hakimiyyəti və "Qarabağın erməni əhalisi"nin nümayəndələrinin ikinci görüşünün başladığını elan etmişdir. İclasda, administrasiyadan verilən məlumata görə, tibbi yardım, xüsusən də birgə həkim dəstələri, Bakı ilə Qarabağın erməni əhalisi arasında əlaqələrin yaradılması məsələləri müzakirə olunmuşdur.^[22]

2 oktyabrda Qarabağ ermənilərinin kütləvi köçü faktiki başa çatdıqdan bir gün sonra Xankəndi şəhərinin inzibati mərkəzində Azərbaycan hökuməti yanında regionun reinteqrasiyası üzrə işçi qrupunun iclası keçirilmişdir. Bundan sonra Azərbaycan Prezidentinin Administrasiyası ilk dəfə olaraq Qarabağ erməniləri üçün "reinteqrasiya planı"nın əsas tezislərini açıqlamışdır.^[23][24][25]

Elan edilmiş plana əsasən, reinteqrasiya Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası, qanunları və beynəlxalq öhdəlikləri əsasında Azərbaycan Respublikasının ərazi bütövlüyü və suverenliyi çərçivəsində həyata keçiriləcək. Plana görə, etnik mənsubiyyətindən, dinindən və dilindən asılı olmayaraq hər kəsin hüquq və azadlıqlarının bərabərliyi, o cümlədən hər kəsin təhlükəsizliyi təmin ediləcək.^[24]

Reinteqrasiya planına əsasən, Qarabağ sakinlərinə öz mədəniyyətlərini qorumaq və inkişaf etdirmək hüququ, dini etiqad azadlığı, mədəni və dini abidələrin qorunması təmin edilir, erməni dilindən istifadə etmək imkanı yaradılır.^[24][25]

Dağlıq Qarabağda idarəçilik plana əsasən, Azərbaycan prezidentinin xüsusi nümayəndəlikləri tərəfindən həyata keçirilməlidir. Bu prosesə ermənilərin də cəlb oluna biləcəyi bildirilmişdir. Azərbaycan Prezidentinin mətbuat xidmətinin qeyd etdiyinə görə, regionda seçkili bələdiyyələr formalaşdırılacaq, yerli sakinlərin Azərbaycan vətəndaşlığının alınması məsələsi Azərbaycan qanunvericiliyinə uyğun olaraq öz həllini tapacaq.^[24][25][26]

Azərbaycanın daxili işlər orqanları sənəddə göstərildiyi kimi regionda asayişin və təhlükəsizliyin təmin edilməsinə cavabdehdir. Bu prosesə ermənilər də cəlb oluna bilər.^[24]

Planda göstərildiyi kimi, Dağlıq Qarabağ ərazisində əsas valyuta Azərbaycan manatı olacaq. Azərbaycan hakimiyyəti söz vermişdir ki, "müəyyən zaman ərzində" Qarabağda fiziki və sosial infrastruktur (təhsil, səhiyyə, enerji, qaz, su, yol, rabitə, meliorasiya) Azərbaycan üzrə orta göstəricilər səviyyəsinə çatdırılacaq. Rayon sakinlərinə vergi, gömrük və digər güzəştlər veriləcək, fermerlərə subsidiyaların verilməsi və torpaq vergiləri istisna olmaqla, bütün vergilərdən azad edilməsi nəzərdə tutulur. Mülkiyyət məsələləri, sənədə əsasən, Azərbaycan qanunvericiliyi ilə tənzimlənəcək.^[25]

Həmçinin, reinteqrasiya planına əsasən, Dağlıq Qarabağın bütün sakinləri Azərbaycanda əmək haqqı və sosial müavinətlər sisteminə tabe olacaqlar.^[25]

23 sentyabrda Azərbaycan Prezidentinin Administrasiyası Qarabağ ermənilərinin sosial, humanitar, iqtisadi və infrastruktur məsələlərinin həlli üçün Azərbaycanda işçi qrupunun yaradıldığını bildirmişdir. Buraya iqtisadiyyat, əmək və əhalinin sosial müdafiəsi, kənd təsərrüfatı, daxili işlər, səhiyyə, elm və təhsil nazirliklərinin, "Azərenerji" ASC-nin, "Azərişıq" ASC-nin, "Azəriqaz" İstehsalat Birliyinin, Avtomobil Yolları Dövlət Agentliyinin və digər idarələrin nümayəndələri daxildir. Bu qrupun Ağdam, Füzuli və Kəlbəcər rayonlarında apardığı işlər çərçivəsində Azərbaycanın Fövqəladə Hallar Nazirliyi ehtiyacı olan erməni sakinlərini ilkin tibbi yardım və ərzaqla təmin etmək üçün 1,000 nəfərlik çadır şəhərcikləri yaratmışdır.^[21]

24 sentyabrda Azərbaycan Prezidentinin Administrasiyası Yevlaxda keçirilən görüşdə əldə edilmiş razılaşmalara əsasən Xankəndi şəhərinin Ermənistanın enerji sistemindən ayrılaraq Azərbaycanın enerji sisteminə qoşulması barədə məlumat yaymışdır.^[27]

28 sentyabrda Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyi Dağlıq Qarabağın erməni əhalisini yaşayış yerlərini tərk etməməyə və Azərbaycan cəmiyyətinin bir hissəsinə çevrilməməyə çağırmışdır.^[28] Azərbaycan Prezident Administrasiyasının məlumatına görə, Azərbaycan hakimiyyəti Dağlıq Qarabağda yaşayan ermənilərin hüquqi statuslarını müəyyən etmək məqsədilə reintegration.gov.az portalında Azərbaycan ərazisində qeydiyyat prosesinə başlamışdır.^[29] Azərbaycan Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinin məlumatına görə, 1 oktyabr tarixində "bir neçə" erməni bu xidmətdən istifadə etmişdir.^[23]

3 oktyabrda Azərbaycan Daxili İşlər Nazirliyinin mətbuat xidməti bildirmişdir ki, artıq Xankəndidə Azərbaycan polis xidmətinin işi yaradılmışdır. Departament qeyd etmişdir ki, polis əməkdaşları şəhərdə "ictimai təhlükəsizliyə nəzarət" həyata keçirir, nəzarət-buraxılış məntəqələrində müşahidə aparır, həmçinin "ehtiyacı olanlara belə müraciətlər daxil olduqda yardım göstərmək üçün" nəqliyyatda küçələrdə patrul xidməti həyata keçirirlər. Həmçinin, Daxili İşlər Nazirliyinin mətbuat xidməti qeyd etmişdir ki, şəhər polis binasında Azərbaycan vətəndaşlarının qeydiyyata alınması və sonradan sənədlərinin qəbulu üçün yerli sakinlərdən müraciətlərin qəbulu, dövlət miqrasiya xidmətinin əməkdaşlarının fəaliyyətinə start verilmişdir.^[30] Miqrasiya Xidmətinin mətbuat xidmətindən verilən məlumata görə, 3 oktyabr tarixinə qədər Qarabağ iqtisadi rayonunun 7 sakini daha sonra ölkə vətəndaşlığını almaq üçün Dövlət Miqrasiya Xidmətinin Xankəndi şəhərindəki stasionar şöbəsində qeydiyyatdan keçmişdir. Azərbaycan Miqrasiya Xidmətinin mətbuat xidmətindən verilən məlumata görə, oktyabrın 3-nə olan məlumata görə, Qarabağ iqtisadi rayonunun 7 sakini daha sonra ölkə vətəndaşlığını almaq üçün Dövlət Miqrasiya Xidmətinin Xankəndi şəhərindəki stasionar şöbəsində qeydiyyatda olub. Səlahiyyətlilərin bildirdiyinə görə, onlardan beşi özləri miqrasiya xidmətinin idarəsinə gəlmiş, daha ikisi xidmət əməkdaşlarının şəhər rayonlarına səfəri zamanı Azərbaycan vətəndaşlığını almaq üçün qeydiyyatdan keçmişdir.^[31]

Hələ Azərbaycan hakimiyyəti Qarabağ ermənilərinin reinteqrasiyası planının təfərrüatlarını açıqlamazdan əvvəl bu planla bağlı politoloq Lourens Broers qeyd etmişdir ki, əsas məsələ bu əraziləri tərk edən sakinlərin geri qayıtmaq hüququna sahib olub-olmayacağı və insanların bundan istifadə edə bilib-bilməyəcəkləridir. Bu baxımdan Broers təhlükəsizlik təminatını Qarabağ erməniləri üçün ən vacib məsələ adlandırmışdır. Azərbaycanın rəsmi mövqeyində, yəni Qarabağ ermənilərinin alacaqları hüquqların Azərbaycanın digər milli azlıqlarının hüquqları ilə eyni olacağına dair mövqeyində Broersə görə, məsələn, təhsildə ana dilinin istifadəsi, dini etiqad azadlığı, ola bilsin ki, medianın ana dilində işləməsi, habelə yerli özünüidarəetmə orqanlarını seçmək hüququ nəzərdə tutulmuşdur.^[32]

Siyasi Ekspert Qrupunun rəhbəri Konstantin Kalaçyov Qarabağın "reinteqrasiyasından" danışaraq təklif etmişdir ki, Azərbaycan hakimiyyəti dünyanın rəğbətini qazanmaq üçün hər şeyi etməyə çalışacaq, yəni "nümayişli qəsəbələr" və dünyanın hər yerindən jurnalistlərin səfərləri təşkil edəcək, Azərbaycan hakimiyyətinin Azərbaycandakı ermənilər üçün nə qədər xeyirli olduğu haqda hekayə yaradacaq.^[33]

• Böyük Qayıdış

• Эрдни Кагалтынов. "Азербайджан обнародовал план по реинтеграции армян Карабаха". Коммерсантъ (rus). 2023-10-02. İstifadə tarixi: 2023-10-05.
• Роман Сулима. "Баку раскрыл "план реинтеграции" армян Нагорного Карабаха". Deutsche Welle (rus). 2023-10-02. İstifadə tarixi: 2023-10-05.
• Нурлан Гасымов, Илья Лакстыгал. "В чем заключается план по реинтеграции армян Нагорного Карабаха". Ведомости (rus). 2023-10-02. İstifadə tarixi: 2023-10-05.