Lutfeli Bey Azer - Wikipedia

Azər 7 fevral 1722-ci ildə Səfəvilər dövlətinin paytaxtı İsfahan şəhərində, xaos və qeyri-sabitliyin olduğu bir dövrdə anadan olmuşdur. Onun doğulduğu ildə Səfəvilər dövləti parçalanmanın son mərhələsinə qədəm qoymuş və üsyankar əfqan Hotakilər İsfahana çatmışdır. Bu səbəbdən Azər və ailəsi İsfahandan Qum şəhərinə köçmək məcburiyyətində qalmışdır; onların burada mülkləri var idi və o, 14 il burada yaşamışdır.^[11] Azərin ailəsi türkman Şamlı tayfasının Bəydili boyundan idi.^[12] Onun əcdadları və Şamlı tayfasının digər nümayəndələri XV əsrdə, Əmir Teymurun hakimiyyətinin son illərində Suriyadan İrana köçərək İsfahanda məskunlaşmış, burada İran hökmdarlarına xidmət etmişlər.^[13] Azərin bir çox qohumu Səfəvilər dövlətinin son illərində və sonrakı Nadir şah hakimiyyəti dövründə (1736–1747-ci illərdə hakimiyyətdə olmuşdur) görkəmli diplomat və bürokrat olmuşdur.

Təxminən 1735-ci və ya 1736-cı ildə Azərin atası Ağa xan Bəydili Şamlı Nadir şah tərəfindən Fars vilayətinin Lar və sahilyanı bölgələrinə vali təyin edilmiş, Azər ailəsi ilə birlikdə Fars vilayətinin mərkəzi Şiraz şəhərinə köçməli olmuşdur.^[14] Azər 1737-ci və ya 1738-ci ildə atasının ölümündən sonra Məkkəyə, eləcə də İran və İraqdakı şiə ziyarətgahlarına səfər etmişdir.^[15] Onun ardınca Məşhədə gəlişi Nadir şahın uğurlu Hindistan yürüşündən qayıtması ilə eyni vaxta təsadüf etmişdi. Azər daha sonra Nadirin ordusuna qoşulmuş, onun müstovfisi olmuş^[16] və qoşunlarının Mazandarana, Azərbaycana və İraq-i Əcəmə yürüşlərində iştirak etmişdir.^[17] Azər 1747-ci ildə Nadirin ölümündən sonra onun qardaşı İbrahim xanın oğulları və şahın xələfləri Adil şaha (1747–1748-ci illərdə hakimiyyətdə olmuşdur) və İbrahim şaha, (1748-ci ildə hakimiyyətdə olmuşdur) həmçinin Səfəvi iddiaçıları [[Şah II Süleyman|II Süleymana] (II Süleyman 1749–1750-ci illərdə hakimiyyətdə olmuşdur) və III İsmayıla (III İsmayıl 1750–1773-cü illərdə hakimiyyətdə olmuşdur) xidmət etmişdir. Nəhayət, o, Qumdakı təvazökar mülkünə dönərək fəaliyyətinə müvəqqəti olaraq son qoymuşdur.^[18]

Kərim xan Zənd (1751–1779-cu illərdə hakimiyyətdə olmuşdur) taxta çıxanda Azər vaxtını elmi işlərə həsr etmək qərarına gəlmiş və İsfahana qayıtmışdır. Burada o və "bazqəşti ədəbi" hərəkatının digər şairləri Kərim xanın hakimiyyətinə xarakterik dinc şəraitdən və şəhərin Zənd hakimi, incəsənətə maliyyə ayıran Mirzə Əbdülvahhabın (1760-cı ildə vəfat etmişdir) dəstəyindən bəhrələnmişdir.^[19] Şəhər 1750-ci ildə Əlimərdan xan Bəxtiyari tərəfindən talan edilmiş və bəzi mənbələrə görə Azərin yazdığı 7 min beytlik "Divan" məhv olmuşdur. Buna baxmayaraq, o, sağlığında həmişə hörmətlə qarşılanan bir şair olmuşdur.^[20] Azər 1774-cü və ya 1775-ci ildə Zənd valisi Hacı Məhəmməd Rənani İsfahaninin (1760–1765-ci illərdə vali olmuşdur) nizamsızlığı ucbatından yenidən İsfahanı tərk etmək məcburiyyətində qalmışdır.^[21] O, həmşərisi və "bazqəşti ədəbi" hərəkatının nümayənsədi olan dostu Hatif İsfahani (1783-cü ildə vəfat etmişdir) ilə birlikdə ortaq dostları Məhəmməd Səbahi Bədqulunun (1803-cü ildə vəfat etmişdir) yaşadığı Kaşan şəhərində qalmışdır.^[22] Azər, Hatıf və Səbahinin dostluğu məzmununda bir-birlərinə heyranlıq və sədaqətlərini ifadə etdikləri bir çox şeirlərdə təsdiq olunur.^[23] Azər 1778-ci ildə Kaşanda baş verən zəlzələ zamanı şəhərdə olmuşdur; nəticədə qardaşını və evini itirmişdir.^[24] Beləliklə, o, müasir alimlərin ehtimalına görə, Quma yenidən köçmək məcburiyyətində qalmış, üç il sonra, 1781-ci ildə burada vəfat etmişdir.^[25]

Azər əsasən 842 farsdilli şairin antologiyası (təzkirə) olan, fars dilində yazdığı "Atəşkədəyi Azər" əsəri ilə tanınır. Odur ki, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Mehri Məmmədova bunlardan iki yüzə qədərinin azərbaycanlı olduğunu yazır. Hər halda, Azər bu əsəri 1760 və ya 1761-ci ildə yazmağa başlamışdır və əsər farsşünaslıq üzrə akademik Y. T. P. de Bryuin tərəfindən "XVIII əsrin ən mühüm farsdilli antologiyası" hesab olunur.^[26] Məmmədovaya görə, əsərin "Atəşkədə" adını daşımasına səbəb və ümumiyyətlə müəllifin özünə "Azər" təxəllüsünü götürməsi qədim azərbaycanlıların atəşpərəstliyi ilə əlaqədardır. Alimin fikrincə təzkirəçi "odlu şairlərin yanar qəlbindən çıxmış şah beytləri"ni əsərdə əhatə etdiyində təzkirəyə belə ad qoymuşdur.^[27] Təzkirənin fəsillərinin adları metaforik olaraq "od" sözünə əsaslanır.^[28] Farsşünaslıq üzrə akademik Cəlal Mətini izah edir ki, Azər "bazqəşti ədəbi" hərəkatının nümayəndəsi kimi farsdilli poeziyanı qorumaq tapşırığını vurğulamaq üçün belə adlar seçmişdir.^[29]

Kitab iki fəsildən ibarətdir və Azər hər iki fəsli "məcmərə" (hərfi mənada "bühurluq" deməkdir) adlandırmışdır. Birinci "məcmərə" daha sonra şahlar, şahzadələr və əmirlərin poeziyası haqqında olan bir "şölə"yə (hərfi mənada "alov" deməkdir) bölünür: İran, Turan və Hindustan şairləri üçün üç "əxgər" (hərfi mənada "köz" deməkdir); şairələrə həsr olunmuş əlavədən ibarət bir "füruğ" (hərfi mənada "işıq" deməkdir).^[30] Üç "əxgər" daha sonra coğrafi olaraq sırası ilə beş, üç və üç "şərarə"yə (hərfi mənada "qığılcım" deməkdir) bölünür, onların hər biri müvafiq regionun qısa təsviri ilə başlayır.^[31] Azərin kitabın bu hissəsi üçün əsas istinadı Səfəvilər dövrünün şairi Tağıyəddin Kaşaninin (1607 və ya 1608-ci ildən sonra vəfat etmişdir) yazdığı "Xülasətül-əşar" (şeirlərin məğzi) adlı antologiyadır.^[32] İkinci "məcmərə" iki "pərtöv"dən (hərfi mənada "şüa" deməkdir) ibarətdir.^[33] Birinci "pərtöv" Azərin müasirləri olmuş şairlərə, ikinci "pərtöv" isə Azərin bioqrafiyası və poeziyasından seçmələrdən ibarətdir.^[34]

"Atəşkədəyi Azər"də bütün şairlərin adı onların təxəllüsləri ilə verilmiş, kitab əlifba sırası ilə düzülmüşdür. Kitaba daxil olan hər bir şairin şeirlərinin bütün misraları sözügedən qafiyəyə uyğun sıralanmışdır. Onun hər bir şair haqqında yazdığı mətnin uzunluğu fərqlidir; bəziləri üçün müfəssəl bioqrafiya verilmiş olsa da, ümumi mənzərədə hər şairə iki-üç misra həsr olunurmuşdur və o, müəlliflərin yaradıcılığından eyni dərəcədə kiçik hissələr seçmişdir.^[35] Azər ölümündən bir müddət əvvəl tamamlanan "Atəşkədəyi Azər" İran hökmdarı Kərim xan Zəndə həsr etmişdir. Əsər əsasən şairlərə həsr olunsa da, İran tarixinin 1722-ci ildə baş tutmuş əfqan istilasından sonra baş tutmuş hadisələrə dair məlumatlar, qısa avtobioqrafiya və Azərin şeirlərindən seçmələr də burada öz əksini tapmışdır.^[36]

"Atəşkədəyi Azər"in nəsri XVIII əsr farsdilli ədəbiyyatda tez-tez rast gəlinən bəzi spesifik qüsurlara malik olsa da, əsasən sadə və yaxşı anlaşılandır. Burada Azərin həməsrləri olan şairlərin həyatlarına ətraflı girişində poetik nəsrdən bir neçə hissə var və Mətiniyə görə, bu hissə yaxşı yazılmışdı.^[37] Əsərdə həməsr poetik əsərlərin yazıldığı hissələrdə Azərin prinsipi ilk növbədə birbaşa sözügedən şairlərdən eşitdiyi şeirləri seçmək olmuşdur. Müəllifin özündən əvvəlki şairlərin əsərlərini seçərkən bu şairlərin divanlarını diqqətlə öyrəndiyini iddia etsə də, alimlər Azərin bunu daha əvvəlki təzkirələr əsasında tərtib etdiyini deyir.^[38]

"Atəşkədəyi Azər" yazılandan sonra onun çoxlu kopyaları yaradılmışdır. Əsər 1833-cü və ya 1834-cü ildən başlayaraq XIX əsrdə Britaniya Hindistanında bir neçə dəfə litoqrafiya ilə basılmışdır. 1843-cü ildə ingilis-irland alimi Nataniel Blandın əsərə şərhi yayımlanmışdır. Bland saray şairlərinə həsr edilmiş birinci giriş bölməsini 1844-cü ildə Londonda "The Atesh Kedah, or Fire-Temple" adı ilə nəşr etdirmişdir. Əsərin qısa versiyasını Azərin qardaşı İshaq bəy Üzri Bəydili (1771-ci və ya 1772-ci ildə vəfat etmişdir) "Təzkirəyi İshaq" adı ilə yazmışdır və burada yalnız Azərin şeirləri yer alır. Orijinalı 1860-cı və ya 1861-ci ildə Bombey şəhərində (indiki Mumbay) nəşr olunan litoqrafiya ilə basılmış nəşr 1958-ci ildə İranın paytaxtı Tehran şəhərində yenidən nəşr edilmişdir.^[39] Əsərin dörd əlyazması AMEA Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılır.^[40]

Azərin müəllimi Mir Seyid Əli Müştaq İsfahani (1689–1757) "bazqəşti ədəbi" adlı "ədəbi qayıdış" hərəkatını başlatmışdır. Bu hərəkat erkən farsdilli poeziyanın üslub standartlarına qayıtmağa çağırış edirdi.^[41] Dövrün İsfahan və Şirazda yazılan bir çox başqa şeirlər kimi "Atəşkədə" də "bazqəşti ədəbi" hərəkatının bir nümunəsi, Azər isə hərəkatın aparıcı simalarından idi.^[42] Hərəkat farsdilli poeziyada ifrat "hind üslubu" (Səbki-Hindi) hesab etdiyi hərəkatı inkar etmiş və İranşünas Ehsan Yarşateriyə görə, "Səfəvi poeziyasının tənəzzülə uğradığı aciz və süni şeiriyyətdən fərqli olaraq, köhnə ustadların daha sadə və etibarlı poeziyasına qayıtmağa çalışırdı".^[43] Azər "bazqəşti ədəbi" ilə bağlılığına görə öz yazılarında "hind üslubu"ndan qaçınan və erkən farsdilli şairlərin lüğətini geri qaytarmağa çalışan müəllifləri tərifləmişdir. O, 1676-cı ildə vəfat etmiş və "hind üslubu"nun farsdilli poeziyada öncüllərindən olan türkman şair Saib Təbrizi, eləcə də onun davamçılarını pisləmişdir.^[44]

Azər öz müəllimi Mir Seyid Əli Müştaq İsfahanini "Atəşkədə" əsərində tərifləyir:^[45]

Azərin poeziyasına əmisi 1763-cü ildə vəfat etmiş Vəli Məhəmməd xan Bəydili də təsir etmişdir.^[46]

1778-ci ildə Kaşanda baş verən dağıdıcı zəlzələdən sonra Azər dostları Hatif və Səbahi ilə bu hadisəyə həsr olunmuş şeirlər yazmışdır. Farsşünaslıq üzrə akademik Metyu S. Smit izah edir ki, onlar burada yalnız şəxsi kədərlərini ifadə etməmiş, həm də auditoriyaya zəlzələnin fəlakətini "mənalı tarixi və mənəvi kontekstdə anlamağa və irəliyə doğru yol göstərməyə kömək etməyə" çalışmışlar.^[47] Smitə görə "bazqəşti ədəbi" hərəkatının təsvirində "sadəcə əvvəlki üslubların təqlidi" fikrini boş çıxaran bu spesifik şeirlər hərəkatın nümayəndələrinin o dövrdə İranın sosial sferasında iştirakını və onların poeziyasının müasir auditoriya üçün aktuallığını vurğulayır.^[48] Azər və Hatif ağı xarakterli mövzularda tez-tez istifadə olunan strofa üslubu tərkibbəndi seçmişlər.^[49]

Farsşünaslıq üzrə akademiklər Y. T. P. de Bryuin və Mətini izah edirlər ki, Azərin qəsidələrdən, qəzəllərdən və qitələrdən ibarət "Divan"na əlavə olaraq, dörd məsnəvi ona aid edilir. Onlar: "Yusif və Züleyxa" (fraqmentləri "Atəşkədə"də görünür); "Məsnəviyi Azər" – Ağa Məhəmməd Sadiq Təfreşinin Azərin dövründə məşhur olan "Suz-u qodaz" şeirini əks etdirən qısa məhəbbət şeiri; "Saqinamə"; "Müğənninamə".^[50] Müasir alimlər Azərin "Gəncinətül-həqq" (Sədi Şirazinin "Gülüstan" əsəri üslubunda) və "Dəftəri-Nuhasman" əsərlərinin müəllifi ola biləcəyini ehtimal edirlər.^[51]

Azərbaycan dilində

• Musalı, Vüsalə A. Musayeva, Azadə (redaktor). Azərbaycan təzkirəçilik tarixi (az.). Bakı: Elm və Təhsil. 2012.
• Kərimov, Paşa. "Nəşʼə Təbrizinin anadilli ədəbi irsi" (PDF). Elmi əsərlər (az.). Bakı: AMEA Əlyazmalar İnstitutu. 10 (1). 2020.

İngilis dilində

• de Bruijn, J.T.P. Ādhar, Ḥājjī Luṭf ʿAlī Beg" // Fleet, Kate; Krämer, Gudrun; Matringe, Denis; Nawas, John; Rowson, Everett (redaktorlar ). Encyclopaedia of Islam (ingilis). THREE. Brill Online. 2011. ISSN 1873-9830.
• Doerfer, Gerhard. Bīgdelī // Yarshater, Ehsan (redaktor). Encyclopædia Iranica (ingilis). Volume IV/3: Bibliographies II–Bolbol I. London and New York: Routledge & Kegan Paul. 1989. 251–252. ISBN 978-0-71009-126-0.
• Hanaway, William L., Jr. Bāzgašt-e Adabī // Yarshater, Ehsan (redaktor). Encyclopædia Iranica (ingilis). Volume IV/1: Bāyju–Behruz. London and New York: Routledge & Kegan Paul. 1989. 58–60. ISBN 978-0-71009-126-0.
• Matini, Jalal. Āẕar Bīgdelī // Yarshater, Ehsan (redaktor). Encyclopædia Iranica (ingilis). III/2: Awāʾel al-maqālāt–Azerbaijan IV. London and New York: Routledge & Kegan Paul. 1987. səh. 183. ISBN 978-0-71009-114-7.
• Parsinejad, Iraj. A History of Literary Criticism in Iran, 1866–1951: Literary Criticism in the Works of Enlightened Thinkers of Iran--Akhundzadeh, Kermani, Malkom, Talebof, Maragheʼi, Kasravi, and Hedayat (ingilis). Ibex Publishers, Inc. 2003. ISBN 978-1588140166.
• Sharma, Sunil. Local and Transregional Places in the Works of Safavid Men of Letters // Melville, Charles (redaktor). Safavid Persia in the Age of Empires: The Idea of Iran Vol. 10 (ingilis). I.B. Tauris. 2021. ISBN 978-0755633784.
• Smith, Matthew C. "Betrayed by Earth and Sky: Poetry of Disaster and Restoration in Eighteenth-Century Iran". Journal of Persianate Studies (ingilis). 11 (2). 2019: 175–202. doi:10.1163/18747167-12341326.
• Yarshater, Ehsan. Persian Poetry in the Timurid and Safavid Periods // Lockhart, Laurence; Jackson, Peter (redaktorlar ). The Cambridge History of Iran (ingilis). Volume 6: The Timurid and Safavid Periods. Kembric: Cambridge University Press. 1986. ISBN 0-521-20094-6.