Fezlullah Resideddin - Wikipedia

Fəzlullah Rəşidəddin 1247 ya da 1250-ci ildə Həmədan şəhərində həkim ailəsində dünyaya gəlmişdir.^[2] Alimin doğum ili ilə bağlı dəqiq məlumat yoxdur, lakin Müctəba Münəvinin yazdığına görə Rəşidəddin özünün "Bəyanül həqaiq" əsərini yazarkən yəni hicri 710 tarixində 62 yaşı varimiş. Digər tərəfdən məşhur "Cami ət-təvarix" əsərini bitirdiyi zaman alimin 60 yaşının olduğunu təxmin edərək onun 1247/48-ci ildə anadan olduğu qənaətinə gəlmək olar.^[3]

F. Rəşidəddin əczaçı kimi fəaliyyət göstərən yəhudi əsilli İmadədövlə Əbülxeyr Həmədaninin oğlu idi. Alimin yəhudi əsilli olduğunu vurğulayann B. Levis onu da qeyd edir ki, "Cami ət-təvarix" əsərində əks olunan miniatürlərdə yəhudi dininin elementləri mövcuddur. Yəhudi və ya müsəlman olmasından asılı olmayaraq F. Rəşidəddin tarixi Azərbaycan şəhəri olan Həmədanda anadan olmuş və daha bir Azərbaycan şəhərində — Təbriz kimi böyük mədəniyyət mərkəzində fəaliyyət göstərmişdi. Uşaq vaxtı yaxşı tibb təhsili alan alimin babası Müvəffəqdövlə Əbül Fərəc Əli və qardaşı Rəisidövlə bin Əbu Şüca Nəsrəddin Tusi ilə dost olmuşdur. Nəsrəddin Tusi İsmayililərin himayəsinə keçdikdən sonra bu iki qardaş da onların himayəsinə keçərək bir müddət İsmayillilərin tabeliyindəki qalada yaşayırlar. Çox keçmədən İsmayili lideri Ruknəddin Hürşahın Moğollara tabe olması ilə İmadədövlə ailəsi də monqol himayəsinə keçirlər. B. Hofman İbn əl-Fuvatiyə istinadən bildirir ki, İmadədövlə Əbülxeyr Həmədaninin ailəsinin Marağa şəhərinə köçməsi və onun Elxani idarəsində yüksək vəzifə tutmasında böyük alim Nəsirəddin Tusinin əhəmiyyətli rolu olmuşdur . Rəşidəddinin tibb sahəsindəki bilikləri onu Abaqa xanın dövründə Elxani sarayına daxil olmasına və Keyxatu xanın yeməklərindən məsul olduğu bir vəzifəyə gətirib çıxardı. Arqun xan 1288-ci ildə Rəşidəddin kimi həkim olan Sadüdövlə bin Safini vəzir təyin edir. Bu zaman o Rəşidəddinə də divanda vəzifə verilməsini təklif etsə də alim onun bu istəyinə təmkinlə yanaşımış və qəbul etməmişdir.

Rəşidəddin həkimlik peşəsinə təzəcə başlayanda bu sahədə biliklərini artırmaq üçün Yəzd şəhərinə səfər etmiş və özü kimi bir həkim olan Şərəfəddin Əli ilə tanış olmuşdur. Yəzd şəhərinin görkəmli simalarından olan Şərəfəddinlə dostluq edən Rəşidəddin, onun kitabxanasından yararlanma şansı qazanmışdı.^[4] Hicri 695-ci ildə (1296) Sədrəddin Əhməd-i Zəncani vəzir təyin olunsa da, məclisdə tezliklə fikir ayrılığı yarandı. Qütbəddin Şirazi və Muinuddin Xorasani Qazan xanın hüzuruna gedərək onlara Zəncaninin dövlətə xəyanət etdiyini bildirdilər. Zəncanini günahkar bilən Qazan xan, onu tutduğu vəzifədən azad edərək, edam etdirdi. Rəşidəddin 697-ci ildə (1298) dövləti Sədəddini Savəci ilə birgə idarə etmək üçün vəzir təyin edildi. Beləliklə, Rəşidəddin Elxailərin siyasi və inzibati həyatında yalnız Qazan xan ona bu tapşırığı verdikdən sonra təsirli ola bildi. Rəşidəddinlə birlikdə on üç il vəzirlik vəzifəsini yerinə yetirən Sadəddin Savəci, Tacəddin Əlişahın idarədə özünə yer tapmasından sonra hakimiyyətdə öz təsirini itirməyə başladı.^[5] Dövlət strukturunda köklü dəyişikliklər edən Qazan xan islahatlarının hər mərhələsində fəal iştirak edən Rəşidəddin kəndlilərin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsinə, kənd təsərrüfatının yaxşılaşdırılmasına çalışırdı. Bu islahatlar nəticəsində gözlənilən inkişafın əldə olunmasını təmin edilmişdi.^[6] Rəşidəddinin anlayışına görə, əkinçiliklə məşğul olan kəndli dövlətə düşən vergini rahatlıqla ödəyə bilsə, heç bir üsyana cəhd etmək ağlına da gəlməzdi. Rəşidəddin dövlətin ilk dövrlərində dağıdılmış ərazilərin, istifadəyə yararsız körpü və su kanallarının bərpası üçün də böyük səylər göstərmiş, tərk edilmiş, yararsız torpaqları işlək vəziyyətə gətirərək insanların bu bölgələrdə məskunlaşmasına şərait yaratmışdır.^[6] Kənd təsərrüfatının yaxşılaşdırılması üçün çoxlu səylər göstərən Rəşidəddin botanika mövzusunda yazdığı "Asar-u İhya" adlı əsərində başqa ölkələrdə yetişdirilən bitkilərin də ölkədə yetişdirilməsinin vacibliyini qeyd etmiş və ona gətirilən bitkilərin xüsusiyyətlərini açıqlamışdır.^[6][7]

Rəşidəddin Qazan xanın həkimi və məsləhətçisi olmaqla yanaşı, həm də onun hər mövzuda danışa biləcəyi ən yaxın dostu idi. Rəşidəddin və oğlu İbrahim birlikdə xanın yeməyinə, onun hazırlanmasına və təqdimatına nəzarət edirdilər. 1300-cü ildə Qazan xanın Suriya yürüşündən sonra Məmlük mənbələri Rəşidəddindən xanın vəziri və həkimi kimi bəhs etmişdilər.^[8]

Alimləri və elmi fəaliyyəti dəstəkləyən Rəşidəddin, 1303-cü ildə Fərat çayı yaxınlığındakı Ane şəhərində xanın Suriya yürüşü zamanı tarixçi Vəssafın onunla ilə görüşməsinə və əsərini təqdim etməsinə şərait yaratmışdır.^[9] Rəşidəddin Olcaytu Xan dövründə də sahib olduğu hörmət və imtiyazı saxlamış, Elxani dövlətinin bir çox yerində var-dövlətini və sərvətini qoruya bilmişdir. Onun 14 oğlundan 8-i ölkənin müxtəlif şəhərlərinin idarəsində iştirak edirdilər.^[10] Rəşidəddinin uzun müddət vəzirlik etdiyi Sadəddin Savəci ilə dostluğu Tacəddin Əlişahın Elxani sarayına vəzir təyin olunması ilə pozuldu. 1310-cu ildə Savəci Rəşidəddinin Tacəddin Əlişahla yaxınlaşıb onu gözdən salacağından şüphələnərək öz narazılığını Olcaytu xanın qarşısında dilə gətirdi və Rəşidəddini bir sıra cinayətlərdə ittiham etdi. Çox keçmədən Rəşidəddinlə Savəci dostluğunun bitməsini fürsət bilən Əlişah Sacəddin Savəcini xan qarşısında fitnə-fəsadla ittiham etdi. Savəci Rəşidəddindən kömək istəsə də çağırışı cavabsız qaldı.^[11] Nəticədə 1312-ci ildə edam edildi, lakin Savəcinin öldürülməsi Elxanilər sarayındakı mübarizələrin qarşısını ala bilmədi. Vəzir Tacəddin Əlişah ilə idarədə təsirli olmağa çalışan Rəşidəddin arasında düşmənçilik başladı və bu düşmənçilik Rəşidəddinin ölümü ilə nəticələndi. Xorasan valisi Əbu Səid əsgərlərin maaşını ödəmək üçün atası Olcaytu xandan bir qədər pul istədi. İki vəzirin fikir ayrılığı səbəbindən dövlət xəzinəsinin ehtiyaclarının qarşılanmadığını görən Olcaytu xan iki vəzirlə də ayrı-ayrılıqda görüşdü, lakin məsələnin həlli mümkün olmadıqda xan onlar arasındakı səlahiyyətləri bölmək qərarına gəldi. Bundan sonra Rəşidədin mərkəz və ölkənin cənub bölgələrini, Tacəddin Əlişah isə Mesopotamiyanın şimalını və Anadolunu idarə edəcəkdi.^[12]

Dövlət xəzinəsinin son vəziyyəti ilə əlaqədar dövlətin gəlir və xərc hesablarını araşdırmaq Əmir Çobana həvalə edilmişdi. Bu araşdırma nəticəsində Əlişahın köməkçilərinin hesablarında açıq aşkar edilsə də , Tacəddin Əlişah özünün xan yanındaki nüfuzundan istifadə edərək bağışlanmasına nail oldu. Xəstəliyi ilə bağlı idarəçilikdən tamamilə uzaq olan Rəşidəddin Əmir Çobanın himayəsinə sığındı, lakin çox keçmədən Tacəddin Əlişah və köməkçilərinin də təsiri ilə Əmir Çoban Rəşidəddini dəstəkləmək fikrindən daşındı. Vəzirlikdən uzaqlaşdırılan Rəşidəddin paytaxt Sultaniyyədən Təbrizə gedərək xəlvətə çəkildi.^[13] Rəşidəddinin dövlət işlərindəki təsirinin əhəmiyyətini qısa müddətdə dərk edən Əmir Çoban ondan yenidən idarəçiliyə qayıtmasını xahiş etsə də ilk əvvəl Rəşidəddin onun bu xahişini rədd edir. Səbəb olaraq isə artıq ömrünün son illərini yaşadığını və onu heç bir dövlət vəzifəsinin maraqlandırmadığını bildirir, lakin Əmir Çoban təkidlərinə davam edərək Rəşidəddini razı salmağa nail oldu. Onun yenidən dövlət idarəçiliyinə qayıtmasını Tacəddin Əlişah və köməkçiləri birmənalı qarşlamadı. Çox keçmədən onlar Rəşidəddini Olcaytu xanı zəhərlməkdə günahlandırdı. Şayiələrə inanan Əbu Səid Rəşidəddindən sorğu-sual olunmasını xahiş etdi. Əksəriyyəti Əlisaha sadiq olan insanların müdaxiləsi və Olcaytunun həkimi Cəlaləddin bin Harranın Rəşidəddin əleyhinə verdiyi ifadə ilə o günahkar bilindi və 718-ci ildə (1318) oğlu İbrahimlə birlikdə edam edildi. Rəşidəddinin cəsədi edamından sonra onun yəhudi köklərinə vurğu edilərək Təbriz küçələrində gəzdirilir. Ona qarşı başladılan bu rəftar ölümündən sonrakı illərdə davam etdirilir. Hətta Əmir Teymurun oğlu Miranşah Rəşidəddinin cəsədini Təbrizdəki məzarından çıxarılaraq yəhudi qəbiristanlığına basdırılmasını əmr edir.^[14]

Fəzlullah Rəşidəddinin və oğullarının danışıq dili türk dili idi. O, monqol dilini də mükəmməl bilmişdir. Əsərləri müasir dövrə ərəb və fars dilində çatsa da, türk və monqol dillərində yazmağı da bilmiş, türk adət və ənənələrini mənimsəmişdir. Hər iki oğlu türklər tərəfindən fəzilət və əxlaqları, Elxani qanun və nizamlarını bildiklərini görə mədh edilib sevilmişdir. Rəşidəddin və oğlu Qiyasəddinin qızları türk dilində "xatun" ləqəbi daşımış, Rəşidəddinin nəvələrindən biri Artuq adlandırılmışdır.^[15]

Fəzlullah Rəşidəddinin təhsilin inkişafındakı xidmətlərini iki istiqamətə ayırmaq mümkündür: 1. Alimin təsis etdiyi mədrəsələrin təhsilin inkişafında rolu; 2. Onun əsərlərindən dərslik kimi istifadə olunması və o dövr üçün bunun əhəmiyyəti.

Tansuqnamə. 1938-ci ildə Süheyl Ünver Tansuqnamə-i İlhani dər Fünun-i Ulum-i Xita əsərini tapır. Vank Şu-ho adlı çinli alim tərəfindən qələmə alınan əsər Rəşidəddinin təşviqi ilə Çincədən fars dilinə tərcümə edilmişdir. Rəşidəddin tərəfindən yazılmış əsərin giriş hissəsi və birinci hissəsi bəzi əskikliklərə günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Əsər Süleymaniyyə Kitabxanası Ayasofya Kolleksiyası 3596-da qorunur.^[16][17]

Əsər-ü ihya. Əsər əkinçilik, ölçü vahidləri, təqvimlər, geologiya, yenidənqurma fəaliyyətləri və gəmiçilik haqqında yazılmışdır. Kitab İrəc Əfşar və Məniçöhr Sutudə tərəfindən Tehranda nəşr edilmişdir.^[17]

Əsilə və əcvibə. Rəşidəddin bu əsərində dünyanın müxtəlif yerlərindən göndərilən suallara cavab verir. Bu əsər hal-hazırda Süleymaniyyə Kitabxanasının Ayasofya kolleksiyasında 2180 nömrəsi ilə saxlanılmaqdadır. Əsərin dili farscadır.^[18]

Mükatəbat-i Rəşidi. Rəşidəddinin oğullarına və dostlarına yazdığı məktublardan ibarətdir.^[17]

Kitabüs Sultaniyyə və ya Ər-risalət əs-Sultaniyyə. Əsər Rəşidəddin və Olcaytu xanın müzakirə etdiyi müxtəlif məsələlərdən ibarətdir. Əsərin ərəb nüsxəsi Süleymaniyyə Kitabxanası Turhan Sultan toplusu 325 nömrə qeydiyyatdadır və kitabxana kataloqunda "Risale-i Sultaniyyə" adı ilə qeyd edilmişdir. Fəvaid-i Sultaniyyənin farsca nüsxəsi Süleymaniyyə Kitabxanasının Nuruosmaniyyə kolleksiyasında "ər-Risaletü sultaniyye fil-meratibin-nebeviyyə" adı ilə 3415 nömrə ilə saxlanılır.^[19]

Bəyan ül – həqaiq. Əsərin ümumi mövzusu İslam kəlamı, fəlsəfəsi, təbabəti və təbiət elmləridir. İyirmi risalədən ibarət olan əsər Süleymaniyyə Kılıç Əli Paşa Kitabxanasının 834 nömrəli qeydiyyatındadır.^[20]

Vəqfnamə-i Rəb-i Rəşidi Rəşidəddin tərəfindən yazılmış müfəssəl cədvəldən, alimin Tehran yaxınlığında qurduğu Rəb-i Rəşidinin qaydalarından və orada həyata keçiriləcək fəaliyyətlərdən ibarətdir. 1309-cu ildə qələmə alınan vəqfnamədə kompleksin çörəklə təmin edilməsindən tutmuş işçilərin maaşlarına qədər ətraflı məlumatlar vardır. Bundan başqa o vəqfnamədə kompleksdə yaşayan qulların mənsub olduqları ölkə və milliyətə əsasən siyahısını da vermişdir.^[21]

Şüab-i Pəncganə. Bəzi tədqiqatçıların fikrincə, "Cami-ət-Təvarix"in bir hissəsindən ibarət olan əsərdə monqol, türk, ərəb və ibrani hökmdarlarının şəcərəsi yer alır. Bu əsər Topqapı Saray Muzeyi, III. Əhməd Kitabxanası 2937-də saxlanılır.^[22]

Faidə-i ziyarət. Əsər İrəc Əfşar tərəfindən 1978-ci ildə Tehranda nəşr etdirilmişdir.^[23]

Kitab-ı Siyasəti Tədbir-i Mülk-i Hitaiyan və Suvarü-l əkalim əsərləri günümüzə qədər gəlib çatmamışdır.

Alimin tarix sahəsində yazdığı Cami-ət-təvarix ilk məlum dünya tarixi kitabı qəbul edilir. Rəşidəddin Fəzlullahın bəzi əsərləri müxtəlif risalələrdən ibarət məcmuə şəklində idi. Müxtəlif mövzularda yazdığı risalələrdən ibarət əsərlərindən biri olan "Məcmua-i Rəşidiyyə" müəllifin özü tərəfindən bir araya gətirilərək təsnif edilən dörd kitabdan ibarətdir. Cami-ət-təvarix adlı əsərini tamamladıqdan sonra Quran elmləri sahəsində bəzi ifadə və sözləri izah etmək üçün Olcaytunun (1304–1316) təşviqi ilə tərtib etdiyini özü bildirmişdir.

Tovzihat. Məcmua-i Rəşidiyyənin birinci kitabıdır. Tovzihatın giriş hissəsi "Kitab əl-Tovzihatı Rəşidi" adlanır. Burada Məcmuanın dörd kitabdan ibarət olduğunu bildirdikdən sonra, hər kitabın əvvəlində kitabdakı risalələr, risalələrin mövzuları, hansı suallara cavab verdikləri "faidə" başlığı ilə risalədə qeyd olunur. Bu hissə 49 səhifədən ibarətdir.^[24][25] Tovzihat dini və fəlsəfi mövzularda on doqquz risalədən ibarətdir. Süleymaniyyə Kitabxanasında, Kılıç Əli Paşa kolleksiyasında 835-də saxlanılan bu nüsxə 404–460-cı səhifələr arasında yerləşir. Kitabxanadakı kataloqda bu əsərin müəllifi səhvən Cəmaləddin Məhəmməd kimi qeyd olunmuşdur. Başqa bir nüsxə Nuriosmaniye toplusunun 3415-ci nömrəsində saxlanılır. Əsərin Süleymaniyyə Kitabxanası, Fatih Kolleksiyasında da bir nüsxəsi mövcuddur.^[26]

Miftəhüt təfasir. Məcmuənin ikinci kitabıdır. Əsər Quran təfsirinə giriş mahiyyəti daşıyır vı xeyir, şər, qədər-qismət, tənasüh kimi məsələlərdən bəhs edən 8 risalədən ibarətdir. Günümüzdə Süleymaniyyə kitabxanası Şəhid Əli Paşa kolleksiyasında 304 nömrədə saxlanılır.^[17]

Məcmua-i Rəşidiyyənin 4-cü kitabı Lətaif-həqaiq müxtəlif mövzularda yazılmış 14 risalədən ibarətdir. Rəşidəddin kitabın əvvəlində "içindəkilər" bölməsindən sonra kitabdakı hər risalənin mahiyyətini izah edən "Faidələr" bölməsinə yer vermişdir. Bu bölmə 90 səhifədən ibarətdir.^[25]

• İlk risalə. Burada müəllif öz əhvalından bəhs etdikdən sonra yuxusunda peyğəmbəri görməsi və onun "ümmi" kəliməsinin mənasını izah etməsi barədə yazır. On altı faidəni ehtiva edən birinci risalə Arqun Xanın ona verdiyi sual əsasında verdiyi cavablardan və həmin sualdan asılı olaraq bəzi mülahizələrdən ibarətdir. Birinci risalə bir tərəfdən fəlsəfi və teoloji məsələləri izah edərkən, digər tərəfdən də avtobioqrafik bir hekayə şəklindədir. Bu risalədə ziyarət etdiyi alimlərdən, Allah dostlarından, gördüyü yuxulardan, yuxuların yozumlarından və təsirlərindən danışılır.^[25]
• İkinci risalə tayy-i zaman və tayy-i məkan haqqındadır və on səkkiz faidədən ibarətdir. Burada Allahın ona bəxş etdiyi istedadla bəzi məna həqiqətlərinə çatdığını, lakin bunları yazmaq üçün heç vaxt cəsarət və təkəbbür göstərmədiyini ifadə etdikdən sonra, ona ünvanlanan suallar qarşısında bəzilərini yazmalı olduğunu bildirmişdir. Bu risalənin əsas mövzusu olan tayy-i zaman məsələsinə keçməzdən əvvəl rəmzi və işarə ilə danışmaqdan çəkinmək lazım olduğunu bildirən müəllif əlavə edir ki, aydın şəkildə danışmaq lazımdır ki, insanlar anlaya bilsinlər. Əsərin müxtəlif hissələrində avtobioqrafiq məlumatlara da yer verilmişdir. Bu qədər məşğuliyyət arasında əsər yazmağa necə vaxt tapması haqqında verilən suala müəllif belə cavab verir:" Qazzali də İhyanı 40 gündə yazmışdır". Bundan başqa barmaqlarında və bədənindəki ağrılara baxmayaraq əsəri əsasən sübh namazından sonra və işa namazından əvvəl qələmə aldığını da qeyd etmişdir.^[25]
• Üçüncü risalə Quranın Kəhf surəsinin 109-cu ayəsinin təfsiridir.
• Dördüncü risalə Dünyanın düz yoxsa dairə formasında olması haqqındadır. Digər risalələrdə olduğu kimi burada da özündən əvvəl yaşamış şairlərin şeirlərindən beyt və misralar verilmişdir.^[27]
• Beşinci risalə- Risalə-i Həşr Maat-taarüf adlanan bu risalə yaxınlarımızla tez tez görüşmək "həşr-nəşr" olmaq barədədir.^[27]
• Altıncı risalə Risalə-i Fəyyaz adlanır. Bu risalə digərlərindən fərqli olaraq dibace, giriş və beş fəsildən ibarətdir. Risalə dövrün alimlərindən Şəmsəddin Həmədaninin feyz, fəyyaz və faiz haqqında verdiyi suallara Rəşidəddin tərəfindən verilən cavablarla formalaşmışdır." Yeddinci risalə"də də alim ona yönəldilən suallara cavab verir.^[27]
• Doqquzuncu risalədə peyğəmbərimizin möcüzələrindən bəhs edən müəllifin "onuncu risaləsi" Tədərrüc və Kamaldan, yəni nəyəsə yavaş-yavaş yaxınlaşmaqdan, kamilləşməkdən bəhs edir.^[28]
• On ikinci risalə Hayrat-ı Cariye adını daşıyır, sədəqə və vəqf tərk etməyin faydalarından bəhs edir.^[28]
• Lailahə illəllah adını daşıyan on üçüncü risalə Ramazan ayının əvvəllərində, bir cümə günü Elxani Sultanı Məhəmməd Xudabəndə Olcaytu Xanın hüzurunda olan Nizaməddin Əbdülməlik, Mövlana Bürhanəddin, Cəlaləddin Əbdülməlik və Rəşidəddin Fəzlullaha ünvanladığı suallara alimin verdiyi cavablardan ibarətdir.^[28]
• On dördüncü risalə Risalə-i Ədəd adlanır və əsərin son risaləsidir. Burada 12 rəqəminin fəzilətindən danışılır.^[28]

Rəşidəddinin həyatına nəzər saldıqda onun nəinki yaxşı vəzir olduğunu, həm də dövründə dövlətin müxtəlif şəhərlərdə tikinti işləri aparmasına yol açdığını söyləmək mümkündür. Əslində Qazan xan dövründə abadlıq sahəsində ictimai fəaliyyətlər aparılaraq, Elxanilər dövlətində yeni yaşayış məntəqələri salınmağa cəhd edilmişdi. Onlardan biri Təbriz divarları içərisində Vəliyankûhun olduğu yerdə Rəşidəddin tərəfindən əsası qoyulmuş və 700-cü ildə tikilmiş Rəb-i Rəşidi kompleksidir.^[29] Rəşidəddinin öz adını verdiyi bu şəhərcikdə bir qrup yüksək təhsilli insan hədis və Quran elmləriylə o cümlədən onların tədrisi ilə məşğul idi. Kitabların gün keçdikcə yox olma təhlükəsini nəzərə alan alim burada həm öz kitablarını həm də dövrün böyük əhəmiyyətə malik kitablarının ərəb, fars, Moğol dillərinə tərcümə edilərək çoxaldılmasını əmr etmişdi. Bundan başqa Rəbi Rəşidi kitabxanasında Rəşidəddinin öz kitablarından ibarət Cami- ət- təsanifir- Rəşidi adlı məcmuə də varidi.^[30][31]

Kompleksdə 300-dən artıq insan çalışırdı. Bunlardan 100-ü xidmət sahəsində fəaliyyət göstərirdi. Rəb-i Rəşidi də türbələrin açalarını daşıyanlar, məsciddə çalışan imam, müəzzin və müdərrislər digərlərindən daha çox maaş alırdılar.^[32]

Rəşiddəddinin 1309-cu ildə qələmə aldığı vəqfnamədə kompleksin çörəklə təmin edilməsindən tutmuş işçilərin maaşlarına qədər ətraflı məlumatlar vardır. Bundan başqa o vəqfnamədə kompleksdə yaşayan qulların mənsub olduqları ölkə və milliyətə əsasən siyahısını da vermişdir. Bu siyahıya əsasən kompleksdə 220 kişi qul yaşayırdı. Bunlardan 20-si türk qalanları isə erməni, gürcü, rus, Anadolu və Qəzvindən gətirilmiş qullar idi.^[33]

Təəsüf ki, günümüzdə heç bir qalığı qalmayan bu kompleksin daxilində üləma qrupu yaşayırdı ki, onların əsas fəaliyyəti kitabların cildlənərək çoxaldılması idi. Yaxın dövrlərdə yaşamış alim Birgit Hofman bir məqaləsində Rəşidəddinin məktublarına əsaslanaraq kompleksdə 100-lərlə alimin, 1000-lərlə tələbənin yaşadığını yazmışdır, amma günümüzə qədər gəlib çatmış Vəqfnamə məlumatlarına əsasən burada 24 hafizin, 10 din adamının, 3 tibb işçisi və 2 həkimlə birlikdə 25 tələbənin yaşadığını söyləmək olar.^[34]

Rəb-i Rəşidi kompleksi 3 əsas hissədən ibarət idi.^[35][36]

1. Rabaz-i Rəşidi
2. Şəhristan-i Rəşidi
3. Rəb-i Rəşidi

Rabaz-i Rəşidi. Bura Rəb-i Rəşidiyə bitişik formada inşa edilən, anbar və zirzəmilərin yerləşdiyi, o cümlədən qəyyumların, müşriflərin, gözətçi və açarçıların eləcə də türk əsilli ailə və uşaqların yaşadığı evlərdən ibarət böyük yaşayış məskəni idi.^[37]

Şəhristan-i Rəşidi. Bura Rəb-i Rəşidinin yaxınlığında yerləşən böyük məhəllə və onu tamamlayan iqtisadi, sosial binaların toplusundan ibarət idi. Kompleksdə işləyən evli məmurların əhəmiyyətli bir hissəsi ailələri ilə birlikdə burada Salihiyyə məhəlləsində yaşayırdı.^[38] Bunlardan başqa burada kasıblar üçün evlər (darül məskən) , yeməkxana, müxtəlif taxıl anbarları, məscid (Məscid-i Cami-yi Şəhristan) , bazar, zərbxana və böyük bir bağ yerləşirdi. Salihiyyə məhəlləsi bir küçə qapısı vasitəsilə Rəb-i Rəşidiyə bir digər qapı vasitəsilə isə Bazar, Darvazay-i Sorhaba (Təbriz şəhər qapısına) birləşirdi.^[35][39]

Rəb-i Rəşidi. Kompkesin ən həyati və əsas ünsürləri burada yerləşirdi. Rəb-i Rəşidi ayrılıqda daxilində bir sıra təhsil, mədəniyyət, ibadət və sağlamlıq mərkəzlərinin yerləşdiyi böyük bir kompkesidi. Buradakı binalar keçidlər və dəhlizlər vasitəsilə bir birinə bağlanırdı və gecələr məşəllər, lampalarla işıqlandırılırdı. İmarətlərin yaxınlığında isə Rəşid-i abad bağı yerləşirdi. Bu bağ su kanalları vasitəsilə sulanırdı.^[35][40]

Rəşidəddin Təbriz yaxınlığında qurduğu Rəb-i Rəşididən başqa Həmədan, Sultaniyyə və Yezddə dini və ictimai vəqflər qurmuş, eyni zamanda Qazan xan tərəfindən qurulan Şənbi Qazan adlı vəqfin müdiri vəzifəsində çalışmışdı. Rəşiəddin tərəfindən Yəzddə inşa edilən binalar arasında mədrəsə və xanəgah var. O həmçinin mədrəsənin düz yanında Bazar-ı Kağızyan (بازار کاغذیان) adlı bazarı və Mədrəsə-yi Verdanruzla (مدرسۀ وردانروز) üzbəüz başqa bir karvansara tikdirmişdir.

Dediyimiz kimi vəzirlikllə yanaşı yenidən qurma fəaliyyəti ilə də məşğul olan alim Cənubi Azərbaycanın Sultaniyyə şəhərində bir məhəllə saldırmışdır. Bundan başqa Malatya yaxınlığındakı Nehr-i mistəcidde-i Qazani adlı kanalın ətrafında və Anadoluda vali oğlu Cəlaləddinin rəhbərliyi ilə Mahmudabad, Yuxarı və Aşağı Mahmudiyə, Qazanabad, Sultanabad, Mübarəkabad, Sahabad kimi təxminən 26 kənd tikdirmişdir. Mardin Cizrədə açılan kanal üzərində 14 kənd quran Rəşidəddin, buranın ətrafına türkmən boylarını yerləşdirilməsini tapşırmışdı.

O, həmçinin suvarma kanallarının təmiri, yeni çəki və həcm ölçülərinin tətbiqi, yerli və xarici tacirlərin qorunması və buna uyğun olaraq ticarətin canlandırılması, rəsədxanaların bərpası, bərbad vəziyyətdə olan karvansaraların təmiri və s.kimi bir çox fəaliyyətlə məşğul olmuşdur.

Fəzlullah Rəşidəddinin yaradıcılığında mühüm yer tutan "Tarixlər toplusu" ("Came ət-təvarix") kitabı XIII–XIV əsrlərdə müsəlman Şərqində, xüsusilə Azərbaycanda baş verən tarixi hadisələri, ictimai-siyasi mühiti əks etdirir. Fars dilində yazılmış "Came ət-təvarix" kitabı A. K. Arends tərəfindən rus dilinə tərcümə edilmiş və həmin tərcümə 1957-ci ildə çapdan çıxmışdır.^[41]

"Came ət-təvarix" kitabının Azərbaycana, xüsusilə dövlət və hüquqa aid hissələri Mirafərin Seyidov tərəfindən fars dilindən Azərbaycan dilinə tərcümə edilmiş, "Elxanilər dövləti və hüquqi məsələlərə aid ilk qaynaq" adlı kitabda nəşr edilmişdir.^[42]

Fəzlullah Rəşidəddinin fars dilində yazılmış "Oğuznamə" kitabı R. M. Şükürova tərəfindən rus dilinə edilən tərcüməsi 1987-ci ildə, Azərbaycan dilinə edilən tərcüməsi 1992-ci ildə çap edilmişdir.^[43][44]

Fəzlullah Rəşidəddinin 18–14 oğlan,4 qız övladı var idi. ^[10]

Qızları:

• Fərman xan
• Ay Xatun
• Şahi Xatun
• Hədiyyə Mələk Oğlanları:
• Şeyxi;
• Hümam;
• Əlişah;
• Məcdəddin;
• Əli, Bağdadın valisi;
• Mahmud, Kirmanın valisi;
• Əhməd, Ərdəbilin valisi;
• Pirsultan, Gürcüstanın valisi;
• Cəlaləddin, Rumun valisi;
• Əbdüllətif İsfahanın valisi;
• Şihabəddin, Şüştər və Əhvazın valisi;
• Sədəddin, Suriya, (Əntakiyə, Kinnəsrin, Avasim) valisi.
• İzzətəddin İbrahim (1302–1318), Şirazın valisi, elxan Sultan Olcaytunun quşçusu;
• Qiyasəddin Məhəmməd, Xorasanın valisi, sonra (1327–1336) — Sultan Əbu Səidin vəziri. O da atasının taleyini paylaşmış, qardaşı Pir Sultan ilə birlikdə edam edilmişdir. ^[45]

• O.G. Özgüdenli. “Reşidüddin Fazlullah-ı Hemedani”. İstanbul: Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA),. 2008. 19–21.
• O.G. Özgüdenli. Gazan Han ve Reformları (1295-1304) & Moğol İranında Gelenek ve Değişim. İstanbul: KAKNÜS YAYINLARI. 2009. səh. 524. ISBN 9789752562127.
• M.Şemseddin Günaltay. İslâm Tarihinin Kaynakları-Tarih ve Müverrihler. İstanbul: Endelüs Yayınları. 1991. səh. 267-268.
• M.Şemseddin Günaltay. Türk tarihinin ana kaynaklarından Camiüttevarih ve Fazlullah Reşiduddin. 1937. 165–179.
• G.D.Ərdəm. İran Devlet Adamlarının İlhanlı İdari Sistemi İçerisindeki Rekabetleri. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. 2018.
• Zeki Velidi Togan. Reşiduddin-i Tabib. İA. 705–712.
• Zeki Velidi Togan. Ümumi türk tarihine giriş. İstanbul: Enderun Kitabevi. 1981. səh. 538.
• İrec Afşar. Reşîdüddin Fazlullâh ve Yezd. Tehran. 1350. 25–36.
• Amitai-Preiss, Reuven. Ghazan, Islam and Mongol Tradition: A Vıew from the Maml𝑢̅k Sultanate. 59. London: Oxford University Press. 1996. 23–37.
• Boyle,John Andrew. Juvaynî and Râshîd al-din as Sources on the History of the Mongols. London: Oxford University Press. 1962. 133–137.
• Pərviz Ezkai. Târîhnigârân-ı Îran,. Tehran. 1373.
• Quliyev, Bayram. "FƏZLULLAH RƏŞİDƏDDİN VƏ ONUN ELXANİLƏR ZAMANITƏHSİLİN İNKİŞAFINDA ROLU". Bakı Dövlət Universitetinin Xəbərləri. səh. 105.
• Petruşevski, İ.P. "Rash𝑖̅d al-d𝑖̅n's Conception of State". Central Asiatic Journal. No. 1\3. səh. 148-162.
  • M.Mehdi Buruşeki. Reb-i Reşidî'nin İdarî ve Eğitim-Öğretim Tarzı Hakkında Bir Araştırma. Məşhəd. 1986. səh. 150.
• Fəzlullah Rəşidəddin (redaktə İrec Afşar). Vakf-name-yi Rab'-i Reşîdî. Tehran. 1977.
• Turgay Şafak. "Letâyifü’l-hakāyik". İslam Araşdırmaları Dergisi. 2019. 166–172.
• Gamze Akbaş. REŞÎDÜDDÎN FAZLULLAH-I HEMEDÂNÎ’NİN CÂMİ’U’T-TEVÂRÎH ADLI ESERİNİN SELÇUKLU TARİHİ AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ. İstanbul: İSTANBUL ÜNİVERİSTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ. 2017.
• Karl Jahn. “The Still Missing Works of Rash𝑖̅d al-D𝑖̅n”,Central. Central Asiatic Journal. 1964. səh. 113-122.
• Fəzlullah Rəşidəddin (red Judith Pfeiffer). Bəyanül həqayiq. Türk Yazma Eserler Kurumu. 2016.
• MERYEM YAŞAR. REŞÎDU’D-DÎN FAZLULLÂH’IN CÂMİ‘U’TTEVÂRÎH İSİMLİ ESERİNİN HÂREZMŞÂHLAR KISMININ TERCÜME VE DEĞERLENDİRİLMESİ. İstanbul: İSTANBUL ÜNiVERSİTESİ SOSYAL BİLiMLER ENSTİTÜSÜ. 2018.
• Birgitt Hoffman (red Judith Pfeiffer). In Pursuit of Memoria and Salvatio: Rash𝑖̅d al-D𝑖̅n and His Rab-ı Rash𝑖̅d𝑖. Boston. 2014.
• Sheila S. Blair. Ilkhanid Architecture and Society: An Analysis of the Endowment Deed of the Rabʿ-i Rashīdī. 1984. 67–90.

• Azərbaycan Tarixi Portalı :Фазлаллах Рашид ад-дин. Огуз-наме. Перевод с персидского, предисловие, комментарии, примечания и указатели Р.М.Шукюровой. Баку, Элм, 1987. — 128 с.
• Cami’ut Tevarih’in UNESCO’da kayda alınması üzerine