Basat - Wikipedia

Basat — Dastanda işlənən antroponimlərdən biri. Daş Oğuz bəyi. Aruzun kiçik oğlu, Qiyan Selciyin qardaşı. Təpəgözü öldürən qəhrəman.

Eposun "Basat Təpəgözü öldürdüyü boy"u Basatın adı ilə bağlıdır. "V. V. Bartoldun tərcüməsində bu ad "Bisat" kimi verilmişdir. Lakin D-də sözün yazılışı da, Aruz qocanın itmiş oğlu haqqında ilxıçının verdiyi məlumat da ("At basubən qan sümürər") göstərir ki, həmin adı "Basat" kimi oxuyub-yazmaq doğrudur".^[1] Müasir Azərbaycan antroponimləri sistemində işlənməyən "Basat" antroponimi Türkiyə antroponimləri sistemində işlənməkdədir. Orxon Şaiq Gökyay Ali Rza Yalmanın "Türkmən oymakları" kitabına əsaslanaraq göstərir ki, "Basat" Güney Anadoluda "Busat" kimi işlənir.^[2]. "Dədə Qorqud" dastanında adama oxşayan şirə "Basat" adının verilmə səbəbi aydın şəkildə təsvir edilmişdir. Oğuz xanın ilxıçısı qamışlıqdan çıxan şir barədə Oğuz xana məlumat verir: "Xanım, sazdən bir aslan çıqar, at urar, apul-apul yürüyişi adam kibi. At basuban, qan sümürər". Dədə Qorqud məhz bu xüsusiyyətlərinə görə adama oxşayan şirə "Basat" adını verir. "Oğlanım, sən insansan, heyvanla müsahib olmağıl! Gəl, yaxşı at bin. Yaxşı yigitlər ilə eş yort! -dedi. -Ulu qardaşın adı Qıyan Selcikdir. Sənin adın Basat olsun! Adını mən verdim, yaşunı allah versün!".

"Basat" antroponimi "Kitabi-Dədə Qorqud"un VIII və XII boylarında işlədilmişdir. XII boyda atası Aruzun adı ilə bərabər verilmişdir. (Ağca yüzli görklimi Aruz oğlı Basat gəlüb almadın). İgidlik simvollu, mürəkkəb quruluşlu "Basat" antroponimində "at basuban" feli bağlama tərkibinin sintaktik-semantik tutumu daşlaşmış vəziyyətdədir. Buna səbəb həmin birləşmədəki inversiya, konkret desək, qeyri-müəyyən təsirlik halda olan "at" zooleksemi ilə "basuban" feli bağlamasının -"uban" qrammatik şəkilçisinin iştirakı olmadan yerini dəyişməsidir. Basatın Dəpəgözlə söhbətindən məlum olur ki, onun yurdu "Günortac", xanı "Bayındır", yurdunun qəhrəmanı "Salur Qazan", anası "Qaba Ağac", atası "Qağan Aslan", öz adı isə "Aruz oğlı Basat"dır.

Aruz Qoca oğlu Basat "Kitabi Dədə Qorqud" dastanlarında istər yaşlı nəsil, istərsə də gənc nəsil nümayəndələri içərisində misilsiz igidliyi, gücü və tədbirli qəhrəmanlığı ilə fərqlənir. Gündə Oğuzdan iki adam və beş yüz qoyun alıb yeyən Təpəgözü öldürməklə Basat dünya ədəbiyyatında məşhur olan Odisseydən də yüksək bir qəhrəmanlıq göstərir. Basat vasitəsilə Oğuzun Təpəgöz üzərindəki qələbəsi onun möhkəm bir xəlqi əsasa malik olduğunu, məğlubedilməz hesab edilən ən güclü düşmənə belə qalib gəlmək gücünü nümayiş etdirir.