Felestin - Wikipedia

Fələstin adı Aralıq dənizi ilə İordan çayının arasında qalan bölgəni adlandırmaq üçün ilk dəfə e.ə. 450 — b.e. 1948 illəri arasında istifadə olunan termin idi. Həmçinin bu bölgə müxtəlif zamanlarda Kanaan, Siyon, İsrail, Suriya Fələstni, Cənubi Suriya, Cand Fələstini, Outremer, Müqəddəs Torpaqlar və Cənubi Levant adlandırılmışdır.

İslam dinində bura müqəddəs və mübarək yer sayılır. Burada Əqsa məscidi yerləşir. Müsəlmanların ilk qibləsi olmuş bu məscid Allah Təala üçün yer üzündə tikilmiş ikinci məscid kimi qəbul olunur və İslam dinində müqəddəs sayılan məscidlər arasında 3-cü yerdədir. Bura İsra (Merac) ərazisi də adlanır. Axı, Məhəmməd peyğəmbər (s) məhz buradan göyə ucalmışdır. Eləcə də Fələstin Peyğəmbərlər Torpağı adını daşıyır. Çünki bir çox peyğəmbərlər dünyaya burada gözünü açmış, ömür sürmüş və burada da dəfn olunmuşdur. İslam dininə görə, bura həm mənşər (Allahın insanları diriltdiyi yer), həm də məhşər (Qiyamət günündə insanların toplandığı yer) yeri sayılır.

Fələstin xristian və yəhudilər üçün də müqəddəs yer sayılır. Yəhudilər belə hesab edirlər ki, bura onlara vəd olunmuş yerdir, tarixləri, keçmişləri buradan başlayır və bu torpaqa bağlıdır. Fələstin onların peyğəmbərlərinin uyuduğu torpaqdır. Yəhudilərin müqəddəs hesab etdiyi bu yerlərin mərkəzi isə Qüds və Xəlil şəhərləridir. Xristianlar da Fələstini öz dinlərinin nəşət etdiyi yer sayırlar. Çünki İsa peyğəmbər burada anadan olmuş və öz dəvətini burada aparmışdır. Xristianların ən böyük dini mərkəzləri Qüds, Beytləhm və Nasirə şəhərlərindədir.

Fələstin dünyanın ən qədim mədəniyyətə malik ölkələrindən sayılır. Son arxeoloji qazıntılar göstərir ki, Fələstin ərazisi insanın köçəri həyatdan oturaq həyata keçdiyi və əkinçiliyə başladığı ilk yerdir (təx.11000 il bundan qabaq). Burada eramızdan 8000 il qabaq dünyanın ən qədim şəhəri olan Ariha şəhəri salınmışdır. Fələstin müxtəlif mədəniyyətlərin bir-birilə qaynayıb-qarışdığı, çiçəkləndiyi bir ölkədir.

Fələstinin ən qədim sakinləri kənanilər sayılır. Onlar Fələstinə 4500 il bundan əvvəl Ərəbistan yarımadasından gəlmişdilər. O zamanlar bu ərazilər Kənanilər torpağı adlanırdı. Fələstinin indiki əhalisi əslində kənanilərin və bir-birilə qaynayıb-qarışmış, Aralıq dənizinin şərq sahillərində məskunlaşmış palestlər yaxud fələstinlilərin və ərəb qəbilələrinin nəsilləridir^{[mənbə göstərin]}. Müxtəlif dövrlərdə fərqli-fərqli xalqların Fələstində hökmranlıq etmələrinə baxmayaraq yerli əhali heç vaxt öz doğma yerlərin tərk etməmişdir^{[mənbə göstərin]}.

Böyük Britaniya Birinci dünya müharibəsinin sonuna yaxın Fələstin ərazisini işğal etmişdi. Bu zaman Fələstində yaşayan 500 minlik əhalinin ancaq 5%-ni yəhudilər təşkil edirdilər. Buna baxmayaraq öz uzaqgörənliyi ilə seçilən ingilis hakim dairələri gələcəkdə Fələstini özlərinin etibarlı istinadgahına çevirmək üçün 1917-ci il noyabrın 2-də Balfur bəyannaməsi sənədini irəli sürdülər. Bu bədnam bəyannamədə Fələstində "yəhudi xalqı üçün milli ocaq" yaradıldığı elan edilirdi. ABŞ, Fransa və İtaliya dövlətləri də bu bəyannaməyə qoşuldular. bununla da İngiltərə Fələstində öz qoşunlarını saxlamağa və 1920-ci ildə Fələstin üzərində mandat hüququ almağa nail oldu. 1921-ci ildə İngiltərə burada Haşimilər nəslindən olan əmir Hüseynin başçılığı ilə Transiordaniya Əmirliyi də yaratmışdı. İngiltərə yəhudilərin Fələstin torpaqlarına kütləvi köçürülməsinə şərait yaratdı. Yəhudilərin kapital qoyuluşunu gücləndirmələri, çoxlu torpaq almaları və icarə etmələri nəticəsində ərəb-yəhudi münasibətləri kəskinləşdi. İngilislər bu münaqişədən ərəblərin milli-azadlıq hərəkatına qarşı bir vasitə kimi istifadə edirdilər.

Ümumdünya Sionist Təşkilatı 1895-ci ilin avqust ayında İsveçrənin Bil şəhərində Teodor Hartzelin başçılığı ilə yaradılmışdı. Ancaq bu təşkilat Birinci dünya müharibəsinin sonuna qədər heç bir əhəmiyyətli addım ata bilmədi.

Böyük Britaniya sionizm planını qəbul edərək, 1917-ci il noyabr ayının 2-də Fələstində yəhudi milli ocaqlarının yaradılmasını nəzərdə tutan Balfur bəyannaməsini çap etdirdi. İngiltərə ərəblərə şərif Hüseynin başçılığı ilə müstəqillik vermək kimi vədinə xilaf çıxaraq, 1918-ci ilin sentyabrında Fələstinin işğalını başa çatdırdı. Fələstini beynəlxalq əraziyə çevirməyi nəzərdə tutan Sayks Piko sazişinə (1916) görə, Suriya və İraq əraziləri İngiltərə və Fransanın nüfuz dairələrinə bölündü. 1920-ci ilin aprelində bağlanmış San-Remo sazişi ilə Böyük Britaniya Fələstində daha da möhkəmləndi. 1922-ci ilin iyulunda qəbul etdiyi özünün Fələstindəki mandatlıq hüququndan istifadə edən İngiltərə Balfur bəyannaməsində nəzərdə tutulanların icrasına başladı.

Britaniya Fələstini işgal etdikdən sonra 1918-ci ildən 1948-ci ilə qədər olan müddətdə Fələstinə köçmələri üçün xaricdə yaşayan yəhudilərin üzünə bütün qapıları açdı. Bu zaman böyük yəhudi axını başladı. Əgər 1918-ci ildə Fələstində olan yəhudilərin sayı 55 min idisə, 1948-ci ildə bu göstərici 646 minə yə’ni, 8%-dən 31,7%-ə çatmışdı. Bundan başqa yəhudilərə torpaq mülkiyyəti əldə etmək hüququ verilmişdi, buna görə də yəhudilər aldıqları əraziləri artırmağa başladılar. Təxminən yarım milyon donam əraziyə (Fələstin ərazisinin 2%-i) sahib olan yəhudilər, 1 milyon 800 min donam ərazini (Fələstin ərazisinin 6,7%-i) də aldılar. Bu əraziləri alıb özəllişdirməkdə yəhudilərə Britaniya hökuməti və fələstinli olmayan feodallar kömək edirdi. O zaman hələ də əhalinin əksəriyyətini (68.3%) fələstinlilər təşkil edirdi. Fələstin ərazisinin böyük hissəsinə də (93.3%) fələstinlilər sahib idilər. Lakin yəhudilər Britaniyanın himayəsi və dəstəyi ilə öz iqtisadı, siyasi, elmi, hərbi və ictimai birlik və təşkilatlarını qurmağa nail oldular. 1948-ci ildə yəhudilər artıq 292 yaşayış məskəni salmışdılar. "Hağana", "Arqon" və "Ştern" təşkilatlarının da təmsil olunduğu 70 mindən artıq əsgəri olan hərbi qüvvələrini yaradan yəhudilər öz dövlətlərinin elanına hazırlaşdılar.

Fələstində Britaniya işğalı və yəhudi köçünə etiraz yarandı. Musa Kazımın, Hacı Əmin Hüseynin başçılığı ilə milli və islami cərəyanlar ortaya çıxdı. Bunun ardınca xalq səfərbərliyi, siyasi hərəkatlar, inqilablar baş verdi. 1920-ci ildə Qüdsdə, 1921-ci ildə Yafada, 1929-cu ildə və 1933-cü ilin oktyabrında Bəraqda inqilablar başlandı. Şeyx Qəssamın başçılığı ilə "Cihad" hərəkatı, Əbdülqadir Hüseyninin yaratdığı "Müqəddəs Cihad" təşkilatı da bu dövrdə ortaya çıxmışdı. 1936–39-cu il Böyük İnqilabının təsiri ilə İngiltərə 1939-cu ilin mayında "Ağ Kitab" şərtlərini – 10 il ərzində Fələstin dövlətini təsis etmə; yəhudilərə çox cüzi torpaq sahələrinin satılması ilə torpaq satışını dayandırmaq; Fələstinə yəhudilərin emmiqrasiyasını 5 ildən sonra dayandırmaq və s. qəbul etməyə məcbur oldu. Ancaq 1945-ci ilin noyabrında Befin bəyannaməsi ilə İngiltərə bu öhdəliklərdən boyun qaçırdı. Bu dəfə isə yəhudi planının həyata keçirilməsini ABŞ öz üzərinə götürdü.

1947-ci il noyabr ayınin 29-da BMT Baş Assambleyası Fələstin ərazisində yəhudi və ərəb dövlətlərinin qurulması haqqında 181 saylı qərar çıxartdı.

Qərara əsasən Fələstinin 54%-i yəhudi, 45%-i isə ərəb dövlətinin payına düşürdü. Qüds şəhərinin yerləşdiyi qalan 1% ərazi isə beynəlxalq ərazi olmalı idi.

Sionistlər 1948-ci il may ayının 14-ü axşamı müstəqil İsrail dövlətinin yaradıldığını elan etdilər. Yəhudi ordusu pis idarə olunan, təcrübəsiz, qeyri-nizami olan ərəb ordularını məğlub etdi. Sionistlər tədricən Fələstin ərazisinin 77%-ni (20770 kvadrat km) də tutmağa nail oldular. Həmin ərazilərdə yaşayan 925 min fələstinlinin 800 min nəfərini didərgin salaraq, orada özləri məskunlaşdılar. 1948-ci ilin sonunda Fələstində 1 milyon 400 min nəfər fələstinli yaşayırdı. Sionistlər işğal edilmiş ərazilərdəki 585 kənddən 478-ini dağıdaraq, 34 qanlı qırğın törətdilər. Fələstinin qalan ərazilərini – Qərb Sahilini əhatə edən 5876 kvadrat kilometrlik ərazini İordaniya rəsmi olaraq özünə, Qəzzə bölgəsini isə Misir öz ərazisinə birləşdirdi.

1948–1967-ci illər arasında "Döyüş milliyyətçiliyi" və "Birlik müstəqilliyə aparır" şüarları cəmiyyətdə hakim idi. Bütün ərəb təşkilatları və qruplaşmaları Camal Əbdünnasirin başçılığı ilə ilk təşəbbüslərə yiyələndilər. Bir tərəfdən isə Fələstin idarəçiliyinin siyasi dairələri məsələnin həllini bütün ərəblərin öhdəsinə buraxaraq, geri çəkildi. Ancaq çox təəssüf ki, ərəb təşkilatları bu məsələnin həllində düzgün yol seçə bilmədilər, məsələyə münasibətdə ciddiliyi və həqiqi döyüş iradəsini əldən verdilər. Elə buna görə də fələstinlilər taktiki olaraq mərhələli müqavimət formasına əl atmağa məcbur oldular. Camal Əbdünnasir problemin həll edilməsində ümidini itirməyərək, 1964-cü ildə Fələstin Azadlıq Təşkilatının (FAT) yaradılmasına böyük köməklik göstərdi. Təşkilatın başçısı Əhməd əş-Şuqeyri oldu. FAT-ın yaradılması regionda gizli təşkilatların, hərəkatların, xüsusilə də 1957-ci ildə yaranmış "Fəth" təşkilatının baş qaldırdığı bir dövrə təsadüf edirdi. Fələstin Azadlıq Təskilatının əsas məqsədi 1948-ci ildə işğal olunmuş Fələstin torpaqlarını azad etmək idi. Təşkilat qarşısına silahlı mübarizə yolu ilə müqavimət göstərməyi məqsəd qoydu. Bu təşkilatın yaranması bütün fələstinliləri sevindirmişdi. Çünki onlar bu təşkilatın əsl fələstin milli ruhlu təşkilat olduğunu görürdülər və məhz bu, onları ruhlandırmışdı. 1968-ci ildə Fələstin uğrunda mübarizə aparan bütün təşkilatlar və qruplar "Fəth" hərəkatı başda olmaqla Fələstin Azadlığı Təskilatına birləşdi və 1969-cu ildə Fəth hərəkatının lideri olan Yasir Ərəfat Fələstin Azadlığı Təşkilatının başçısı oldu. 1974-cü ildə bütün ərəb dövlətləri Fələstin Azadlığı Təşkilatını Fələstin xalqının yeganə, qanuni təmsilçisi kimi qəbul etdilər. Elə həmin ildə də bu təşkilat BMT-yə nəzarət altında saxlanılan üzv kimi qəbul olundu.

1967-ci ildə iyun müharibəsi ilə ərəb dövlətləri ağır məğlubiyyətə düçar oldular. Bir neçə gün davam etmiş döyüşlər nəticəsində yəhudilər Fələstinin qalan hissəsini də işğal edə bildilər. Bu ərazilərə Fələstinin qərb, Qüdsün isə şərq hissəsi və Qəzzə zolağı da daxil idi. Bu zaman 330 min fələstinli öz daimi yaşayış yerlərindən didərgin düşdü. Həmçinin, Suriyanın Colan təpələri (1150 kvadrat kilometr) və Misirin Sina (61198 kvadrat kilometr) yarımadası da işğal edildi.

1948-ci ildə işğal edilmiş ərazilərin 96%-ni yəhudilər müsadirə etdilər. Bu ərazilərdəki fələstinlilərin mülkləri, vəqf mərkəzlərinin çoxu da müsadirənin qurbanı oldu. Əlbəttə ki, bu, fələstinli sakinlərin yerlərindən qovulmasından sonra baş verirdi. Hətta yaşamaqda davam edən ərəblərin torpaqları belə müsadirə edilmişdi. Sionistlər 1948-ci ildə işğal etdikləri ərazilərdə məskunlaşmaq üçün 756 şəhər və kənd saldılar. 1967-ci il müharibəsindən sonra sionistlər bu müharibə nəticəsində işğal edilmiş qərb ərazilərinin 60%-ni müsadirə edərək, bu torpaqlarda özləri üçün 192 yaşayış məskəni saldılar. Bundan başqa onlar Qəzzə zolağının 30%-ni də müsadirə edərək, burada 14 yeni yaşayış məskəni tikdilər. Fələstinliləri həmin bu yerlərə qayıtmasının qadağan edildiyi bir dövrdə İsrail xaricdə yaşayan yəhudilərin buraya emiqrasiyası üçün bütün vasitələrdən istifadə etdi. Belə ki, 1949–2000-ci illər ərzində xaricdən Fələstinə köçən yəhudilərin sayı 2 milyon 800 min nəfərdən çox olmuşdu. Məqsəd 2002-ci ildə ümumi olaraq Fələstində olan yəhudilərin sayını təxminən 5 milyon 200 min nəfərə çatdırmaq idi.

Sionistlər Qüdsü də yəhudiləşdirməyə daha çox diqqət yetirirdilər. Belə ki, şəhərin 86%-nə ağalıq edən İsrail bu şəhəri yəhudi muhacirləri ilə doldurmağa başladı. 2000-ci ilin statistik göstəricilərinə görə, Qüdsün yəhudilərin əlində olan hissəsində 450 min yəhudi və 210 min fələstinli yaşayırdı. Şəhərin şərq hissəsində – Əqsa məscidinin də yerləşdiyi ərazilərdə isə 200 min yəhudi yerləşdirildi və onların yaşadıqları qəsəbələri isə yəhudi yaşayış məskənləri ilə əhatəyə aldılar. Məqsəd şərqi Qüdsü ərəb yaşayış məskənlərindən təcrid etmək idi. Sionistlər Qüdsü özlərinin əbədi paytaxtı elan etdilər. Onlar Əqsa məcdini də öz əllərinə keçirməyi düşünürdülər. Buna görə də yəhudilər məscidin qərb divarını da müsadirə etdilər (Ağlama Divarı). Onun yanında olan qonşu Məğaribə qəsəbəsini dağıdaraq, bu yerləri də mənimsədilər. Sionistlər Əqsa məscidinin altında indiyə kimi 10 mərhələdə qazıntı işləri apararaq 4 tunel (keçid) qazdılar ki, bu da məscidin hər an uçulub-dağılma təhlükəsini yaradır. Onlar 25-ə yaxın terror qruplaşması yaratdılar ki, bunun da məqsədi Əqsa məscidini dağıtmaq, onun yerində isə Süleyman məbədini tikməkdir. 1967-ci ildən 1998-ci ilə qədər olan dövrdə onlar məscidi dağıtmaq üçün 112 təxribat hadisəsi törətdilər. Bunlardan 72-si Oslo sazişindən (1993) sonraya təsadüf edirdi. Bu təxribatlardan ən yadda qalanı, yəhudilərin 1969-cu il avqust ayının 21-də Əqsa məscidini yandırmaları idi.

Qaçqın düşmüş fələstinlilər öz vətənlərinə qayıtmaq haqlarından vaz keçməyərək özlərinin Fələstindən qeyri ərazilərdə yerləşdirməyi nəzərdə tutan hər bir təklif və planı rədd etdilər. Bu təklif və planların sayı 243-ə çatır. Qaçqınların öz yurdlarına qayıtmaq hüququna malikliyi haqqında BMT-nin çıxardığı qərarların sayının 110-a çatmasına baxmayaraq, bunların heç birinə yəhudilərin güclü müqaviməti, böyük dövlətlərin etinasızlığı ucbatından əməl edilmədi. Son dövrün statstik hesablamalarından (2003-cü il) məlum olur ki, 1948-ci ildə işğal edilmiş torpaqlardan 5 milyon 400 min nəfər qaçqın düşüb. Həmçinin, Qəzzə bölgəsindən və Qərb Sahilindən qovulmuş təxminən 1 milyona yaxın fələstinli öz vətənlərinə qayıtmaqdan məhrumdur. Deməli, fələstinli qaçqınların ümumi sayı 6 milyon 400 nəfərdir ki, bu da Fələstin xalqının 68%-ni təşkil edir. Bu göstərici onu göstərir ki, fələstinlilər dünyada ən çox qaçqını olan xalqdır.

1949-cu ildən 70-ci illərin əvvəlinə kimi BMT Fələstin probleminə köçkün düşmüş insanların problemi kimi yanaşırdı. 1974-cü ildən sonra BMT fələstinlilərə öz hüquqlarını qorumağa, özlərinə münasib olan üsulla (silahlı da olsa belə) əllərindən zorla alınmış yerləri uğrunda mübarizə aparmağa icazə verən qətnamələr verdi. Bu qətnamələrdə BMT sionistləri irqçi və fələstinli köçkünləri öz doğma vətənlərinə dönməkdən məhrum edən tərəf kimi göstərmişdi. Lakin ABŞ və onun müttəfiqləri hər zaman sionizmə dəstək olmağa hazır idilər. Onlar bütün bu qərarların həyata keçməməsi üçün özlərinin "veto" hüququndan məharətlə isifadə edə bildilər.

1967-ci ildən 1970-ci ilə qədər olan müddət fələstinlilərin fədakarlıq və müqavimət göstərdikləri ən qızğın dövr idi. Ancaq 1971-ci ildə fələstinlilər müqavimət göstərmək üçün istifadə etdikləri İordaniyanın onlara verdiyi sahədən də məhrum oldular. Bundan sonra fələstinlilər Livan ərazilərindən də istifadə edərək, mübarizələrini davam etdirdilər. 1975–1990-cı illər ərzində Livanda baş verən vətəndaş müharibəsi bu ölkəyə ağır zərbələr vurdu. İsrailin 1978-ci ildə cənubi Livanı işğal etməsi Livanın vəziyyətini daha da çətinləşdirdi.1982-ci ildə İsrailin cənubi Livana yeni basqını fələstin müqavimətinin infrastrukturuna zərbə vurdu. FAT və onun döyüşçüləri Livanı tərk etməyə məcbur oldular. Beləliklə, bütün sərhədlərin İsraillə bağlılığı fələstinlilərin sionistlərlə qarşı-qarşıya mübarizə aparması ilə nəticələndi.

1978-ci ilin sentyabr ayında Misir Kemp Devid sazişinə öz razılıq imzasını ataraq, geri çəkildi. Beləliklə, ərəb-sionist münaqişəsində iştirak edən ən güclü tərəflərindən biri bu mübarizədən uzaqlaşdı. Bir tərəfdən də İran-İraq müharibəsi (1980–1988) və neftin qiymətinin düşməsi səbəbindən Fələstin Azadlıq Hərəkatına Xəlicdən gələn maliyyə dəstəyinin kəsilməsi, 1990-cı ildə İraqın Küveytə hücumu ilə Körfəz müharibəsinin başlanması, Sovet İttifaqının və Varşava blokunun dağılması fələstinlilərin müqavimət hərəkatının zəifləməsinə gətirib çıxartdı. FAT idarəçiliyi problemin sülh yolu ilə nizamlanması yolunu tutdu. Beləliklə, onun fəaliyyəti "siyasi mümkünlük" prinsipini əsas tutma ilə səciyyələnməyə başladı. Hətta FAT öz idarəçiliyini itirməmək, fələstinlilərin daimi təmsilçisi qalması müqabilində bəzi sabit prinsiplərindən də əl çəkdi.

1987–1993-cü il İntifadası fələstinlilər üçün bir təşəbbüs, bir ümüd işığı oldu. Fələstin müqavimətinin əsas prinsiplərini yenidən özünə qaytarmaq üçün yeni islami ideologiyalar ortaya atıldı. Bu işdə ən böyük töhfəsini verən İslam Müqavimət Hərəkatı – HƏMAS oldu. 1987–93-cü il İntifadası ərəblərin, müsəlman dünyasının və bütün dünyanın marağını, diqqətini yenidən Fələstin probleminə yönəltdi. Lakin cəmiyyətdə hakim olan abı-hava, eləcə də Fələstin və ərəb liderlərinin düşüncə tərzləri bu hərəkatın davam etməsinə və genişlənməsinə mane olaraq, onun azadlığa aparan yolunu bağladı.

FAT zəiflədikcə sionistlərlə razılaşma prosesi bu təşkilatın elə öz daxilində qüvvətlənir və genişlənirdi. Bu, o vaxtadək davam etdi ki, təşkilat 1988-ci il noyabr qərarı ilə BMT-nin Fələstinin ərəblər və yəhudilər arasında bölünməsini əks etdirən 181-ci qətnaməsini və Təhlükəsizlik Şurasının Fələstin probleminin qaçqın problemi olduğunu, bu problemin sülh yolu ilə nizamlamağa çağıran 1967-ci il noyabr tarixli 242 saylı qətnaməsini etiraf etdi. 1991-ci ilin oktyabrinda isə FAT və ərəb dövlətləri Madriddə birbaşa İsraillə sülh danışıqlarına başladılar. Təşkilatın rəsmi təmsilçiləri 2 il müddətində sionistlərlə heç bir razılığa gələ bilmədilər. Hadisələrin gedişində heç bir yenilik yox idi. 1992-ci ilin dekabrında müxtəlif məxfi danışıq kanallarından istifadə olundu. Bunun nəticəsində Norveçin Oslo şəhərində "Oslo" və ya "Qəzzə – birinci Əriha" sazişi bağlandı. FAT rəsmi şəkildə 13 sentyabr 1993-cü ildə Vaşinqtonda İsraillə birlikdə bu razılaşmaya imza atdı.

"Qəzzə-Əriha" müqaviləsi ilə FAT İsrail dövlətinin mövcudluğunu və bu dövlətin Fələstin ərazisinin 77%-ə sahib olmasını etiraf etdi. Eləcə də FAT bu müqavilə ilə silahlı müqavimət və intifadaları dayandırmağı, Milli Paktın Fələstini tamamilə azad etməyə və sionistləri yox etməyə çağıran bütün bəndlərini ləğv etməyi, bütün problemləri sülh yolu ilə həll etməyi öz üzərinə götürdü. Bu müqaviləyə razılıq göstərməklə FAT faktiki olaraq özünün bütün prinsip və məqsədlərinin üstündən xətt çəkdi. Bunun müqabilində isə FAT İsrail tərəfindən onun Fələstinin yeganə təmsilçisi olması etirafını qazandı. Həmçinin, İsrail qalan əsas problemlərin 5 il ərzində həlli üçün bu təşkilatın Qəzzə bölgəsində və Qərb sahilinin bəzi hissələrində muxtar hakimiyyətə malik olmasını qəbul etdi.

• Fələstin dövləti
• İsrail Torpağı

• TDV İslam Ensiklopediyasında — Filistin (PDF) ( (türk.))