Mixail Arxangel Kilsesi - Wikipedia

1813-cü ildə Gülüstan sülh müqaviləsi ilə Bakı xanlığının Rusiya imperiyasına birləşdirilməsindən sonra, Lənkəranın bir qədər şimalında yerləşən Sarı adasında bir dəniz stansiyası yaradılmışdı. Bu eskadraya mənsub gəmilər İrandan Bakıya, oradan isə Həştərxana və geriyə gedib-gələn gəmilərə sərhəd nəzarəti və qaçaqmalçılıq daşımalarının yoxlanışını həyata keçirirdi. O dövrlərdə Xəzər dənizində əsasən sahilboyu kabotaj üzmələri üstünlük təşkil edirdi. Sarı adasında Xəzər donanmasının eskadra heyəti üçün kazarmalar tikilmiş, qərargah, ərzaq anbarı və xəstəxana inşa edilmişdi. 1822-ci ildə orada xidmət edən zabitlər və digər dəniz rəsmilərinin təşəbbüsü ilə Sarı adasında "Müqəddəs Tanrıdoğuran, onun şərəfli vəfatı naminə" kilsəsi tikilmişdir.^[5]

1843-cü ildə əlverişsiz iqlim şəraiti nəticəsində adada ölüm hallarının artması səbəbilə, Rusiya imperatoru I Nikolayın fərmanı ilə Sarı adası yaxınlığındakı Xəzər donanması eskadrası ləğv edilmiş və eskadra Bakı qalasına köçürülmüşdür. 1844-cü ilə qədər Sarı adasında yerləşən tikililərə, o cümlədən dindarsız qalmış kilsəyə nəzarət etmək məqsədilə kiçik bir qaravul saxlanılmışdı.^[5]

29 iyul 1844-cü ildə Həştərxan limanının və Xəzər donanmasının baş komandiri, kilsə kassasında saxlanılan vəsait hesabına kilsənin Bakıya, xəstəxanaya köçürülməsi barədə sərəncam verməsi üçün ordu və donanmaların baş keşişi, protoiyerey Vasili Kutneviçə müraciət etmişdir. Ordunun və donanmanın baş keşişinin Dəniz Nazirliyinin müxtəlif idarələri ilə apardığı yazışmalar nəticəsində köçürmə məsələsi həll edilmişdir. Kilsə Bakıya, dövlətin mülkiyyətində olan binalardan aşağı dəniz rütbələrinin iqamətgahı kimi fəaliyyət göstərən Donanma həyəti və ya Dəniz həyəti adlanan yerdəki lazarətə,^[5] Bayırşəhərdə yerləşən^[4] ikimərtəbəli karvansarayın binasına köçürülmüşdü. Bina Pskov memarlıq üslubunda dizayn edilmişdir^[6] və ibadət otağı gəmi göyərtəsini xatırladır.^[7]

Kilsə ilk dövrlərdə Donanma kilsəsi adlandırmışdır. Protoiyerey Yunitski öz kitabında kilsənin artıq 1845-ci ildə mövcud olduğunu qeyd edir,^[7] lakin məbədin kim tərəfindən və nə vaxt inşa olunduğu bilinmir.^[8] Ordu və donanmaların baş keşişi, protoiyerey Vasili Kutneviçə təqdim olunan "1847-ci il üçün onun tabeliyində olan kilsələr və keşişlər barədə məlumat"da hərbi ruhani, 45-ci donanma ekipajının keşişi Vasili Kudryaşev qeyd etmişdir ki, kilsə binası daşdan tikilmişdir. Kilsəyə 45-ci dəniz donanmasının heyətindən, ilahiyyat elmləri kursunu bitirmiş keşiş və ruhani Vasili Kudryaşev təyin olunmuşdur. 1854-cü ildə Bakı yaxınlığında hidroqrafik tədqiqatlar aparan mperator Rus Coğrafiya Cəmiyyətinin üzvü, baş leytenant Nikolay Makaroviç Filippovun verdiyi məlumata əsasən, Bakı forştadtında yerləşən kilsənin yanında, Dəniz Departamentinin bütün rütbələrinin istifadəsi üçün bir xəstəxana mövcud idi.^[5]

"Kavkaz" qəzetinin 1855-ci il tarixli, 39 saylı nəşrinin məlumatına görə, məbəd Xəzər dəniz idarəsinin bütün rütbəli şəxsləri tərəfindən, Rusiya könüllü donanmasının və polkunun şefi şərəfinə tikilmişdir.^[9] Bakı qalasının 1854-cü il tarixli baş planının məlumatlarına əsasən kilsə Müqəddəs Məryəmin ölüm gününə həsr olunmuşdur.^[4]

XIX əsrin sonlarına qədər Bakıda və onun forştadtında demək olar ki, iki və daha çox mərtəbəli binalar mövcud deyildi. Buna görə də, Donanma kilsəsinin günbəzi digər tikililərdən daha hündür olduğu üçün aydın şəkildə görünürdü. Həmçinin, kilsənin Şamaxı yolunun keçdiyi gələcək Bazarnaya (indiki Azərbaycan prospekti) küçəsinin yaxınlığında yerləşməsi Bakıya gələn vəzifəli şəxslərin onu rahatlıqla ziyarət etməsi üçün əlverişli şərait yaratmışdır.^[5]

1850-ci ildə Cənubi Qafqaz regionuna səfəri zamanı Rusiya vəliəhdi, gələcək imperator II Aleksandr başqa şəhərlərlə yanaşı Bakıda olmuş, burada dəniz kilsəsini də ziyarət etmişdir. Bundan başqa, 1858-ci ildə Gürcüstan ekzarxı, mitropolit İsidor Bakıda tikilmiş üçüncü məbədi – Nikolay kilsəsini təqdis etmək üçün keçirdiyi səfərdə Donanma kilsəsini də ziyarət etmişdir.^[5]

1868-ci ildə 21 saylı Qafqaz sıra batalyonunun adı dəyişdirilərək 66-cı Bakı quberniya batalyonu adlandırılmış və Lənkərandan Bakıya köçürülmüşdür. Batalyon İçərişəhərdə yerləşdirilmişdi. 1833-cü ildən etibarən, o zaman 8-ci gürcü sıra batalyonu adlanan və Lənkəran qalasında yerləşən bu batalyonun ştatında keşiş fəaliyyət göstərirdi. Batalyona mənsub kilsə arxangel Mikayılın adını daşıyırdı və batalyon bayramı kilsənin bayramı olaraq qəbul edilmiş arxangel Mikayıl günündə, yəni 8 noyabrda qeyd olunurdu. Lənkəranda ləğv edilmiş batalyon kilsəsindən kilsəyə aid əşyalar, ikonalar, doğum dəftərləri və digər kilsə sənədləri Bakıya gətirilmişdi. Batalyonun ştatında keşiş Pavel Puzanov fəaliyyət göstərirdi və kilsə binası kimi Qız qalasının yanında yerləşən Müqəddəs Nikolay kilsəsinin binasından istifadə edilirdi, lakin bu, əlvərişsiz idi. Bu səbəbə görə, 15 avqust 1873-cü ildə II Aleksandrın əmri ilə qab-qacaq və ikonasız qalmış kilsə 66-cı Bakı quberniya batalyonunun (sonradan Salyan ehtiyat alayı) ehtiyaclarının qarşılanması üçün həmin hərbi idarənin tabeliyinə verilmişdir.^[4][5] Bu dövrdə kilsə Batalyon kilsəsi, sonralar Alay kilsəsi adlandırmışdır, baxmayaraq ki, şəhərdə hələ də Donanma kilsəsi adlanırdı.^[7] Əlavə olaraq, kilsə Dəniz kilsəsi və ya Köhnə dəniz kilsəsi adları ilə də xatırlanırdı.^[5]

Forştadtda yerləşən xarabalıq halına düşmüş tikililər, Donanma kilsəsinin binası istisna olmaqla, onların altındakı torpaq sahəsi, yəni Donanma həyəti ilə birlikdə həmin həyətə əlavə edilmiş bir hissə Dənizçilik İdarəsi tərəfindən əhəmiyyətsiz qiymətləndirilərək 1874-cü ildə satışa çıxarılmışdır. Bu tikililər Donanma həyətinin bir hissəsi idi və onlar satıldıqdan sonra kilsə tək başına, sadəcə sakinlərin evləri ilə əhatə olunmuşdur. Satılan bu tikililər sonradan şəhərin daşınmaz əmlakına çevrilmiş və orada kilsədən divarla ayrılmış jandarm dəstəsinin kazarmaları yerləşdirilmişdir.^[5] 1875-ci ildə kilsənin idarə olunması Xəzər yeparxiyasının tabeliyinə verilmişdir.^[4]

Xristian keşişi Kozma Fyodoroviç Spasski-Avtonomovun 1877-ci ildə verdiyi məlumata görə, Donanma kilsəsinin günbəzi sökük idi və kilsənin təmirə ehtiyacı var idi. 1890-cı ilə qədər kilsədə ibadətlərin həyata keçirilməsi Bakı hərbi limanının keşişlərindən birinə həvalə edilmiş və həmin dövr ərzində batalyon kilsəsi müqəddəs Moskvalı Aleksi adına Bakı limanı kilsəsinə bağlı olmuşdur. 1873-cü ildən 1890-cı ilə qədər batalyon kilsəsində daimi keşiş fəaliyyət göstərmirdi. 1890-cı ildə sözügedən batalyon 12-ci Qafqaz ehtiyat batalyonu adını aldıqdan sonra heyətə əlavə bir keşiş daxil edilmişdir. Bu vəzifəni 15 iyul 1890-cı ildən 1914-cü ilə qədər xidmət göstərmiş İoann Vissarionoviç Liadze icra etmişdir.^[5] 1891-ci ilin noyabrından 1892-ci ilin noyabrına qədər binada Müqəddəs Sinodun vəsaiti hesabına 22,000 rubl dəyərində təmir işləri aparılmışdır. Kilsədə yeni çar qapıları və gurbangah quraşdırılmışdır, həmçinin məbədin digər yerləri də dəyişdirilmişdir. Bütün nəqqaşlıq işləri rəssam Ems tərəfindən görülmüşdü.^[7]

1 noyabr 1892-ci ildə yenicə bərpa edilmiş məbəddə Nikolay kilsəsinin protoiyereyi və baş keşişi Aleksandr Vasilyeviç Yuniski tərəfindən ruhanilər məclisi ilə birgə Müqəddəs Arxangel Mixailin şərəfinə müqəddəsləşdirilmə mərasimini həyata keçirilmişdi. Kilsədə bir çox ikonalar var idi, amma onların arasında daha çox Müqəddəs Mitropolit Moskvalı Aleksi və Yaşayan İlahi Ana ikonaları seçilirdi. Bu ikonalar Salyan alayına Afonda yerləşən Panteleimon monastırından hədiyyə kimi göndərilmişdi. Kilsədə Müqəddəs Mixail adına yalnız bir prestol var idi.^[10] Həmin ilin 8 noyabr tarixində, Arxangel Mixailin günündə kilsə öz himayədarlıq bayramını qeyd etmiş və həmin gün həmişəki kimi ümumi batalyon paradı təyin olunmuşdur.^[5]

1893-cü ildə keşiş İoann Liadzenin məlumatına görə, kilsə təmirdən əvvəl daşdan hazırlanmış binaya sahib idi. Onun daxili uzunluğu 199 metr (653 ft) və eni 85 metr (279 ft) idi. Kilsənin zəngi kilsənin yanında yerləşən binanın yastı damında, taxta sütunlar üzərində yerləşdirilmişdi. Kilsədə arxangel Mikayılın şərəfinə təqdis edilmiş bir taxt yerləşirdi. Kilsə xorun fəaliyyətinin saxlanılması üçün 600 rubl xərc edirdi. Kilsənin yanında yerləşən dövlətə məxsus tikilidə keşiş otaqları salınmışdı və kilsəyə məxsus kitabxanada 120-yə qədər müxtəlif kitab mövcud idi. Kilsənin bərpasından sonra onun günbəzi taxta ilə hazırlanmışdır. Onun daxili uzunluğu 206 metr (676 ft), eni isə 85 metr (279 ft) metr olmuşdur. Taxta ikonostas dəyişdirilmiş və 1892-ci ildə rəsm yenilənmişdir. Sonrakı illərdə kilsənin damı dəmirlə örtülmüşdür.^[5]

Bu illərdə Donanma kilsəsinin ziyarətçiləri arasında Salyan ehtiyat alayının məmurları, həmçinin Bakı jandarm idarəsinin, lokal xəstəxananın və rayon hərbi komandirinin idarəsinin rütbəli şəxsləri, eləcə də şəhər əhalisindən olan dindarlar var idi. 1894-cü ildə, əvvəllər Bayılda yerləşən liman kilsəsində xidmət göstərmiş regentin rəhbərliyi ilə Donanma kilsəsində əvvəlcə "Müzəffərlər" progimnaziyasının tələbələrindən, təlim alay komandasının uşaq musiqiçilərindən və lokal müəssisələrin məmurlarından təşkil olunmuş yeni kilsə xoru formalaşdırılmışdır.^[5] 8 noyabr 1899-cu ildə kilsəyə müqəddəs Arxangel Mixail adına ikona bağışlanmışdır. Bu ikona Salyan polkunun himayəçisi sayılırdı.^[10]

1905-ci ildə Xəzər dəniz batalyonunun yaradılmasının yüzilliyi münasibətilə Salyan alayının komandiri komandiri polkovnik Mamvriyski şəhər merindən kilsədə yenidənqurma işlərinin aparılmasını istəmişdir, lakin bu, qəbul edilməmişdir.^[5] 1907-ci ildə 206-cı Salyan piyada alayının kilsəsi kimi başqa bir Arxangel Mixail kilsəsi yaradılmışdır, lakin bu kilsə 1920-ci ildə bağlanmışdır. 1990-cı illərdə bərpa edilən kilsə indi Müqəddəs Mürdaşıyan Zənənlər Kafedralı kimi tanınır.^[11]

Bu dövrdə Salyan alayı üçün yeni hərbi şəhərciyin tikintisinə başlanılmışdır.

1909-cu ildə yeni Salyan kazarmasının tikintisi tamamlanmış və eyni ildə arxangel Mikayılın şərəfinə təqdis olunmuş yeni alay məbədinin tikinti prosesi də yekunlaşmışdır. Əvvəlki Donanma kilsəsi bu yeni məbədə təhkim olunmuşdur. Məbədin yanında keşiş üçün dövlət hesabına tikilmiş mənzil mövcud idi. Salyan alayında ştat üzrə bir keşiş vəzifəsi nəzərdə tutulmuşdu. Odur ki, bu səbəbə görə Salyan kazarmasında yerləşən yeni alay kilsəsində İoann Liadze xidmət göstərirdi. Əvvəlki Donanma kilsəsində 1909-cu ildən sonra ilk növbədə şəhər məktəblərində hüquq müəllimi kimi çalışan Aleksandr Levintsov (1911), daha sonra keşiş Vasili Xidaşeli (1913) ibadətləri icra etmişdir. 1919–1920-ci illərdə P. Davidov Arxangel Mixail kilsəsinin keşişi kimi xidmət etmişdir.^[5] 1918-ci ildən 1923-cü ilə kimi Mixail Arxangel kilsəsinin baş keşişi protoiyerey Sergey Qorodsov olmuşdu. O, sonradan Novosibirsk şəhərinin mitropoliti olmuşdur.^[10]

Kilsə 1936-cı ildə kilsə bağlanmış və orada yataqxana yaradılmışdır. İkinci Dünya müharibəsi bitdikdən sonra Nasist Almaniyasının məğlub edilməsində dinin roluna qiymət verən SSRİ hakimiyyəti binanı Rus Pravoslav Kilsəsinə qaytarmışdır. 1946-cı ildə məbəd ibadət üçün yenidən açılmış və o vaxtdan bəri heç vaxt bağlanmamışdır.^[12]

1966-cı ildə Milad bayramı zamanı kilsədə yanğın baş vermişdir. O vaxt Bakıda Müqəddəs Mixail Arxangel kilsəsində keşiş kimi xidmət etmiş, Novosibirsk yeparxiyasının ruhani atası protoiyerey İoann Kolodi təmir üçün Moskvaya getməli olmuşdu. Burada o, seminariyada sinif yoldaşı yepiskop Hermogen (Orexov) ilə görüşmüşdü. Yepiskop Ata İoann və o vaxt Tallin və Estoniya arxiyepiskopu olan patriarx II Aleksey arasında görüş təşkil edə bilmişdi.^[7] Moskvadan palex sənətkarlarına aid üçyaruslu oyma ikonostas, müqəddəs Kiril və Mefodinin və knyaz Vladimirlə knyaginya Olqanın ikonaları ilə iki kiot hədiyyə edilmişdir.^[4] Həmin vaxt Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti yanında Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin sədri vəzifəsində çalışan Heydər Əliyevin dəstəyi ilə 1967-ci ildə kilsə yenidən fəaliyyətə başlamış, onun şifahi göstərişinə əsasən zəruri tikinti materialları zədələnmiş kilsənin prixod mənsubu olan Mərkəzi Komitənin işçilərindən birinə verilmişdir.^[6]

Azərbaycan 1991-ci ildə Sovet İttifaqından müstəqillik əldə etdikdən sonra Birinci Qarabağ müharibəsinin baş verməsi ilə ölkədə ağır iqtisadi vəziyyət yaranmışdı. Kilsəyə düzgün qulluq etmək, onun istilik sistemlərini işə salmaq və ya müntəzəm təmir işləri aparmaq mümkün olmamışdı. Nəticədə kilsədəki rəsmlər tədricən dağılmağa başlamış, dam, günbəz və s. yararsız hala düşmüşdür. 1990-cı illərin birinci yarısında təmir işləri aparmağa cəhd edilmişdir, lakin vəsait yalnız bütün divarları boya qatı ilə örtməyə kifayət etmişdi, nəticədə divar rəsmləri tamamilə məhv olmuşdur.^[6]

25 may 2001-ci ildə Moskva və Ümumrusiya Patriarxı II Aleksey Mixail Arxangel kilsəsinə baş çəkmiş və burada dua mərasimini həyata keçirmişdi.^[13] 2000-ci ildə Bakı yeparxiyasının arxiyepiskopu Aleksandr İşeinin təşəbbüsü ilə məbədin aşağı mərtəbəsində müqəddəs həvari Varfolomey adına prixodun (aşağı kilsə təşkilatına mənsub üzvlərinin yaşadığı yer) tikintisinə başlanmış və bu, 2006-cı ildə yekunlaşmışdır.^[14][15] Kilsə kompleksində Apostol Varfolomeyin adı verilmiş aşağı kilsə də mövcuddur.^[16]

2013-cü ildə 4 mərtəbəli kilsə binasının tikintisinə başlanılmışdır. 2015-ci ildə "VTB Bank-Azərbaycan" ASC-nin İdarə Heyətinin sədri Yuri Dmitriyeviç Yakovlevin dəstəyi sayəsində məbədin dam örtüyü tamamilə dəyişdirilmişdir. 2018-ci ildə yerli əhalinin dəstəyi sayəsində yeni günbəz quraşdırılmış və qızılı xaç qoyulmuşdur. 2019-cu ildə məbədin ərazisində "Lukoyl-Azərbaycan" QSC-nin dəstəyi ilə həyata keçirilən yeraltı kommunikasiyaların abadlaşdırılması tam başa çatdırılmışdır. Həmçinin, memar Sabir Məhərrəmovun təmənnasız təqdim etdiyi layihəsi çərçivəsində yeni pəncərələr və dekorativ barmaqlıqlar, istilik sistemi quraşdırılmış, köhnə kilsə binasının dam örtüyü dəyişdirilmiş, məbədin küçə fasadları bərpa edilmiş və yeni darvazalar salınmışdır.^[6] Layihənin maliyyələşdirilməsi ianələr əsasında həyata keçirilmişdir.^[17]

2020–2021-ci illərdə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin sərəncamı ilə Mixail Arxangel kilsəsi kompleksi dövlət fondu və xeyriyyəçilərin vəsaiti ilə tamamilə yenidən qurulmuş və bərpa edilmişdir. Bu prosesdə kilsənin fasadı bərpa edilmiş, zərli günbəz quraşdırılmış, zəng qülləsi tikilmiş, interyeri abadlaşdırılmış, kilsə tağlarının tarixi rəsmləri yenilənmiş, qurbangah, günbəz, divarlar və narteks tamamilə rənglənmişdir. Bu, Moskva Dövlət Rəssamlıq və Dizayn Akademiyasının peşəkar ikon rəssamları tərəfindən icra edilmişdir.^[18] Yenidənqurma işi "ArchiSO" tikinti şirkətinə həvalə edilmişdir.^[6] 2022-ci ilin aprelində kilsə fəaliyyətinə davam etməyə başlamışdır.^[19]

Kilsədə kimsəsizlər üçün xeyriyyə yeməkxanası fəaliyyət göstərir.^[20] 2020-ci ildə burada 15-ə yaxın nəfər müntəzəm olaraq həftə içi günlərdə isti yemək alırdı, həftə sonları və bayram günlərində isə onların sayı 30–40 nəfərə çatırdı. Yataq xəstəsi deyilən xəstələrin evlərinə isti yeməklər də verilir və xüsusi qablarda isti yeməklər verilirdi. Azərbaycanda COVID-19 pandemiyası səbəbilə tətbiq edilmiş karantin rejimi ərzaq qıtlığı ilə bağlı çətinliklər yaratmış, xeyriyyə yeməkxanasının fəaliyyətini də müvəqqəti olaraq dayandırılmışdır. "VTB Bank-Azərbaycan" və "Yelo Bank"ın dəstəyi sayəsində 2020-ci ilin mart ayından kilsənin sosial şöbəsi ehtiyacı olan ailələrə yardım üçün xeyriyyə proqramına başlaya bilmişdir. Bu proqram çərçivəsində ehtiyacı olanlara ərzaq bağlamaları çatdırılmış, 200-ə yaxın insana lazımi ərzaq yardımı edilmişdir. 2018-ci ildən bəri İsanın doğulması ərəfəsində ianələrin dəstəyi ilə sosial cəhətdən imkansız ailələrin uşaqları üçün tədbirlər keçirilir. 2020-ci ildə Azərbaycan animatoru Tatyana Dolivetsin iştirakı ilə 54 uşaq üçün bayram şənliyi təşkil olunmuşdur. Kilsə İkinci Dünya müharibəsi veteranları üçün də tədbirlər təşkil edir.^[6]

Kilsənin sosial şöbəsi kilsə rektorunun rəhbərliyi ilə Azərbaycanın penitensiar müəssisələri ilə qarşılıqlı əlaqədə olur. Mövcud müqaviləyə əsasən, kilsədə xidmət edənlər islah müəssisələrinə baş çəkirlər, burada azadlıqdan məhrumetmə növündə cəza çəkən şəxslərlə görüşlər və xidmətlər keçirilir, bəzən vəftizetmə mərasimləri baş tutur. Bundan başqa, İyoxsul insanlara tibbi məsləhətlər verilməsi üçün prixod mənsubu şəxslər arasından ixtisaslı həkimləri cəlb edilir. Kilsədə hər bazar günü uşaqlar üçün ödənişsiz din məktəbi fəaliyyət göstərir. Məktəbdə həftədə bir dəfə ibadətdən sonra uşaqlara "Bibliya", xor və ikonoqrafiya dərsləri tədris edilir. Məktəb müəyyən şəraitə görə Azərbaycan dilini bilməyən və buna görə də sosial, siyasi, mədəni və iqtisadi tədbirlərdə iştirak etməkdə çətinlik çəkən Azərbaycan cəmiyyətinin rusdilli təbəqəsi üçün Azərbaycan dilinin öyrənilməsi üzrə pulsuz kurslar təşkil etmişdir. Bu proqram Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Bilik Fondunun iştirakı ilə həyata keçirilmişdir. Fondun ləğv edilməsindən sonra kurslar dayandırılmışdır. Kilsə 2019-cu ildə könüllülərin iştirakı ilə 10–11-ci sinif şagirdləri üçün kompüter savadlılığı kursları və orta məktəbin həm kiçik, həm də yuxarı sinif şagirdləri üçün ədəbiyyat kursları layihəsinə start vermişdir. 2020-ci ildə karantin rejimi ilə əlaqədar olaraq dərslər müvəqqəti olaraq dayandırılmışdır.^[6]

23 iyun 2023-cü il tarixində Kazan və Tatarıstan mitropoliti Kirill və Bakı yeparxiyasını müvəqqəti idarə edən Pyatiqorsk və Çərkəzistan arxiyepiskopu Feofilakt Arxangel Mixail kilsəsini ziyarət etmişdilər.^[21] 19 avqust 2024-cü ildə Rusiya Prezidenti Vladimir Putin və Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Bakıda Müqəddəs Mirra Daşıyan Qadınlar Katedralini ziyarət ediblər, RİA Novosti-nin müxbiri xəbər verir.

Kilsənin tarixi keşişləri bunlar olmuşdur:^[5][7][22]

• 1845-ci ildən sonra — Vasili Kudryaşev
• 1868 — Aleksandr Preobrajenski;
• 1868–1871 — protoiyerey Dmitri Bordyujo;
• 1869 — Pavel Puzanov;
• 1869 — İoann Kostyanski;
• 1889 — iyerey Qreçko;
• 1890-cı ilə qədər — Nikolay Mirolyubov;
• 1890–1914 — İoann Vissarionoviç Liadze;
• 1909–1911 — Aleksandr Levintsov;
• 1911–1913 — Vasili Xidaşeli;
• 1919–1920 — P. Davidov;
• 1920–1923 — Sergey Qorodtsev.

• Əlizadə, Anar. Azərbaycanda xristianlıq: keçmişdən bu günə (az.). Bakı: Elm və təhsil. 2016. ISBN 978-9952-8305-4-5.