Ferideddin Ettar - Wikipedia

Fəridəddin Əttar 1136-cı ildə Nişapurda anadan olub. Onun anadan olduğu tarixlə bağlı tədqiqatçılar yekdil rəyə gələ bilməyiblər. A. Knış bu tarixi 1119, (A. D, Knış. Musulmanskiy mistisizm. Moskva-Sankt-Peterburq, "Dilə", 2004), Y. Bertelts isə 1150-ci il olaraq göstərir (E. G. Bertels. Sufizm i sufiyskaə literatura. Moskva, "Nauka", 1965.). Fəridəddinin "Əttar" təxəllüsü alması onun atadan qalma əzcazçı dükanında əttarlıq etməsi ilə bağlıdır. Bu dahi sufi şairin həyatı olduqca faciəli şəkildə başa çatıb. Rəvayətə görə, Əttarı bir monqol əsgəri faciəli şəkildə qətlə yetirib.

Əttarın yaradıcılığı olduqca zəngin olub. Şairin 140-dan artıq əsəri günümüzə qədər gəlib çıxıb, lakin əsərlərinin heç birində şair özü haqqında avtobioqrafik məlumat vermədiyindən onun həyatı barədə olduqca fərqli məlumatlar ortaya atılır. Əttar heç zaman özünü şair saymayıb. "Alçaq könüllülüyü izin vermədiyi üçün Əttar heç zaman özünü şair saymayıb, lakin şeirlərində maddi aləmə istinad etmədiyi Əttarın dediklərinin əksini aşkara çıxarır." (İzzeddin Mete, Kainat ve tarihin felsefesi. Türkiye, Basımevi, 1966) Əttarın əsərlərinin sayı barədə məlumatlar da ziddiyyətlidir. Bəziləri onun Qurani-Kərimdəki surələrin sayına uyğun – 114 əsər yazdığını qeyd edir.

Şairin ən məşhur əsərləri içərisində "Məntüqüt-teyr" xüsusi yer tutur. "Quşların dili" və yaxud "Uçmağın məntiqi" kimi tərcümə edilən bu əsər alleqorik səpkidə yazılmış, dərin mistik ideya-məzmun kəsb edən epik məsnəvidir. Bu əsər bir çox Şərq şairlərinin yaradıcılığına güclü təsir edib. Böyük türk-özbək şairi Əlişir Nəvai bu əsərdən təsirlənərək "Lisanüt-teyr" əsərini yazıb.

"Məntiqüt-teyr" əsəri 4400 beytdən artıq olan bir məsnəvidir. Əttar bu sufi nümunəsi vasitəsilə təsəvvüfün Vəhdəti-vücud nəzəriyyəsini irəli sürür.^[1]

Əttarın digər əsəri "İlahinamə"dir. 6500 beytlik məsnəvisini sonuncu dəfə Əbdülbaqi Gölpinarlı türk dilinə çevirmişdir.

"Əsrarnamə" isə ilk təsəvvüf məsnəvisi kimi 26 fəsli əhatə edir. Əsər ilk dəfə XV əsrdə türk dilinə tərcümə edilmişdir. "Əsrarnamə" Əttar yaradıcılığında aydın süjet xətti ilə seçilir. Şair bu əsər vasitəsilə göstərmək istəyir ki, zahiri bər-bəzəyin parlaqlığı insan qəlbini hörümçək toru kimi hörür. Beləliklə, kamil yaradılış olan insan, nəfsinin quluna çevrilir. Nəfsinin quluna dönən isə ilahi məqamda yerini itirir və heyvanın səviyyəsinə enir.

"Pəncnamə" uşaqlara öyüdlər məzmununda yazılmış şer nümunəsidir. Dərvişlərə tez-tez müraciət edilən bu əsərin Əttara aid olmasına şübhə edən alimlər də var. Bu ehtimalı irəli sürənlər əsərdə adı çəkilən hadisələrin Əttarın yaşadığı dövrlə deyil, XIII–XV yüzillər arasında islam dünyasındakı gerçəkliklərdən bəhs etdiyini söyləyirlər. Bu səbəbdən araşdırmaçılar bu nümunənin şairə aid olması ehtimalını rədd edirlər.

"Müsibətnamə" qırx bölümlük bir əsərdir. Əsərdə Əttarın təsəvvüflə bağlı görüşləri öz əksini tapıb. "Müsibətnamə"də Həqiqəti tapmaq üçün yola çıxmış Salikin keçdiyi sınaqlardan və bu yolda öz Pirinin müridinə tövsiyələrindən söz açılır. Bu tövsiyələrə əməl edən Salik Həzrəti Cəbrayıl və başqa mələklərlə görüşür, Lövhi-məhfuzda ilahi Qələmlə yazılmış, dünya yaranandan Qiyamət gününədək olacaq sirlərdən xəbərdar olur.

"İlahinamə"sində Əttar hökmdar olan atanın altı oğlunu sınaqdan keçirdiyini və bu sınaqların müqabilində övladlarının arzularını necə yerinə yetirdiyindən söz açır. Əttarın bu əsəri "Məntüqüt-teyr" kimi simvolizə olunmuş həqiqətləri özündə əks etdirir. "Məntüqüt-teyr"də olduğu kimi bu əsərdə də Həqiqətə yetmək üçün yeddi mərhələnin hansı yollarla keçilməsinin variantları sadalanır.

"Xosrovnamə" əsərinin isə təsəvvüflə əlaqəsi olduqca azdır. Əttar bu əsəri vasitəsilə bir eşq hekayəsini nəql edir. Əsər məsnəvi şer şəklində yazılıb.

"Muxtarnamə"də isə Əttarın rübailəri toplanıb.

"Uşturnamə"sində isə Əttar ayrı-ayrı mistiklərdən misallar gətirilməklə dəyərli təsəvvüf nümunəsi yaradıb. Əsərdə Mənsur Həllacın faciəvi həyatı da ayrı-ayrı hekayətlər vasitəsilə təsvir edilir. Şair ilahi həqiqətlərin insan axtarışları nəticəsində ilahi məqama necə yetişdiyini izah edir.

Əttarın əsərləri içərisində mükəmməlliyi ilə seçilənlərdən biri də "Təzkirətül-övliya"dır. Əsərdə böyük sufi şeyxləri və övliyalar barədə məlumatlar toplanıb. Həmin şəxsiyyətlərin həyatından bəzi məqamlardan söz açılır və onların qiymətli kəlamları söylənilir. Əsər İmam Cəfəri Sadiqlə (ə) başlayıb, Əbüfəzl Həsən Səraksi haqqında məlumatlarla başa çatır.

Bu əsərlərdən başqa Əttarın yazdığı "Cövhər əz-zat", "Məzhər əl-əcaib" və Divanı da mövcuddur.

Əttarın "Bu da keçər" və yaxud "Şakirin hekayəti" kimi tanınan məsnəvisi şairin Divanındandır, lakin bu hekayənin "Məntiqüt-teyr" əsərindən olduğu fikri hekayənin həmin əsərlə bir yerdə çap olunması ilə bağlıdır. M. Bayat və Ə. Jamniyanın Tehranda çap etdirdiyi "Hekayəti əz diyari sufian" adlı kitabda bir çox mütəsəvvüflərdən söz açılır.* (M. Bayat və Ə. Jamniya "Hekayəti əz diyari sufian", Tehran, 2002) Əttarın "Məntiqüt-teyr" əsəri alleqorik səpkidə yazılıb, quşların Simurğu aramasından bəhs edir. "Bu da keçər" hekayəsi isə birbaşa insan həyatının bəzi məqamlarını izah edir. Böyük ehtimalla onu demək mümkündür ki, bu hekayə şairin Divanından götürülüb. Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki, iranlı müəlliflər yuxarıda adı çəkilən kitabda yenə ideoloji-siyası münasibətlərini ortaya qoyublar. Belə ki, öz sələflərinin "ənənəsini" davam etdirən M. Bayat və Ə. Jamniya da məqsədli şəkildə Azərbaycanın böyük şairi, Şərqin görkəmli mütəfəkkiri Nizami Gəncəvini iranlı fars şairi təqdim edirlər.

O, 1221-ci ildə vəfat edib.

• Divan
• Əsrar-Namə
• Məntiqut-Teyr
• Musibətnamə
• İlahinamə
• Cəvahir-Namə
• Sərḥ əl-Qəlb
• Təzkirətül-Övliya
• Pənd-Namə

•  
  Məntiqut-Teyr
•  
  Məntiqut-Teyr
•  
  Məntiqut-Teyr
•  
  Məntiqut-Teyr

• Nişapur