Yeremiyanin Kitabi - Wikipedia

Yeremiyanın kitabına aid parçaların bir qismi Kumranda dördüncü mağaradakı Ölü dəniz perqamentlərində tapıldı. Bu mətnlər, həm Masoretik mətn həm də Septuagint mətnlər ilə uyğunlaşmışdır. Bu kəşf, bu iki mətn arasındakı fərqliliklərə işıq tutdu; İlk Xristianlar üçün yunanca yazılan Septuagintin yalnız zəif bir tərcümədən ibarət olduğu ortaya çıxdı. Ölü dəniz çəngələri yayımının stajlı redaktoru Emanuel Tovun yazdığına görə, Masoretik variant ya ivritcə orijinalının yenidən yazılması ilə yaranıb, ya da bundan əvvəl hazırda iki fərqli variant yer almaqda idi. ^[1]

Yeremiyanın kitabının, bu gün Qanunvericiliklər və ya bərabər dini islahatlar gətirən Qanunvercilik yazarları tərəfindən təsirlənib düzəliş edildiyi prizma hakimdir. ^[2] Bu, həm Qanunvericilikdə həm Yeremiyanın kitabındakı dilin paralelliyi açıq şəkildə ortaya çıxır. ^[3] Məsələn, həm Qanunvericilik 4:20 həm də Yeremiya 11:4 "dəmir əritmə ocağından" bəhs edir. Həmçinin, dini islahatlardakı dəlil Yeremiya və Qanunvericiliklər arasında eyni istiqamətdədir və uşaq qurbanlarının sonundan bəhs edər (bax. Yer 7:31, 19:5, 32:35; Lev 18:21). Amma Yeremiyanın kitabının Qanunvericilik məktəbin bir hissəsi olub olmadığı mübahisə mövzusudur çünki nə Yeremiyadan nə də Yoşiyanın islahatlarından bəhs edilir. ^[4] Hətta, Yeremiyadakı bəzi sözlərin mətnlər arası olaraq təkrar edilməyi "tarixi Yeremiya" fikrini ortaya atır ki, bu fikir nə təsdiq edilə bilər, nə də inkar edilə bilər. ^[5] Amma buna təzad olaraq, Septuagint və Masoretik Mətndəki fərqliliklərdən doğan mübahisələr nəticəsində Masoretik Mətnin məzmununda "tarixi Yeremiya" təsvir edildiyi görülür. ^[6]

Kitab, altı hissədən ibarətdir ^[7] və poetik, hekayəvi və bioqrafik janr mətnlərin kitabda yağdığıldığı görülür. ^[8] Bəhs edilən altı epizod belədir:

• Mövzu 1-25: Yeremiyanın mesajının ilk və əsas nüvəsi
• Mövzu 26-29: Bioqrafik material və digər peyğəmbərlərlə qarşılıqlı təsir
• Mövzu 30-33: Tanrının bərpa sözü
• Mövzu 34-45: Sedekiya ilə qarşılıqlı təsir və Qüdsün süqutu
• Mövzu 46-51: İsraili əhatə edən millətlərə ilahi cəza
• Mövzu 52: 2 Krallar 24:18 ilə 25:30 arasını təkrarlayan əlavə hissə.

Kitaba görə, Benyamin qəbiləsinin torpaqlarında yerləşən Anatotlu bir keşişin oğulu olaraq dünyaya gələn peyğəmbər Yeremiya, Süleyman Məbədinin dağılması ilə nəticələnəcək olan Nebukadnezarın Yəhuda Krallığındakı Qüdsü mühasirəyə almasından öncə, blokada zamanı və sonrasında yaşadı. Yenə kitaba görə, dağılmadan yarım əsr əvvəl davamlı olaraq Tanrının mühakimə edilişinin gələcəyi kəhanətində olub; İsrail oğullarına bütləri bir kənara qoymağı və Tanrının seçilmiş xalqının taleyini yerinə gətirməsi və Tanrının məhkəməsindən qurtulmaq üçün tövbə edilməsini açıqladı. Yeremiyanın xəbərdarlıqlarına qulaq asmayan İsrail oğulları tövbə etmədi. Məqsədinə çatmayan Yeremiya, bildiyi və tanıdığı hər şeyin süqutuna şahid oldu; İsrailin elit təbəqəsi Babilə sürgün edildi və qalanlar Misirə qaçdı.

• "İnancsız çobanlara" qarşı (Məs: Saxta peyğəmbərlər) təhdidlər, sülh və həqiqət çoban sözü, saxta peyğəmbərlərə və tanrısız keşişlərə qarşı xəbərdarlıqlar (yəqin ki, Yehoyakim zamanında; 23:1-8, 9-40);
• E.Ə. 597-ci ildə Nebukadnezar tərəfindən edilən sürgün və arxada qalanları simvollaşdıran iki səbət əncir görümü (24-cü Məsələ);
• Yəhuda və qonşu millətlərə tətbiq olunacaq kriminal təhdidlər, məs: Qarqamış müharibəsi (605; 25-ci mövzu);
• Yeremiyanın Məbəddəki proqnozunu, həbs olunmasını, ölümlə üzləşməsini və xilas edilişini bəhs edən ilk tarixi pasajlar (26-cı məsələ);
• Dağıntı və sürgün dövrünün ardından İsrailin qorunuşu;
• Sıdkiya dövründə söylənənlər və əlavə hissə.

Yeremiyanın kəhanətləri eyni kəlimələrdir, sözlər və təsvirlər istifadə edilərək təkrarlanır. Əlli illik bir zaman kəsiyini əhatə etməsinə baxmayaraq xronoloji bir sırada deyil.

Kitabın yunanca tərcüməsi olan Septuaginta (LXX) variantı ivritcə olan Masoretik Mətn (MT)-ə müqayisədə fərqliliklər göstərir. Septuagint-də 10:6-8; 25:14; 27:19-22; 29:16-20; 33:14-26; 39:4-13; 52:2, 3, 15, 28-30 və s yoxdur. Bütövlükdə, MT-də olan 2,700 söz LXX-də yer almamaqdadır. Həmçinin MT-də 45 ilə 51 məsələləri arasında olan "Millətlərə qarşı kəhanətlər" bölümü LXX-də fərqli yerdə yer alıb 25:13-dən sonra yerləşir.

Jewish Encyclopedia (Yəhudi Ensiklopediyası)-na görə, LXX-in MT-ə nisbətən daha qısa və daha qədim olması, kitabın ivritcə versiyası başa çatmadan yunancaya tərcümə edilməsindən irəli gəlir. Həmçinin LXX-də Baruh kitabı və Yeremiyanın məktubu da var. ^[9] Jeromenin Prologue to Jeremiah Arxivləşdirilib 2018-01-15 at the Wayback Machine əsərində bu iki yazının ivritcə olmaması səbəbiylə çıxarıldığını bildirir. Amma Olan Canon of Trent "Ieremias cum Baruch" (Yeremiya və Baruh)-u Yeremiyanın məktubu olduğu və bu səbəblə də latınca tərcümə olan Vulgateye əlavə olunduğunu bildirir.

Mütəxəssislərə görə, kitabın ilk 25 mövzusunda Yeremiyanın keçidlərindən bəziləri "etiraf" məzmunludur: 11:18-12:6, 15:10-21, 17:14-18, 18:18-23 və 20:7-18. Bu keçidlərdə Yeremiya təqdim etməsi lazım olan məlumatdan razı olmadığını dilə gətirir amma yenə də ilahi çağırışı, axtarıb tapmış olmamasına baxmayaraq, qərarlı bir şəkildə yerinə yetirmişdir. Bundan başqa, bu "etiraf"ların bəzilərində Yeremiya, Allaha özünə zülm edənlərdən intiqam alması üçün dua etməkdədir. ^[10] (bax. Yeremiya 12:3)

Yeremiyanın "etirafları" bir növ şəxsi təəssüfdür. Bu cür təəssüflər Həmdlər və Əyyub kitabında da görülməkdədir. Əyyub kimi Yeremiya da doğulduğu günə lənət edər (Bax. 20:14-18 və Əyyub 3:3-10). Eyni şəkildə, Yeremiyanın "Bir Çoxunun, Hər yer dəhşət içindədir! Günahlandırın! Günahlandıraq onu! Deyə pıçıldadığını eşitdim" deyə qışqırığı Məzmurlar 31:13 ilə eynidir. Amma Yeremiyanın təəssüfünü digərlərindən fərqləndirən, Yehova tərəfindən bu mesajların təqdim olunmasıdır.

İşarəli-hərəkətlər kimi də tanınan "peyğəmbəri hərəkətlər", mesajın çatdırılması üçün edilən simvolik hərəkətlərdir. Bu hərəkətlər qəribə formadadır çünki zamanın mədəni normalarına ziddir. Bu hərəkətlərin məqsədi, tamaşaçı çəkmək, tamaşaçıları sual verməyə təşviq etmək və peyğəmbərin etdiyi hərəkətin mənasını açıqlamasına imkan yaratmaqdır. Peyğəmbəri hərəkətlər təkcə Yeremiya kitabına xas deyil.

Yeremiya kitabında olan işarəli-hərəkətlərin bəziləri bunlardır:

• Yeremiya 13:1-11: Kətan qurşaq geymək, basdırmaq və basdırıldığı yerdən çıxarmaq. ^[11]
• Yeremiya 16:1-9: Evlilik, yas və ümumiyyətlə bayram ənənələrindən çəkinmək. ^[12]
• Yeremiya 19:1-13: Qüdsün dini liderləri qarşısında saxsı sındırmaq. ^[13]
• Yeremiya 27-28: Yeremiyanın boyunduruq taxması və başqa bir peyğəmbər olan Hananya tərəfindən bunun qırılması. ^[14]
• Yeremiya 35:1-19: Çadırlarda yaşayaraq, şərab içməyə qarşı olan Reqavlılara şərab təqdim etmək. Bu hadisə məbəddə baş vermişdir və sosial normaların sındırılması baxımından əhəmiyyətli bir keçiddir. ^[15]

Bu siyahı, Yeremiyanın kitabında olan peyğəmbəri hərəkətlərin geniş siyahısı deyil. Kitabı oxuyan adam, peyğəmbəri hərəkətlərlə qarşılaşdığı zaman bunun müxtəlif müəlliflər tərəfindən müxtəlif vaxtlarda və fərqli bir tamaşaçı qrupuna etdiyini ağlından çıxarmamalıdır. ^[16] Bu hal, içində peyğəmbəri hərəkətlər yerləşən digər mətnlər üçün də keçərlidir.

• Orijinal ivritcə mətni:
  • ירמיהו Yirmiyahu - Jeremiah (Hebrew)
• İngilis dilinə tərcümələr
  • Yəhudi tərcümələri:
    • Jeremiah at Mechon-Mamre (Jewish Publication Society translation)
      • Yirmiyahu - Jeremiah (Judaica Press) translation [with Rashi's commentary] at Chabad.org
    • Xristian tərcümələri:
      • Online Bible at GospelHall.org
      • Jeremiah at The Great Books (New Revised Standard Version) (via archive.org)
  • Şərhlər
    • Yəhudi şərhləri
      • Jeremiah (Judaica Press) [with Rashi's commentary] at Chabad.org
      • Abraham Joshua Heschel, The Prophets. HarperCollins Paperback, 1975.

• Jewish Encyclopeida-da Yeremiya kitabı (məqalə)  (ing.)
• Encyclopedia Britannica: Jeremiah  (ing.)
• Sir Lancelot C. L. Brenton'ın 1851  (ing.)