Zamua - Wikipedia

E. ə. I minilliyin əvvəllərində Urmiya gölündən cənubdakı ərazi Zamua adı ilə tanınmağa başladı. Bu ad lullubu tayfalarından birinə mənsub yerli ad hesab edilir. Sonralar həmin ərazi hissələrində mannalılar yüksəldi. Bu ad altında ayrı-ayrı qohum tayfalar birləşmişdi. Lakin, xeyli sonralar da, hətta Manna dövləti özünün yüksəliş dövrünə çatdıqda da bu ərazi «Lullubu» adını saxlamışdı. O, arxaik forma kimi Aşşur hökmdarlarının orakullara müraciətində və ya sinonim kimi özlərinin Urmiyayanı əyalətlərə hərbi yürüşlərini yüksək üslubda təsvir etdikdə işlədilirdi.

E. A. Qrantovski Zamua adının Urmiyayanı əyalətləri əhatə etməsi, Daxili Zamua adının isə sonralar yaranmış Manna ilə uyğun gəlməsi fikri ilə razılaşmır.^[2] Bu mübahisədə əsas dəlil zamualılar və aşşurlar arasında döyüş baş vermiş «Daxili Zamua dənizi»nin Urmiya və Zəribər gölü ilə eyniləşdirilməsidir. «Daxili Zamua dənizi»ni Zəribər gölü ilə eyniləşdirən E. A. Qrantovski hesab edir ki, Zamuanın bir hissəsi olan Daxili Zamua Süleymaniyyədən şimali-şərqdə yerləşmiş və bu ərazi Mannanın tərkibinə daxil olmamışdır. Lakin Daxili Zamua Urmiya gölünədək uzanmasa da, sərhədləri vaxtaşırı Aşşur sərhədlərinə çatan Manna ölkəsinin tərkibinə daxil olmalı idi. Bundan əlavə S.Qaşqayın fikrincə Aralıq dənizi, Fars körfəzi, Nairi və Urmiya gölləri barədə təsəvvürə malik olan aşşurlar heç cür Zəribər kimi kiçik bir gölü «Daxili Zamua dənizi» (ad hətta hökmdar titulaturasına daxil idi) adlandıra bilməzdilər.^[3]

Zamuanın adı ilk dəfə II Adadnerari (b.e.ə. 911 – b.e.ə.891) yazılarında^[4] zəbt etdiyi dövlətlər sırasında çəkilir.^[5] Assur mənbələrində Urmiya gölü ətrafında Zamuanın şimal hissələri Daxili Zamua kimi tanınırdı. Ida Daxili Zamuanın ən mühüm siyasi vahidlərindən biri idi və ən çox tanınan hakimi Nikdera adlanırdı. Daxili Zamuada ən iri siyasi vahidlər Nikdimenin və Nikdiaranın (və ya Mikdiaranın) torpaqları idi. Nikdiaranın ölkəsində hakimiyyət irsi çar hakimiyyəti idi. B.e.ə.855-ci ildə Nikdiaranın hökmranlığı dövründə Urmiya gölü sahilində onun və III Salmanasarın döyüşçüləri arasında dava olmuşdu.^[6][7] Nikdime və Nikdiara öz adamları ilə birlikdə gölun digər sahilinə çıxmağa çalışırdılar. Onlar dost ölkənin köməyinə ümid bəsləyirdilər. Lakin III Salmanasar qeyd edirdi ki, "Mən dəniz döyüşü təşkil etdim, onlara qalib gəldim, dənizi yun kimi onların qanı ilə boyadım".^[8] Həmin məlumatda bu əyalətdə adları çəkilməyən çoxlu şəhərlərin də ələ keçirilməsindən danışılır.^[9]

Corc Qlen Kameronun nəşr etdirdiyi "Assuriya hökmdarı III Salmansarın Annalları"nda isə Daxili Zamuaya hərbi yürüş və adı indi, Həsənlitəpə yaşayış yerindən tapılmış daş qab üzərindəki kitabədən məlum olan İda torpaqlarındakı şəhərlərin işğalından bəhs olunur.^[10] Henri Uilyam Frederik Saqqs Zamua və mannalıların adı çəkilən Nimrudan tapılmış məktubları çap etdirmişdir.^[11]

Assuriya üçün Zamuanın ərazilərini işğal etmək böyük əhəmiyyət kəsb edirdi və onların şərqə doğru yürüşləri üçün dayaq nöqtəsi hesab edilirdi. B.e.ə. IX əsrin əvvəlində bütün Zamuanı, yaxud hər halda onun xeyli hissəsini əhatə edən birləşmə əmələ gəlir, onun başında Daqara vilayətinin tayfa başçısı Nur-Adad dururdu.^[12] Daqara vilayətinin şimal-şərq və şərq ölkələrinin bir növ qapısı idi, buna görə də assurlar onu işğal etməyə xüsusi maraq göstərirdilər. B.e.ə. 881-ci ildə Zamua üzərinə yeriyən II Aşşurnasirapal (e. ə. 883–859) məlumat verir ki, zamualılar istilaçıların yolunu kəsmək üçün Babit aşırımında (indiki Dərbəndi Bazian^[13]) müdafiə divarı hörmüşlər. Lakin onlar basqının qabağını ala bilməmişlər və II Aşşurnasirapal Daqara "ölkəsinin" Birutu, Uze və Laqalaqa qalalarını ətraf məskənlərlə birlikdə işğal etmiş, çoxlu qənimət ələ keçirmiş və əsirlər tutub aparmışdı. Assurların Daqaraya tərəfdar olan qonşu vilayətlərə hücum edib, Bara, Bunasi və Larbusa şəhərlərini tutmasından istifadə edərək, Nur-Adad öz mövqelərini möhkəmləndirir. Lakin assurlar yenidən qalib gəlir və bu dəfə Birutu qalasını yandırırlar.^[14]

E.ə. 880-ci ildə Zamua əhalisi yenidən yürüş edən II Aşşurnasirapalın qoşunları ilə mübarizə aparırlar. Bu zaman Zamuanın başında artıq Ameka dururdu. Qaynaqlar onu "çar" adlandırır və paytaxtın – Zamri şəhəri olmağı haqqında məlumat verir.^[15] Ameka istilaçılara inadlı müqavimət göstərirdi, lakin məğlubiyyət qarşısında paytaxtı "çar şəhəri" Zamrini tərk edib qoşunla birlikdə Etini dağlarına çəkildi. II Aşşurnasirapal təqibi davam etdirərək ölkəni viran qoydusa da, çarın özünü ələ keçirə bilmədi. Kitabədən bəlli olur ki, Ameka imkan tapıb Sabua dağında yerini möhkəmlətmişdi. Gorünür, Amekanın ərazisi kifayət qədər geniş idi. Etini və Sabua dağları bir-birindən uzaqda yerləşirdi, çünki Aşşurnasirapal Lallu və Edir çaylarından, Su və Elaniu dağlarından keçməli olmuşdu. Assurlar nəticə etibarilə Amekanı ram edə bilmədilər. Kitabədə Zamuanın paytaxtı Zamrinin, Arazitku, Ammaru, Parsindu, İritu, Suritu qalalarının 150 ətraf məskənlə birlikdə tutulmasından danışılırsa da, Ameka üzərində qəti qələbə çalındığı haqqında məlumat verilmir. Əhali Aziru və Simaki dağlarına çəkilir, Mesu şəhərində yerini möhkəmlədir.^[16][17] İstehkamlarla möhkəmləndirilmiş Ammali şəhərinin başında duran Araştua assurlara qarşı Ameka ilə birgə çıxış edir. Kitabədə verilən məlumata görə, adları çəkilən şəhər-qalalardan başqa, daha bir neçə şəhər-qala da işğal olunmuşdu. Bunlar sabininin idarə etdiyi Kisirtu şəhəri və onu əhatə edən on məskən, habelə Kirtiaranın idarə etdiyi bareanlıların şəhərləri idi. Ehtimal ki, onlar da Araştuaya tabe idilər, çünki kitabədə bu şəhərlərin qarət edildiyi bildirildikdən sonra deyilir ki, Aşşurnasirapal Araştuanın şəhərlərindən çıxıb getmişdir.^[18] Lakin, görünür, Araştua özü ondan xeyli güclü olan Amekadan asılı idi; assurlar yalnız Amekanı "çar" adlandırırdılar. Amekanın çar şəhərlərində ələ keçirilmiş qənimət başqa şəhərlərdə ələ keçirilən qənimətə nisbətən daha zəngin və daha rəngarəng idi. Assurlar dəfələrlə məlumat verirlər ki, Zamridə "onun (Amekanın) əmlakıvə mülkiyyəti", çoxlu "mis əşya, vaza, qab-qacaq, mis cam, məcmeyi, qızıl suyuna çəkilmiş sini, onun sarayının sərvətləri, onun topladığı xəzinə" ələ keçirilmişdir.^[19]

N. B. Yankovskaya öz tədqiqatlarında qeyd edir ki, yaşayış vasitələri istehsalının inkişafı, emaledici sahənin, o cümlədən bədii sənətkarlığın yaranması ilə əlaqədar dağlıq əyalətlərin əhalisi idxalatdan asılı olmayaraq öz xüsusi istehsallarını genişləndirə bilərdilər.^[20] Zamua ərazisindən adicə xammal deyil, sənətkarlıq istehsalı əşyalarının aparılması göstərir ki, N. B. Yankovskayanın gəldiyi nəticələr ən azı e.ə. I minilliyin əvvəlləri üçün bu əyalətlərə şamil edilə bilər.^[21]

Ameka çarlığında şəhər-qalalardan əlavə, "çar" şəhəri Zamri olması, ələ keçirilmiş qənimətin təsvirindən və siyahısından görünən yüksək dərəcədə inkişaf etmiş peşəkar sənətlər sübut edir ki, Zamua vilayətlərində sinfi cəmiyyət və ilkin dövlət quruluşu əmələ gəlmişdir. II Aşşurnasirapal Zamua zonasında uzun müddət qaldığına görə burada düşərgə salır və Zamua ərazisinin ayrı-ayrı şəhərlərinə vaxtaşırı basqınlar edir. Assurlar Zamuanın zəbt olunmuş hissəsində əyalət yaradır və daimi nəzarət üçün Dur-Aşşur qalasını tikirlər. Onlar ölkənin bu hissəsini sonralar Zamua və ya Mazamua adlandırırlar.^[22] Vilayətin qalan hissəsinə isə Daxili Zamua deyilirdi (Zamua sa bitani).^[23]

• Solmaz Qaşqay. Manna dövləti. Bakı: Azərnəşr, 1993 (elektron variant)

• Manna
• Azərbaycan tarixi