Con Stuart Mill - Wikipedia

Ata Ceyms Mill şotlandiyalı iqtisadçı və David Rikardonun dostudur. Ana - Harriyet Barouz. Con Stüart altı uşaqdan birincisi idi. Erkən yaşlarından intellektual istedad nümayiş etdirdi, atası onun inkişafına hər cür töhfə verdi. Bentamın davamçısı və assosiativizm tərəfdarı olan atası, Bentamla birlikdə öldükdən sonra oğlunun utilitarizmi inkişaf etdirməyə davam etməsini istəyirdi. Üç yaşında ikən qədim yunan dilini öyrənməyə başlamış Mill altı yaşında ikən tarixə aid müstəqil işlər yazır, on iki yaşı tamam olanda ali riyaziyyatı, məntiqi və siyasi iqtisadı öyrənməyə başlayır. On dörd yaşında təhsilini başa vurmuş Mill özünün əldə etdiyi biliyi "müasirləri üzərində dörddə bir əsrin başlanğıcı" kimi təsvir etmişdi. Digər tərəfdən onun nə uşaqlıq əyləncəsi, nə də dostları olub, fiziki cəhətdən zəif oğlan kimi böyüyüb. Yeniyetmə ikən o, güclü psixi böhran keçirdi və bu böhran onu az qala intihara apardı. 1820-ci ildə Cənubi Fransaya səfəri onun həyatında böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Orada o, fransız cəmiyyəti ilə, iqtisadçıları və ictimai xadimləri ilə tanış olur, liberalizminə güclü maraq göstərir və bu maraq onu ömrünün sonuna kimi tərk etmir. 1822-ci ildə Mill və bir neçə başqa gənc “Utilitar Cəmiyyət” adlı dərnək yaratdılar. Eyni zamanda, ilk dəfə "utilitarizm" termini istifadəyə verilmiş və sonradan geniş yayılmışdır. Millin həyatında dönüş nöqtəsi onun "Avtobioqrafiya" əsərində parlaq şəkildə təsvir etdiyi eyni vaxta təsadüf edir. Nəticədə Mill Bentamın təsirindən qurtulmuş, şəxsi və ictimai həyatda rasional elementin hər şeyə qadirliyinə əvvəlki inamını itirmiş, hiss elementini daha çox dəyərləndirməyə başlamış. Müqəddəs Simon və Simonist davamçılarının təlimləri ilə tanışlıq onun şəxsi mülkiyyətə və qeyri-məhdud rəqabətə əsaslanan sosial sistemin faydasına əvvəlki inamını sarsıtdı.

İngiltərə Kilsəsinin 39 Məqaləsinə abunə olmaqdan imtina edən qeyri-konformist olaraq Mill Oksford və ya Kembric Universitetində təhsil almaq hüququna malik deyildi. Bunun əvəzinə o, 1823–1858-ci illərdə Ost-Hind şirkətində xidmət etmək üçün atasının ardınca getdi. Əvvəlcə xadim, sonra məmur kimi çalışdı. “Azadlıq haqqında”, “Müdaxilə olunmamaq haqqında bir neçə söz” və digər əsərlərində Mill Britaniya imperializmini müdafiə edərək, “sivil və barbar xalqlar” arasında əsaslı fərq olduğunu iddia edirdi. Mill hesab edirdi ki, Hindistan və Çin kimi ölkələr bir vaxtlar mütərəqqi idilər, lakin indi durğun və vəhşiləşiblər, Britaniya idarəçiliyini xeyirxah despotizm kimi qanuniləşdirərək “məqsəd təkmilləşmək şərtilə”. İngiltərə Hindistandakı müstəmləkələrə birbaşa nəzarət təklif etdikdə, ona digər petisiyalarla yanaşı, Son otuz İl ərzində Hindistanın İdarə edilməsində Təkmilləşdirmə Memorandumu tərtib etməklə şirkətin qaydalarını müdafiə etmək tapşırıldı. Ona Hindistan üzrə yeni dövlət katibinə məsləhət vermək üçün yaradılan Hindistan Şurasında yer təklif edildi, lakin o, yeni hökumət sistemi ilə razılaşmadığını əsas gətirərək bundan imtina etdi. Bir neçə il müstəqil olaraq radikal "London and Westminster Review" jurnalını nəşr etdi. 1841-ci ildən fəlsəfi və sosioloji baxışları ona güclü təsir göstərən Auqust Kont ilə məktublaşır. Millin həyatında onun 1830-cu ildə tanışlığı onun təbirincə “həyatının ən böyük xoşbəxtliyi” olan xanım Harriyet Taylora olan sevgisi böyük rol oynamışdır. Onunla yalnız 1851-ci ildə evlənmək imkanı əldə etdi, lakin Mill ilə evləndikdən 7 il sonra o öldü. “Azadlıq haqqında” kitabına həsr etdiyi kitabda Mill deyir ki, həyat yoldaşı onun yazılarında olan ən yaxşı şeylərin ilham mənbəyi və qismən də müəllifi olub; lakin xanım Teylorun Millin ədəbi fəaliyyətindəki roluna dair bu qiymətləndirmə çox şişirdilmişdir. Xanım Taylor özünün ən böyük əsəri olan “Məntiq sistemi”ndə heç bir iştirak etməmişdir; lakin heç bir şübhə yoxdur ki, bu, onun "Siyasi İqtisadiyyat"ının bir çox fəsillərinə təsir göstərmişdir və müəyyən dərəcədə bu kitabın sosialist rənglənməsi ona aid edilməlidir. Millin özünə aid olduğu qədər arvadına da aid olan yeganə əsəri “Qadınların tabeçiliyi haqqında” kitabı idi. O, 1865-ci ildən İcmalar Palatasında Liberal Partiyasından Vestminster dairəsinin üzvü kimi siyasi xadim kimi çıxış edib. Palatada o, xüsusilə İrlandiyalı fermerlərə kömək etmək üçün enerjili tədbirlərə ehtiyac olduğunu təkid etdi; qadınların səsvermə hüquqlarını müdafiə etdi. 1868-ci ilin aprelində Mill Baş Palatada ağırlaşdırılmış qətl kimi cinayətlərə görə ölüm cəzasının saxlanması üçün mübahisə etdi; onun ləğvini “ölkənin ümumi şüurunda qadınlıq” adlandırdı. 1868-ci ildə o, yeni seçkilərdə məğlub oldu, onun fikrincə, məşhur ateist Çarlz Bradlaqa rəğbətini açıq şəkildə ifadə etməsi səbəb oldu. O, filosof Bertran Rasselin xaç atası idi. Dinlə bağlı fikirlərində Mill aqnostik və skeptik idi.

Mill 1873-cü ildə Fransanın Avinyon şəhərində qızıl yel xəstəliyindən öldü, cəsədi arvadının yanında basdırıldı. Millin ölümündən sonra "Sosializm haqqında fəsillər" (İki həftəlik icmal, 1872) və onun "Avtobioqrafiyası" (1873) nəşr olundu.Hüquq üzrə ilk professor Con Ostinin mühazirələrində iştirak etmək üçün London Universitet Kollecinə daxil oldu. 1856-cı ildə Amerika İncəsənət və Elmlər Akademiyasının xarici fəxri üzvü seçildi. Hindistanın ingilislər tərəfindən idarə edilməsi ilə əlaqədar məsələlərin həllində iştirak etmişdir. 1865–1868-ci illərdə İngiltərə parlamentinin icmalar palatasının üzvü olmuş, burada mülkədar torpaqlarının kəndlilərə verilməsi və ya uzunmüddətli icarə şərtləri daxilində həmin torpaqların kəndlilərə təhkim edilməsinin tərəfdarı kimi çıxış etmişdir. 1843-cü ildə "Məntiqin sistemi" adlı əsərini çap etdirmişdir. Özünün ən məşhur iqtisadi əsəri olan "Siyasi iqtisadın əsasları" kitabını il yarım ərzində yazaraq 1848-ci ildə nəşr etdirmişdir. Bu işdə müəllif Rikardonun ideyalarını son dərəcə inandırıcı və aydın şəkildə təbliğ etmiş, onun təlimini geniş oxucu kütləsi üçün daha anlaşıqlı və sadə dildə şərh etmişdir. Millin 1859-cu ildə çapdan çıxmış "Azadlıq haqqında" kitabının məzmunu dövlət və şəxsiyyətin qarşılıqlı münasibətlərinin hüdudları məsələsinin hərtərəfli müzakirəsinə həsr olunmuşdur. "Nümayəndəli" burjua demokratiyası şəraitində şəxsiyyətin hüquqlarının və ən müxtəlif azlıqların hüquqlarının müdafiəsinin bütün aspektlərinin hərtərəfli nəzərdən keçirilməsi bu kitabın onilliklər boyu təsirli olmasını təmin etmişdir. 1861-ci ildə Mill "Utilitarizm" kitabı üzərində işi başa çatdırmışdır. Mill fəlsəfənin, siyasətin, iqtisadiyyatın və ədəbiyyatın ən müxtəlif məsələlərinə həsr edilmiş çoxsaylı jurnal məqalələrinin müəllifidir. Mill bir iqtisadçı olmaqla David Rikardonun şagirdi və davamçısıdır. O, Rikardonun ən mühüm nəzəriyyələrinin hamısını — onun dəyər və əmək haqqı barədə təlimini qəbul edir və bunula yanaşı, Tomas Maltusa görə əhalinin sayının qeyri-məhdud artmasının təhlükəli olmasını qəbul edir. Mill siyasi iqtisad qanunlarını iki növə bölür: insanların iradəsindən asılı olmayıb fiziki səbəblərin təsirindən (məsələn, torpağın məhsuldarlığını müəyyən edən bioloji xassələrdən) asılı olan istehsal qanunları; psixoloji səbəblərin təsiri — insanların fikir və arzuları ilə müəyyən edilən və sosial mühitin xüsusiyyətlərindən asılı olaraq dəyişən bölgü qanunları. Bunun nəticəsində bölgü qanunları birinci kateqoriyaya aid qanunlar üçün səciyyəvi olan zərurilik xarakterinə malik deyildir. İqtisadi qanunların obyektiv, "təbii" xarakterini qəbul edən Mill bildirirdi ki, bölgü qanunları əsasən insanın özü tərəfidən formalaşır və buna görə də həmin qanunlar subyektivdir. Bununla əlaqədar o, sosial dəyişiklikləri əsasən gəlirlərin təkrar bölgüsü sahəsində həyata keçirilən tədbirlərdən ibarət hesab edirdi. Sosializmə gəldikdə, Mill onun uzaq gələcəkdə, insanın mənəvi təbiəti daha kamil olacağı dövrdə həyata keçirilə biləcəyini qəbul edir, lakin yaxın gələcəkdə ayrı-ayrı şəxslərin fəaliyyət sərbəstliyinin məhdudlaşdırılmasını və şəxsi təşəbbüsün aradan qaldırılmasını mümkün və arzu edilən hal saymırdı. Millin əsərləri rus iqtisadi təfəkkürünə çox güclü təsir göstərmişdir. İnqilabdan əvvəlki dövrdə ümumi siyasi iqtisad kurslarının əksəriyyəti şərhin ümumi planını, eləcə də bir sıra xüsusi məqamları ondan əxz etmişdir. Millin metodoloji baxışları da rus iqtisadçılarının əksəriyyəti tərəfindən qəbul edilmişdir. Nikolay Çernışevski 1850-ci illərdə Millin əsərlərini tərcümə etməyə başlamış, onun "Siyasi iqtisadın əsasları" kitabını tərcümə etmişdir. Mill haqqında ilk məqalə 1867-ci ildə çap edilmişdir. Bu, Nikolay Bunqenin "Stüart Mill iqtisadçı kimi" məqaləsi idi.

• "Məntiq, rasional və induktiv sistem" (A System of Logic, Rationative and Inductiv, 1843).
• Siyasi İqtisadiyyatın əsasları, bəzi sosial fəlsəfəyə tətbiqi
• "Azadlıq haqqqında"
• "Utilitarizm"
• "Nümayəndəlik Hökuməti haqqında Mülahizələr" (Consideration on Representative Goverment 1861)