Buxara Xanligi - Wikipedia
Buxara xanlığı (özb. Buxoro Xonligi) — Buxara və bugünkü Özbəkistan ətraflarında mövcud olmuşdur. Şeybani hakimiyyəti, Aştarhan hakimiyyəti (Canı hakimiyyəti) və Mangit hakimiyyəti olmaqla üç dövrü əhatə etmişdir.
| Tarixi dövlət | |||
| Buxara xanlığı | |||
|---|---|---|---|
| خانات بخارا | |||
|
|||
.png) Buxara xanlığı (yaşıl rəngdə).1600-ci illər. |
|||
|
|
|||
| Paytaxt | |||
| Rəsmi dilləri |
Özbək Fars dili[1][2] |
||
| Dövlət dini | İslam (Sünnilik, Nəqşibəndilik, Sufizm) | ||
| İdarəetmə forması | teokratik və mütləq monarxiya | ||
| Xan | |||
| • 1506–1510 | Məhəmməd Şeybani (ilk) | ||
| • 1758–1785 | Ebil Qazi Xan (son) | ||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||
Şeybani xanlığı (1428–1468, 1500–1599), Çingiz xanın oğullarından Cucinin oğlu, Batının qardaşı Şeybanın sülaləsindən olan və özbəkləri idarə edən Əbu ül Xeyir tərəfindən qurulmuş xanlıqdır. 1428-ci ildə qurulan Buxara xanlığı 1468-ci ildə Teymur İmperatorluğu tərəfindən yıxılmışdır. Sonra 1500-cü ildə Məhəmməd Şeybani Xan (1451–1510) tərəfindən təkrar qurulan Şeybani xanlığı (1500–1599) 1506-cı ildə Buxaranı ələ keçirmiş, mərkəzi Buxaraya köçürmüş və Buxara xanlığı olaraq xatırlanmağa başlamışdı. Bu xanlıq Özbək xanlığı olaraq da tanınır. Şeybani, ya da Şibanoğulları xanlığı 1599-cu ildə Həştərxan xanlığı mənşəli olan Din Məhəmməd, Baqi Məhəmməd və Qubernator Məhəmməd qardaşları tərəfindən yıxılmış və Buxara xanlığı Həştərxan hakimiyyətinin (Canı hakimiyyətinin) əlinə keçmişdir.
Şeybani xanları
redaktəMəhəmməd Şeybani (1500–1510)
Köçkuncu (1510–1531)
Müzaffərrəddin Əbu Səid (1531–1534)
Əbul Qazi Ubeydallah (1534–1539)
I Abdallah (1539–1540)
Əbdüllətif (1540–1552)
Novruz Əhməd (1552–1556)
I Pir Məhəmməd (1556–1561)
İsgəndər (1561–1583)
II Abdallah (1583–1598)
Abdül Mömin (1598–1598)
II Pir Məhəmməd (1598–1598)
Həştərxan hakimiyyəti (Canı hakimiyyəti)
redaktəHəştərxan hakimiyyəti (Canı hakimiyyəti) Buxara Xanlığı (1599–1785) kimi xatırlanır. Həştərxan hakimiyyəti 1599-cu ildə Canıbəyin oğlu Din Məhəmməd (Baqi Məhəmməd) tərəfindən qurulmuş və bu hakimiyyət 1804-cü ildə tamamilə yıxılmışdır. Bu hakimiyyət Xanlığın Fərqanə və Bəlx kimi əhəmiyyətli şəhərlərini tutmuşdur. Ancaq 1740-cı ildə Əfşar hakimiyyətini yaradan Nadir Şah əvvəl Mavərənnəhri ardından Bəlxi ələ keçirmişdir. Bu səbəbdən Buxara Xanı Əbul Faiz, 7 il müddətində Nadir Əfşarın hakimiyyətini tanımaq məcburiyyətində qalmışdı. Bu dövrdə Buxara Xanlığı 185 illik müstəqilliyi müddətində fəth siyasəti həyata keçirməyib, yalnız varlığını qorumağı məqsəd götürmüşdür. Bu dövr Buxara Xanlığı olaraq ayrıca araşdırılmaqdadır.
Həştərxan hakimiyyətinin son xanı olan Əbul Qazi zamanında, monqol mənşəli, ancaq Çingiz Xan soyundan olmayan Mangitlər 1747-ci ildə Buxaranı işğal edərək, 1753-cü ildə Əmrliklərini elan etmişdilər. O dövrün, Orta Asiyanın adətinə görə Çingiz Xan soyundan olmayan Xan ola bilmədiyi üçün 1756-cı ildə "Əmir əl-Möminin" adından istifadə etmişdilər. Bu əmirlik 1785-ci ildə Həştərxan hakimiyyətinin Buxara Xanlığını yıxmışdır.
Manqıt hakimiyyəti (Buxara əmirliyi)
redaktəManqıtlər zamanında xanlığın sərhədləri daralmağa başladı və XIX əsrin sonlarına yaxın mərkəz olan Buxaranın da rus tərəfindən işğal edilməsi ilə Buxara Xanlığı Rus əsarətinə girdi və 1920-ci ildəki Sovet işğalına qədər yarı müstəqil qaldı. Xanlıq torpaqları 1860-cı ilə qədər bugünkü Türkmənistanı, Özbəkistanın qərbini və Qazaxıstanın cənub-qərbini əhatə etmişdir. Xivə xanlığı və Kokand xanlığı ilə birlikdə Özbək üç xanlığı olaraq xatırlanır.
Buxara əmrləri
redaktəGünahsız Şah Murad 1785–1800
Haydar Adət 1800–1826
Hüseyn 1826
Ömər 1826–1827
Döyənək Allah 1827–1860
Muzaffar al-Din 1860–18886
Abd al-Ahad 1886–1910
Məhəmməd Alim Xan 1910–1920
İstinadlar
redaktə- ↑ Ulugbek Azizov. "Freeing from the "Territorial Trap"" (ingilis). LIT Verlag Münster. 2015, p 58. 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-07-22.
The Bukhara Khanate as a new administrative entity was founded in 1533 and was the continuation of the Shaybanid dynas- ty. The khanate occupied the territory from Kashgar (west of Chi- na) to the Aral Sea, from Turkestan to the east part of Chorasan. The official language was Persian as well as Uzbek was spoken widely.
- ↑ Ira Marvin Lapidus - 2002, A history of Islamic societies, p.374
