Zelimxan Yandarbiyev - Wikipedia

Əvvəlcə ədəbiyyatşünas alim, şair və uşaq ədəbiyyatı yazarı Yandarbiyev Sovet İttifaqı dağılmağa başladıqda çeçen millətçi hərəkatının lideri oldu. 1989-cu ilin iyulunda Qafqaz etnik qruplarının "Rus imperializminə" qarşı birliyini təbliğ edən dünyəvi demokratik bir partiya olan Bart (Birlik) Partiyasını qurdu.^[2] 1990-cı ilin mayında müstəqil Çeçenistana bağlı olan ilk çeçen siyasi partiyası olan Vaynax Demokratik Partiyasını (VDP) qurdu və rəhbərlik etdi.^[3] VDP Çeçenistanın Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikasından müstəqilliyini elan etməsindən sonra parçalanana qədər həm çeçen, həm də inquşları təmsil edirdi.

1990-cı ilin noyabrında Cövhər Dudayevin rəhbərlik etdiyi və Sovet dövründəki rəhbərliyi devirən Çeçen Xalqının Ümummilli Konqresinin sədr müavini oldu. Dudayevlə birlikdə inquş liderlər ilə Çeçen-İnquş respublikasını ikiyə bölən müqavilə imzaladı. Yandarbiyev birinci Çeçenistan parlamentində 1991-1993-cü illərdə media komitəsinə rəhbərlik etmişdir. 1993-cü ilin aprel ayında Dudayev tərəfindən İçkeria vitse-prezidenti təyin edildi.

1996-cı ilin aprelində sələfi Cövhər Dudayevin öldürülməsindən sonra respublikanın müvəqqəti prezident vəzifəsini icra etdi. 1996-cı il mayın sonlarında Yandarbiyev Rusiya Prezidenti Boris Yeltsin və Rusiya Baş naziri Viktor Çernomırdin ilə Kremldəki sülh danışıqları üçün bir araya gələn bir çeçen heyətinə rəhbərlik etdi, nəticədə 27 may 1996-cı ildə atəşkəs sazişi imzalandı.^[4]

1997-ci ildə Moskvada Rusiya-Çeçen Sülh Müqaviləsi imzalanarkən Yandarbiyev məşhur rus həmkarı Prezident Yeltsini suveren dövlətin başçısı kimi qəbul edildiyini göstərmək üçün danışıqlar masasında oturacaqlarını dəyişdirməyə məcbur etdi.^[5] Yandarbiyev 1997-ci ilin fevralında Çeçenistanda keçirilmiş prezident seçkilərində iştirak etdi, lakin 10% səs toplayaraq çeçen separatçılarının ən yüksək rütbəli hərbi lideri, general Aslan Masxadova məğlub oldu və Şamil Basayevin ardınca üçüncü yerə çıxdı.^[6] Masxadovla birlikdə Yandarbiyev Moskvada "davamlı" sülh müqaviləsinin imzalanmasında iştirak etdi.^[7] Ancaq bir il sonra Yandarbiyevin Masxadova qarşı sui-qəsd cəhdində günahlandırılması iki çeçen liderin arasını vurdu. 1998-ci ilin sentyabrında Masxadov Yandarbiyevi açıq şəkildə tənqid etdi, onu "vəhhabilik" İslam ekstremist fəlsəfəsini idxal etməkdə və hökumət əleyhinə çıxışlar və ictimai toplantıları, habelə qanunsuz silahlı dəstələrin təşkilində, "dövlət əleyhinə fəaliyyət"-də məsuliyyət daşımaqda ittiham etdi. Bundan sonra Yandarbiyev Masxadovun hakimiyyətinə qarşı sərt islamçı müxalifət ilə birləşdi.

1999-cu ilin avqust-sentyabr aylarında Yandarbiyevin rəhbərliyi altındakı İslam Beynəlxalq Birliyinin İslamçı partizanları koalisiyasının qonşu Dağıstan Respublikasına hücum etməsi onu əməliyyatın əsas fiquruna çevirdi.^[8] İkinci Çeçenistan müharibəsinin əvvəlində Yandarbiyev xaricə - Əfqanıstana, Pakistana və Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinə getdi və nəticədə 1999-cu ildə Qətərdə məskunlaşdı, burada Çeçen davası üçün müsəlman dəstəyini almaq istədi.

Yandarbiyevin 2002-ci ilin oktyabrında Moskva teatrına olan hücumda əli olduğu bilindikdən sonra o, İnterpolun ən çox axtarılan siyahısına salındı ​​və Rusiya 2003-cü ilin fevralında Yandarbiyevi böyük beynəlxalq terrorçu və Əl-Qaidənin dəstəklədiyi çeçen müqavimət hərəkatının maliyyəçisi adlandıraraq, dəfələrlə ekstradisiya ilə bağlı tələblər irəli sürdü. O, 2003-cü ilin iyununda onun adı BMT Təhlükəsizlik Şurasının Əl-Qaidə və Taliban Sanksiyaları Komitəsinin Əl-Qaidə ilə əlaqəli şübhəlilərin qara siyahısına əlavə edildi. Yandarbiyev Dubrovka faciəsində əli olan radikal çeçen fraksiyası Xüsusi Məqsədli İslam Alayını dəstəkləmək üçün Fars körfəzindəki ərəb dövlətlərindən fondlarının maliyyələşdirilməsində əsas rol oynamışdı..^[9] 2004-cü ilin yanvar ayında o, BBC Four tərəfindən çəkilən "Cənnət Qoxusu" sənədli filmi üçün Qətərdə geniş müsahibə verdi, burada rejissorlar onu "çeçenlərin mənəvi lideri və cihad yolundakı şair" adlandırdılar.^[10]

13 fevral 2004-cü ildə Qətərin paytaxtı Dohada Zəlimxan Yandarbiyev öz maşınına atılan bomba ilə öldürüldü. Yandarbiyev ağır yaralandı və xəstəxanada öldü. 13 yaşlı oğlu Davud da ağır yaralandı.^[11] Bəzi xəbərlərdə onun iki cangüdəninin öldürüldüyü bildirilirdi, lakin bu təsdiqlənmədi.

İlk başda partlayışın kim tərəfindən törədildiyi bəlli deyildi, ancaq hər hansısa bir əlaqəni rədd edən və çeçen üsyançı liderlər arasında qarışıqlıq yaradan Rusiya Baş Kəşiyyat İdarəsi və Xarici Kəşfiyyat Bürosu şübhəli olaraq görüldü. Aslan Masxadovun separatçı xarici işlər nazirliyi hücumu 1996-cı ildə Cövhər Dudayevi öldürən hücumla müqayisə edərək "Rus terroru hücumu" kimi qınadı. Bomba yüklü avtomobil nəticədə Qətərin ilk antiterror qanunu ilə nəticələndi: bundan sonra ölümcül teror aktları ömürlük həbs və ya edamla cəzalandırılacaqdı.

Hücumdan bir gün sonra Qətər hakimiyyəti Rusiya səfirliyinin villasında üç rusu həbs etdi: onlardan biri, Rusiyanın Qətərdəki səfirliyinin birinci katibi Aleksandr Fetisov diplomatik statusuna görə mart ayında sərbəst buraxıldı. Qalan iki nəfər, GRU agentləri Anatoli Yabloçkov (Belaşkov adı ilə də tanınır) və Vasili Puquçov(bəzən Boqaçov kimi buraxılır), Yandarbiyevə sui-qəsd, oğlu Davud Yandarbiyevə sui-qəsd cəhdində və Qətərə silah qaçaqmalçılığında ittiham olunurdu. Moskvaya görə Yabloçkov və Puqaçov qlobal terrorizm haqqında məlumat toplamaq üçün Rusiyanın Dohadakı səfirliyinə göndərilən gizli kəşfiyyat agentləri idi. Rusiyanın müdafiə nazirinin səlahiyyətlərini icra edən Sergey İvanov şübhəlilərə dövlət dəstəyini vəd etdi və həbslərinin qanunsuz olduğunu bildirdi.^[12] Fetisovun Moskvada tutulan Qətər güləşçiləri müqabilində sərbəst buraxıldığı barədə bəzi şayiələr var idi.^[13]

Təqsirləndirilən şəxslər Qətər polisinin həbs edildikdən sonrakı ilk günlərdə ünsiyyətdə olduqları zaman onlara işgəncə verdiyini iddia etdikdən sonra məhkəmə prosesi ictimaiyyət üçün qapalı keçirildi; iki rus döyülmə, yuxu məhrumiyyəti və gözətçi itlərin hücumlarına məruz qaldıqlarını iddia etdi. Bu işgəncə iddialarına və iki məmurun Rusiya səfirliyinə aid bir ərazidə tutulduğuna əsaslanaraq Rusiya vətəndaşlarının dərhal sərbəst buraxılmasını tələb etdi. Nəzərə alsaq ki, hər iki məhbus Rusiyaya təhvil verildikdən sonra dərhal sərbəst buraxıldı,^[14] bu işgəncə iddiaları dezinformasiya kimi qiymətləndirilə bilər. Onları Leninqrad Dövlət Universitetində Vladimir Putinin dostu və tələbəsi olan Nikolay Yeqorovun qurduğu hüquq firmasının vəkili təmsil edirdi.^[15] Qətər prokurorları şübhəli şəxslərin Zəlimxan Yandarbiyevi aradan götürməklə bağlı əmri Sergey İvanovdan şəxsən aldıqları qərarına gəldilər.^[16]

30 iyun 2004-cü ildə hər iki rus ömürlük həbs cəzasına məhkum edildi; hökmü çıxaran rəhbərliyinin göstərişləri ilə hərəkət etdiklərini bildirdi Doha məhkəməsinin çıxardığı hökm Qətər və Rusiya arasında ciddi gərginliyə səbəb oldu və 23 dekabr 2004-cü ildə Qətər məhkumların ömürlük cəzalarını icra edəcəkləri Rusiyaya təhvil verilməsinə razı oldu. Agentlər 2005-ci ilin yanvarında Moskvaya qayıtdıqları zaman qəhrəmanlar kimi qarşılansalar da, qısa müddət sonra ictimaiyyətin gözündən itdilər. Rusiya həbsxana rəhbərliyi 2005-ci ilin fevralında onların həbsdə olmadığını etiraf etdi, bununla belə Qətərdə çıxarılan bir hökmün Rusiyaya "uyğun" olmadığını bildirdi.^[14]

• Obituary: Zelimkhan Yanderbiyev, BBC News, February 13, 2004
• OBITUARY: Zelimkhan Yandarbiyev, The Independent, February 14, 2004