Sefevi Imperiyasinin Mudafie Divarlari - Wikipedia

Səfəvi imperiyasında müdafiə divarları ilə bağlı hesabatlar ziddiyyətlə və qeyri-müəyyəndir.^[2] Bundan başqa, divarların fərqli məqsədlərə xidmət etməsinə görə də işlər bir xeyli qəlizləşir. Tarixçi Rudi Mathhenin də bildirdiyi kimi, "divar" sözü qeyri-müəyyəndir və bu söz daxilində gücləndirilmiş istehkamlardan, kənd təsərrüfatı ərazilərinin, şəhərlərin bağçalarının əhatə edən divarlara qədər fərqli məfhumları özündə ehtiva edə bilər.^[2] Əlavə problem ondan ibarətdir ki, şəhərləri əhatə edən ümumi qalalarla ümumi divarla arasındakı fərq aşkar deyildir.^[3] Gücləndirilmiş bölgələr xüsusən ordularında geniş şəkildə artilleriya qüvvələrindən istifadə edən dövlətlərlə həmsərhəd bölgələrdə təşkil edilirdi.^[4] Belə bölgələr şimal sərhədini təşkil edən Dərbənd, şərqdə Böyük Moğollarla sərhəddə yerləşən Qəndəhar şəhərləri idi.^[4] Səfəvi imperiyasında gücləndirilmiş kəndlərin olduğu da mübahisəsizdir.^[4]

İmperiyanın şərq sərhədlərindəki bölgələri ziyarət edən bir çox avropalı səyahətçi şəhərlərin çoxunun divarlarla əhatələnmədiyini bildirmişdir.^[5] Avropadan fərqli olan bu hal Səfəvi imperiyasında adi hallardan biri idi. Həmçinin, bir çox imperiya bölgələri Səfəvi imperiyasının yaranmadığı dövrlərdə artıq divala əhatələnmişdi. Nəzərə almaq lazımdır ki, keçən 200 il boyunca bir çox şəhər ya heç dəyişməmiş, ya da heç dəyişməmişdi.^[5] Bu kateqoriyaya uyğun gələn şəhərlər şimalda Dərbənd, habelə şərqdə Herat və Qəndəhar idi.^[6] Məşhəd şəhərinin istehkamları barədə olan məlumatla isə azdır. XVII əsrdən məlum olan güclü və hündür müdafiə divarları mümkündür ki, `1500-cü illərdə salınmış olsun.^[7]

Nisbətən daha sabitlik dövrü kimi xarakterizə olunan I Abbas dövründə Səfəvi imperiyası dövlətin mərkəzi bölgələrindəki istehkamlara daha az diqqət ayırmağa başladılar.^[8] Bunun əvəzində isə, dövlətin sərhədlərindəki bölgələrdə müdafiə qabiliyyətini yüksəltmək üçün strateji obyektlər tikintisini daha da artırdılar. Bu xüsusiyyəti ilə Səfəvi imperiyası mərkəzi torpaqlarında istehkam tikməyib, ucqarlarda qalalar tikən Roma imperiyasına bənzəməkdədir.^[9]

1675-ci ildə I Süleyman Tiflis ətrafında divar tikdirmişdir.^[10]

Səfəvi imperiyasının düşmənlərindən az bir qismi odlu silahdan istifadə edirdi, onlardan daha da azı isə, bu odlu silahdan effektiv istifadə etməyi bacarırdı. Səfəvilər də öz növbələrində şəhər ətraflarında müdafiə divarları tikməyə o qədər də hazır deyildilər.^[9] Bu hal xüsusən imperiyanın şərq sərhədlərinə aid idi. Vaxtaşırı olaraq buradakı Səfəvi mülklərinə hücum edən köçərilər bir qayda olaraq ənənəvi silahdan istifadə edirdilər.^[9] Həmçinin bu bölgədəki Səfəvi düşmənlərinin əlinə odlu silahlar da gec dönəmdə keçmişdir. Bundan fərqli olaraq, Səfəvi imperiyasının çöküşündə xüsusi rol oynamış əfqan tayfaları odlu silahlardan istifadə edirdilər. Lakin onlar da bu işdə Səfəvi ordusu kimi o qədər də bacarıqlı deyildilər. Bu bacarıqsızlıq özünü xüsusən mühasirə döyüşlərində göstərirdi.^[9]

Mattheyə görə Səfəvi imperiyasında yerləşən xüsusi şəhərlər və onların müdafiə divarları:^[4]

Səfəvi hökmdarları nə Osmanlı kimi Avropa dövlətləri ilə aparmalı olduqları rəqabətdən qaynaqlanan, nə də Rusiya kimi 1630-cu illərdə Smolensk müharibəsi nəticəsində yenidən qurmağa məcbur olduqları müdafiə strategiyalarını təkmilləşdirmə məcburiyyəti hiss etməmişdilər.^[9] Osmanlı imperiyası döyüş üsullarında Avropa nümunəsini qəbul etməyə məcbur olarkən, Rusiya da odlu silah modelini öz ordusuna tamamilə yeridmişdi. Səfəvi imperiyasındakı vəziyyət isə tamamilə fərqli idi. Bunu Mathee belə izah edir:

Beləliklə, müdafiə divarları heç vaxt Səfəvilərin şəhər və qəsəbələrin salınması siyasəti ilə bağlı əsas dayağa, top və odlu silahlar isə Səfəvi ordusunun əsas hissələrinə çevrilməmişdir.^[11]

• Səfəvi imperiyasının ordusu

• Matthee, Rudi. Unwalled Cities and Restless Nomads: Firearms and Artillery in Safavid Iran // Melville, Charles (redaktor). Safavid Persia: The History and Politics of an Islamic Society. I.B. Tauris & Co Ltd. 1996.
• Rayfield, Donald. Edge of Empires: A History of Georgia. Reaktion Books. 2012.