Qloballasma - Wikipedia

Qloballaşma mövzusunda son dövrlər­də istər Azərbaycanda, istərsə də xarici öl­kə­lər­də çox müx­tə­lif səpkili tədqiqat əsərləri çap olunmuşdur. Bu prob­lem üzrə ölkə­miz­də nəşr olunan ən sanballı əsər Ramiz Mehdiyevin “Azərbaycan: qloballaşma döv­rünün tələbləri” adlı monoqrafiyasıdır. Bu əsər­də həm ölkə daxilində, həm də beynəlxalq miq­yas­­da gedən proseslərin səciyyəsi ve­rilmiş və ümu­miy­yətlə qloballaşma haqqında elmi-nəzəri təlimlərin məğ­­zi açıqlanmışdır. Bununla belə, bəşəriyyəti na­rahat edən bir sıra problemlərin başqa prizmalardan da açıqlanmasına böyük eh­tiyac vardır. Xüsusən dünyanın ən böyük dövlətlərindən olan Ru­siyanın mövqeyi çox önəmlidir. Keçmiş sosialist məkanından dün­yaya açılan pəncərədən baxdıqda, müasir Qərb prioritetlərinə də nə kimi fərqli münasibətlər ola biləcəyini təsəvvür etmək mümkün olur.

Yeni iqtisadi münasibətlər sisteminə sosialzmdən keçən bir öl­kə ola­raq Azərbaycanın yaşadığı sosial-iqtisadi təbəddülatlar və inkişaf pers­pek­tiv­ləri MDB ölkələri ilə xeyli dərəcədə ox­şar­dır. Lakin bununla belə, təkcə Ru­siya və Azərbaycan üçün, hətta bü­tün keçmiş sosialist platforması üçün deyil, bütövlükdə bə­şə­riy­yət üçün təhlükə törədə biləcək qlobal problem­lə­rin birgə səy­lər­lə öyrənilməsinə böyük ehtiyac vardır.

Tanınmış Rusiya fəlsəfəçisi, professor A.N.Çumakovun “Qlo­ballaş­ma. Bütöv dünyanın kon­turları” adlı monoqrafiyası məhz bu baxımdan bö­yük elmi-nəzəri və fəlsəfi dəyərə malikdir.

Qloballaşma prosesinin məğzini düzgün anlamaq üçün ilk növ­bədə sivilizasiya və mədəniyyət (culture) anlayışlarının fərq­lən­­dirilməsi lazımdır. Belə ki, ümumplanetar miqyas kəsb edən əs­lində sivilizasiyadır, çünki o, öz təbiəti etibarı ilə bütün bəşə­riy­yətin inkişafını ifadə edən prosesdir. Mə­də­niy­yət, xüsusən, mə­­nəvi mədəniyyət isə müxtəlif xalqlar üçün fərqli olur. La­kin bu­na baxmayaraq, təəssüf ki, bir çox tədqiqatçılar qloballaşmanı məhz milli mədəniyyətləri də əhatə etdiyini göstərməyə çalışırlar. Mə­sələn, S.Han­tinqton sivilizasiyanı dil və dinlə əlaqələn­dir­mək­lə mədəniyyət və si­vi­lizasiya arasındakı fərqi faktiki olaraq nə­zər­dən qaçırmış olur. Digər ame­ri­kan ideoloqu Piter L.Berqer də uy­ğun mövqedən çıxış edir. Təsadüfi de­yil­dir ki, onların birgə re­dak­torluğu ilə nəşr olunmuş “Çoxüzlü qlo­bal­laş­ma. Mü­asir dün­ya­da mədəni müxtəliflik” adlı kollektiv monoqrafiya da hə­min ide­­ya əsasında yazılmışdır. Burada, məsələn, mədəni qloballaş­manın hind va­riantından, Macarıstanda, Türkiyədə, Çilidə mə­də­ni qloballaşmadan bəhs edən məqalələr toplanmışdır.[2] Belə çıxır ki, hər bir xalq öz yolu ilə qlo­bal­laş­maya doğru gedir. Yəni bu ha­disə heç də məhz Amerikadan başlayan və bü­tün dünyaya transfer edilən bir proses olmayıb, bütün ölkələrin mə­də­niy­yətlərini ehtiva edir və bu zaman hər bir xalq özü sanki qloballaşmanın bir subyekti olur.

Əslində, müxtəlif xalqların mədəniyyətləri iki kənar halda (qütb ef­fek­ti) bərabərləşə bilər. Ya həddindən artıq aşağı qata, instinklər səviy­yə­si­nə en­­dik­də, ya da çox yüksək sənətkarlıq zirvəsində yaxınlaşmadan və ey­niyyətdən danışmaq olar. Çünki insanın bir millət nümayəndəsi kimi deyil, sa­dəcə bioloji varlıq kimi çıxış etdiyi ibtidai hisslərin önə keçdiyi məqam­lar­da milli mədəniyyət ümumiyyətlə olmur. Bu səviyyədə ancaq kütləvi mə­də­niyyətdən danışmaq olar. Digər tərəfdən, insanın sosial varlıq kimi özü­nü­dər­kin miqyası və mərtəbəsi yüksək olduqda, o ümumbəşəri ideallara can at­dıq­da. Onun yaratdıqları da, sadəcəc bir millət üçün deyil, bütün bəşəriyyət üçün olur. Və bu yüksək məqamda milli fərqlər aradan götürülür. Beləliklə, insan ən aşağı səviyyədə də, ən ali məqamda da “millətsizləşir”.

Milli mədəniyyət əslində insanın ibtidaidən aliyə, heyvani instink­lər­dən ilahi duyğulara yüksəliş yolunda bir keçid mərhələsidir. Və əksər xal­q­la­rın mədəniyyət spektrində hər iki qütbün əlamətlərinə rast gəlmək olar. Ağırlıq mərkəzi isə haradasa ortadadır.

Bəs qloballaşma bizə nə vəd edir? İnsanları milli mədəniyyət səviy­yə­sin­dən daha ali bir məqamamı qaldırmaq, yoxsa onlar arasında fərqi, – bu fərq məhz milli mədəniyyət mərtəbəsindədir, – götürməklə onları kütləvi mə­dəniyyət səviyyəsinəmi endirməkmi?

Milli yeməklər əvəzinə McDonaldslar təklif edildiyi kimi, milli ədə­biy­yat və incəsənətin də heyvani instinktlərin universallığından irəli gələn, ero­tik hisslərə və qorxuya, vahiməyə istinad edən kütləvi mədəniyyətlə əvəz­­lənməsinə cəhd göstərilir. Və bu məqsədlə müasir texnikanın, kom­mu­ni­kasiya sistemlərinin bütün imkanlarından istifadə olunur.

Millilikdən kütləviliyə eniş, milli deqradasiya heç şübhəsiz xalqların öz təşəbbüsü ilə baş vermir. Əlbəttə, icraçı hər bir xalqın öz nümayəndə­lə­ri­dir. Lakin ideya müəllifləri harada isə kənardadır. Qloballaşma dalğaları ha­ra­dansa Qərbdən gəlir. Digər tərəfdən sual oluna bilər ki, bu proses Ameri­ka­nın və ya Qərbi Avropanın nəyinə lazımdır? Bax, Çumakovun adını çək­diyimiz kitabında da bu çür suallara cavab axtarılır. Müəllif məsələyə milli mə­dəniyyətlər müsəvisindən deyil, elmi-texniki inkişaf və qlobal problemlər mü­stəvisindən yanaşır. A.N.Çumakov A.Klarkın “Gələcəyi unamaq yox, ya­­­rat­maq lazımdır” fikrini rəhbər tutaraq tarixin subtekti kimi insanların üzə­­ri­nə düşən böyük məsuliyyətdən danışır. Lakin gələcəyi yaratmaq üçün real güc tələb olunur. Bu gücün mənbəyi təbiətdə olsa da, onun realizasiyası üçün insanın öz biliklərini artırması, yeni-yeni optimal modellər qurması və qu­ruculuq proseslərini daha universal ideya bazasında tənzimləməsi tələb olunur.

A.N.Çumakov postindustrial cəmiyyət, elmi-texniki tərəqqi, texniki in­qilablar erasından sonra qlobal inqilabların başlandığını göstərməyə ça­lı­şır. O, qloballaşmaya təbii-tarixi proses kimi baxır. Mədəniyyət də b pro­se­sin gedişində xüsusi bir mərhələdir. Təbiətin özünə alternativ olaraq insan tə­rəfindən yaradılmış hər şey mədəniyyətə aid edildikdə, sivilizasiya da onun tərkib hissəsinə çevrilir. Lakin bu halda milli mədəniyyətlər ancaq mə­nə­vi mədəniyyət çərçivəsində başa düşülə bilər. Maddi mədəniyyət isə si­vi­li­zasiya ilə eyniyyət təşkil edir. Bu halda belə bir sual ortaya çıxır: tarixin hə­rəkətverici qüvvəsi mənəvi, yoxsa maddi mədəniyyətlə daha çox bağlıdır? Bu suala birmənalı cavab vermək çətindir. Belə ki, özlüyündə elmi-texniki inkişaf yetərli deyil. Qazanılmış texniki nailiyyətlərin necə və hansı məq­səd­lə tətbiq olunması artıq daha çox dərəcədə mənəvi inkişaf səviyyəsindən asılıdır.

Digər tərəfdən, vahid sivilizasiyadan, bəşəriyyətin vahid özünüdərk pro­sesindən danışmaq şpü də bəzi tədqiqatçılara mübahisəli görünür. Mə­sə­lən Şpenqler bəşəriyyəti bir subyekt kimi qəbul etmir və onun hansı isı ümu­mi məqsədindən danışmağı qeyri-mümkün hesab edir. Bununla belə, Çu­ma­kov fərqli bir mövqedən çıxış edərək, qlobal inkişafı sistemli bir proses kimi 5 mərhələyə bölür. XVIII əsrin ikinci yarısından XX əsrin 20-ci illərinə qə­dər bəşəriyyətin coğrafi və iqtisadi cəhətdən və nəhayət xeyli dərəcədə si­ya­si cəhətdən də bütövləşməsindən bəhs olunur. İkinci mərhələ kimi Çumakov XX əsrin 20-60-cı illərində gedən prosesləri, cəmiyyətin təbiətə qarşı bir küll halında brləşməsini və bu birliyin iqtisadi, siyasi və hətta ekoloji yön­lə­ri­nin vahid məxrəcə gətirilməsini göstərir. Sonrakı mərhələləri Çumakov qlo­ballaşmanın özünüdərk pillələri kimi təqdim edir. Son mərhələni isə post­qloballaşma adlandırır. Bu artıq bəşəriyyətin vahid subyekt halında fə­a­liy­yəti mərhələsidir ki, hələ əldə olunmadığına görə, hipotetik səciyyə da­şıyır.

Ümumiyyətlə, A.N.Çumakovun haqqında bəhs etdiyimiz kitabı, do­ğur­dan da, bütöv dünta miqtasında baş verməkdə olan proseslərə həsr olun­muş­dur. Və tədqiqata təkcə son dövrlər cəlb edilmir. Belə ki, əsərdə müasir pro­seslərin rüşeymləri və ideya mənbəyi min illər bundan əvvəl baş­lan­mış daha fundamental hadisələrdə axtarılır.

Qloballaşma fenomeni əslində dörd mərhələli tarixi bir prosesdən keçib: sənətkarlıq, manufaktura, mexanikləşmə və avtomatlaşdırma^[2].

• Sənətkarlıq dövründə əmək ən əhəmiyyətli istehsal vasitəsi olub. Bazarda əmtəə-əmtəə mübadiləsi hökm sürüb.
• Manufaktura mərhələsində isə əmək sahibi, əvəzində istehsal etdiyinin bir qismini almaq şərti ilə əməyini satır və ya müəyyən bir əmək haqqı alırdı.
• Mexanikləşmə dövründə əmək gerçək mənada ilk dəfə texnologiya ilə tanış oldu. XIX əsrin 80-ci illərində gerçəkləşən məhsuldarlıq inqilabı, bu mərhələdə fəhləni (proletariatı) işçiyə çevirdi. Mexanikləşdirmə böyük ölçüdə əməyi əvəz etməyə başladı. Dolayısı ilə əmək keyfiyyət dəyişdirərək müxtəlif mexaniki qurğuları, ehtiyatları, nasazlıq və problemləri nəzarətdə saxlayan bir mövqeyə gəldi.
• Avtomatlaşdırma mərhələsində isə daha əvvəl aşağı keyfiyyətli əməyin gördüyü və ya görə bilmədiyi demək olar ki, bütün işləri müasir robotlar artıqlaması ilə yerinə yetirirlər.

1950-ci illərdə idarəetmə inqilabı gerçəkləşdi. A. Tofflerə görə, sənətkarlıq və manufaktura mərhələlərini əhatə edən əkinçilik inqilabı (birinci dalğa) ən əhəmiyyətli istehsal faktoru olaraq torpaq və əməkdən istifadə etməkdə idi. Mexanikləşmə və avtomatlaşdırma mərhələlərini əhatə edən sənaye inqilabı (ikinci dalğa) isə kapitalı ən əhəmiyyətli istehsal faktoru halına gətirdi. Təqribən XX əsrin 90-cı illərindən yaşanan üçüncü dalğa isə istehsal prosesində informasiyanın əsas rol oynadığı dövrdür. Yaşanan prosesdə əmək yekcins və standart olmaqdan çıxaraq informasiya işçisi, menecer, bəşəri və sosial kapital, fiziki işçi kimi müxtəlif şəkillərə bürünüb. Hazırda qloballaşma adlandırılan proses müxtəlif dövrlərdə müxtəlif xalqlar, hətta müəyyən şəxslər tərəfindən həyata keçirilib. Makedoniyalı İsgəndərin, Attilanın o vaxt məlum olan demək olar ki, bütün əraziləri işğal etməsi, müəyyən tarixi dövrlərdə müəyyən dillərin hegemonluğu (Yunan, Latın, Ərəb və s.) mahiyyətcə qloballaşma sayıla bilər. Sadəcə bugünkü qloballaşma özünün həyata keçirilmə vasitələrinə görə fərqlənir. Əgər daha əvvəllər qloballaşma silah, qorxu vasitəsi ilə həyata keçirilirdisə, hazırda bu informasiya vasitəsilə həyata keçirilir.

Qloballaşmanın mədəni tərəfi bir-birindən fərqli, hətta biri digəri ilə ziddiyyət təşkil edən iki fərqli nəticəyə gedib söykənir:

1. Birinci nəticə "mikromilliyətçilik" şəklində ortaya çıxmışdır. Son nümunəsini Yuqoslaviya hadisəsində gördüyümüz, "mikromilliyətçilik" milli dövlətin sərhədlərini aşan və onu daha kiçik parçalar halında qəbul edən bir sistemə sahibdir.
2. İkinci nəticə isə qloballaşmanın xüsusilə istehlakçı davranışına təsir edərək, dünyada tək mədəniyyətliliyə şərait yaratmasıdır. Bununla bərabər hər bir xalqa şərait yaradır ki, öz mədəniyyətini təbliğ etsin. Məsələn, bu gün Türk ustası Avropada yaşayan həvəskarlara saz çalmağı öyrədir və ya Yaponiyadan gəlmiş qrup yerli rəqsləri olduğu kimi öyrənib ifa edir.

Qloballaşmanın güclənməsi dünya miqyasında qlobal cinayətlərin, qlobal mənəvi aşınmaların getməsi üçün də şərait yaradır. Narkomaniya, beynəlxalq miqyasda mütəşəkkil cinayətkarlığın həyata keçirilməsi, böyük mafiyaların, beynəlxalq terrorun hərəkətə gəlməsi buna misal ola bilər. Bütün bunların hamısı qloballaşma məsələsinin birmənalı hadisə olmadığını göstərir. Mədəniyyətin qloballaşması dünya mədəni dəyərlərinin sintezini və yeni formada təşəkkülünü ehtiva edir. Müasir dünyamızda xalqlar arasında mədəni əlaqələrin genişləndirilməsi, onların ünsiyyəti və qarşılıqlı şəkildə bir-birini dərk etməsi həmin xalqların yaxınlaşmasını şərtləndirir. Lakin belə yaxınlaşma heç də təsirsiz ötmür. Bu, azsaylı xalqların özünəməxsusluğunun böyük xalqların mədəniyyətinin təsiri altında unudulmasına, mədəni eyniliyin yer almasına şərait yaradır. Dünya əlaqələrinin qloballaşması bizim iradəmizdən asılı olmayaraq inkişaf edən bir prosesdir. Buna qarşı etiraz etmək demək olar ki, mümkünsüzdür. Lakin vahid iqtisadi mədəniyyətin formalaşması prosesi öz-özlüyündə bir çox xalqlarda mədəni özünəməxsusluğun qismən və ya tam itirilməsinə real təhlükələr yaradır.

Qloballaşma olduqca yeni bir termindir, siyasət, iş dünyası və mediyada çox istifadə olunur. Qloballaşma iqtisadi bir reallıq olaraq bilinir. Bu fakt böyük şirkətlərin, sərmayə fondlarının, dünya ticarətinin oynadığı rolda özünü göstərir.

İqtisadi güclər qloballaşmanın ayrılmaz bir parçası olsa da, onların qloballaşmanı təkbaşına formalaşdırdığını deyə bilmərik. Çünki bu siyasi, mədəni və iqtisadi faktorların bir araya gəlməsi ilə yaranmışdır.^[3]

Sosiolaqlar P. Nettl və Roland Robertson modernləşmənin dünyanın hər yerində eyni formada inkişaf edən sistem olmadığını irəli sürmüşdür. İmmanuel Vallersten isə dünyanın iqtisadi və siyasi prizmadan hakim, sənayeləşmiş, kapitalist və üçüncü dövlət ölkələri şəklidə təsnif edilməsini dünya iqtisadiyyatındakı dəyişikliklərin bir nəticəsi kimi dəyərləndirir. Vallersten bu inkişafın hakim bir dünya mədəniyyəti yaratdığına inanmaqdadır.

Din sosiologiyasında qloballaşma qaydaları, əsasən qlobal dəyişmənin dini tərəfini araşdırmağa başlayan Roland Robertson ilə əlaqələndirilir. Robertson dünya sisteminin iqtisadi güclər tərəfindən meydana gətirildiyini və iqtisadi quruluşdan ibarət olan sistem olduğunu ifadə edən ənənəvi görüşü tədqiq etmişdir. Robertsona görə “Beynəlxalq cəmiyyət” diqqətə alınarsa dörd əsas istinad nöqtəsi vardır: toplumlar, fərdlər, beynəlxalq əlaqələr və insan növü. Qloballaşma cəmiyyətlərin və fərdlərin şəxsiyyətlərini mübahisəli etdiyi və fərqli sivilizasiyaları bir ictimai sahədə topladığı üçün dini ənənələr, dünya nizamının yeni obrazları üçün güclü qaynaqlar halına gələ bilir.^[4]

Qloballaşma insanlar arasındakı modern qarşılıqlı təsirin bir nəticəsi olaraq ortaya çıxmışdır. Rabitə, informasiya və nəqliyyat kimi şəbəkələrin yaratdığı məkan genişlənməsi ənənəvi sərhədlərin əhəmiyyətini azaltmışdır. Məna və dəyər itkisinə məruz qalmış bu sərhədlər həm mənəvi, həm də maddi ölçüdə gerçəkləşmişdir. Belə ki, bu vəziyyət qloballaşma içində yaşadığımız dünyanın sərhəd tanımaz fərdi və ictimai fərqliləşmələri, qarşılıqlı asılılıqları, mədəni gediş-gəlişləri, yeni ixtiraları, keçmişdə rastlaşmadığımız yeni bir dünya qavrayışını ifadə edir.

Qloballaşma qaydası qlobus sözünündən istifadə edərək dünyanın qloballaşdığını ifadə edən bir sosial termindir. Beləliklə, termin qlobal səviyyədə reallaşdırılan və dünyanı ortaq bir məkan olaraq kodlaşdıran, buna görə də siyasi, iqtisadi və mədəni asılılıqları mühasirəyə almaq arzusunda olan hegemon bir termini ifadə edir.^[5]

Bu anlayışın içində dünyaya, yer kürəsinə açılış vardır. Bu mənada məhəlli olmağın antonimidir.

İqtisadi anlayış və tətbiqlərdə qlobal əlaqələr daha diqqətə çarpacaq şəkildə meydana çıxır. Müxtəlif milli şirkətlərin birləşərək beynəlxalq güc halına gəlmələri qlobal iqtisadi məntiqin nəticəsidir. Qlobal iqtisadiyyatda ənənəvi istehsal faktorları olan torpaq və əmək getdikcə orta səviyyəyə düşməkdədir. Rəhbərlik istehsalın təyinedici faktoru olma xüsusiyyəti qazanmışdır.

Fərdin qloballaşması müasir bilik və bacarığa sahib olması öz xaricindəki insanlarla rəqabət edəbiləcək səviyyəyə gəlməsidir. Bunun üçün də onun dövrə uyğun təhsil görməsi, peşə sahibi olması, ana dilindən əlavə xarici dil bilməsi və s. üstünlüklərə ehtiyacı vardır.

Belə ki, qloballaşma fərdiləşmə və ictimailəşmə poseslərinin üzərində inkişaf edir. Yəni insanların qloballaşmaya uğurla qoşulması onların ancaq sağlam ictimailəşmə və fərdiləşmə prosesləri keçirmələri ilə mümkün ola bilər.^[6]

Bu gün qloballaşma faktı sosial bir reallıqdır. Dünyada yaşayan hər toplum az ya da, çox bu reallıqla üz-üzə gəlir. Çünki nəşriyyat, mətbuat, internet və digərləri uzaq yerləri vizual olaraq yaxınlaşdırır, yaxın olanları da uzaqlaşdırır. Dünya zaman və məkan cəhətdən yaxınlaşır. Bu yaxınlıq informasiya olaraq qarşımıza çıxır. Belə ki, internet vasitəsilə dünyadan xəbərdar olmaq imkanımız var. Ölkələr arasındakı sərhədlərin və keçilməz maneələrin bir mənası qalmamaqdadır.

Qloballaşma prosesilə fərqli mədəni elementlər digərlərilə asanlıqla görüşürlər. Hətta təsiredici mədəni faktorlar, texloloji imkanlardan daha çox yararlanan toplumlar başqaları üzərində daha təsirli olurlar. Bu mənada qloballaşmanın iki ölçüsündən və ya yönündən danışa bilərik. Birincisi təqdim etmə şəklindədir ki, bu təbii prosesdir. Qloballaşmanın bu yönü ilə məhəlli (yerli) mədəniyyətlər özlərini qlobal dünyaya təqdim edə bilirlər. Bu həm də onların tanınmalarına imkan yaradır. Başqa bir ölçü isə qloballaşdırma olaraq qarşımıza çıxır. Bu proses təqdim etmədən daha çox, təlqin etmə və söykəmə şəklində özünü göstərir. Dolayısıyla bu təbii olmayan prosesdir. Bu gün dünyanın qarşı-qarşıya qaldığı əsl problemlər də bu nöqtədə kəsişir. Başqa sözlə mübahisə və qarşıdurmaların əsas səbəblərini bu yön meydana gətirir. Çünki belə bir ölçü bəlli bir dünyagörüşü nün və həyat tərzinin universallaşdırılmasıdır. Təsirli olan cəmiyyətlər öz sosial, mədəni, iqtisadi və siyasi dünya görüşlərini bütün bölgələrə yaymaq və qəbul edilməsini təmin etmək prosesinə keçməkdədirlər. Güclü cəmiyyətlər bunu mənfəətləri üçün lazım hesab edirlər.

Qloballaşdırmaya qarşı çıxan cəmiyyətlərə güclü cəmiyyətlər tərəfindən təzyiqlər olunur və onların prosesə məcbur qatılmaları istənilir. Bu proses çox istiqamətli hərəkat olduğundan bu gün dünyada mövcud olan bütün cəmiyyətlər az və ya çox buna daxildirlər. Prosesdə əsas rolu oynayanlar isə dünyanın iqtisadi, siyasi, mədəni və sosial cəhətdən irəlidə gedən, inkişaf etmiş ölkələridir və dünyanın gələcəyini onlar formalaşdırırlar.^[7]

Ənənəvi cəmiyyət tipinə nisbətdə olduqca dəyişik və qarışıq bir quruluşu olan texloloji cəmiyyət və ya modern sənaye toplumunda texnologiya son dərəcə inkişaf etmiş olub, orada insan ənənəvi cəmiyyətdən fərqli olaraq texnologiya əhatəsində, daha doğrusu modern sənaye toplumu insanla təbiət arasında maşınlar, fərqli texnologiyalar, biliklər, fabrik əşyalarından meydana gələn bir tor hörməkdədir. Alətdən maşına, əl işindən avtomatlaşmaya keçidlə xarakterizə edilən sənaye dövrün ortaya qoyduğu yeni texnoliji çevrədə insan təbiəti öz ehtiyacları və arzularına tabe etmək istəyindədir. Həm də sosial təşkilatı çox mürəkkəb bir quruluşa malikdir. Ailə, qohumluq kimi ünsürlər varlıqlarını sürdürməklə bərabər köhnə funksiyalarının bəzilərini itirmiş və yenilərini qazanmışlar. Modern sənaye cəmiyyətinin sosial təşkilatına yeni məsləklər, sosial siniflər və dərnəklər daxil olmuş və beləcə qohumluğun yerini iqtisadi, siyasi, hüquqi və s. müansibətlər tutmuşdur. Reallıqda sosial quruluş çox mürəkkəb olmuşdur və onu tam təsvir etmək olduqca çətindir. Buna görə bu cəmiyyət tipini bir çox sosioloq “Mürəkkəb toplum” formasında adlandırmağı üstün sayıllar.^[8]

Böyük bir sosial qrup, içərisində bir çox alt qruplar və topluluqları ehtiva edən böyük və qlobal insan cəmiyyətidir. İnsanlar həmişə dünyanın hər hansı bir yerində meydana gəlmiş, müştərək bir həyat tərzinə malik olan böyük bir cəmiyyət və onun alt qrupların içində yaşayıblar. Sosioloqlar bunu “Qlobal cəmiyyət” və ya “Bütöv icma” adlandırırlar. Bu səbəbdən qlobal cəmiyyət və ya bütöv icma eyni mədəniyyət mirasını paylaşan alt qruplara nisbətən geniş bir topluluğu əhatə edən və onlara ümumi sosio-mədəni çərçivə yaradan böyük bir ictimai birliyi ifadə edir. Bunun əm bariz nümunələrindən biri Millət ortaya çıxarmaqdır. Qlobal birliklər və mədəniyyət təşkilatları da bura daxildir. Qlobal cəmiyyətlər şifahi və ya yazılı mədəniyyətə və yaxud süverenliyin iqtisadiyyata, dinə və siyasi gücə dayanmaqda olması vəziyyətinə görə çox çeşidli formalarda təsnif edilir. Dünya səviyyəsində son zamanlardakı inkişaflara paralel olaraq, əsas da iqtisadi cəhətdən bütün dünyanın qlobalalşmaya istiqamət aldığı ifadə edilir. Bu faktın din ilə olan əlaqələri və münasibətləri Din sosiologiyasının tədqiqatları baxımından başqa bir əhəmiyyət kəsb etməkdədir.^[9]

Din alimləri din sözünün mənşəyini ərəbcə deyn kökündən məsdər və ya isim olduğunu qəbul edirlər. Adət, itaət, mükafat, cəza, hesab, şəriət və başqa mənaları vardır. Sosial elmlər dinlərin bir camaata söykənməsinin, inanclar, əməllər, əxlaq və ictimai əhəmiyyətinin üzərində daha çox dururlar. Sosiologiya elmində dinə bir çox təriflər verilmişdir: E.S. Ames “Din ən yüksək sosial dəyərlərin şüurudur”. Emil Dürkheym “Din bir cəmiyyətin meydana gəlməsini təmin edən ayin və inanclar sistemidir”. Rudorf Otto “Din müqəddəsin təcrübəsidir”. Bu tərif bütün dinləri əhatə edərək, insanın müqəddəs olanı yaşaya bilmə qabiliyyətini ifadə edir. Rudorf Otto bu təcrübəni “qorxuducu və heyranedici sirr” olaraq xarakterizə edir.^[10]

Dinin əsas xüsusiyyəti olaraq qəbul edilən ünsürlərə görə din tərifləri fərqlidir. Onlardan bəziləri də bunlardır: Hegelə görə “Din özünü tanıyan ruhdur”; “Sonludan sonsuza yüksəlməkdir”. Bergson isə “Din zəkanın dağınıqlığı və çarəsizliyi qarşısında təbiətin qoruyucu təsiri və daha irəlidə həyatın bütününə bağlanma, həyat həmləsinin ən dərinidir”.^[11]

Qloballaşma prosesi ilə dünya tək formalı sosial görünüş alır. Bunun əleyhinə olaraq yerli dəyərlərə maraq artımı müşahidə edilməkdədir. Bu artım xüsusilə XX əsrin sonlarından etibarən diqqət çəkməkdədir. Robertson qloballaşmanın “qətiliklə ənənəni və camaat axtarışını təşviq etdiyi, həm içəridən, həm də xaricdən ənənəvi mədəniyyətin inkişafına tövfə verdiyini” bildirir. Marağın artdığı sahələrdən biri də dindir. Qloballaşma dinin sahəsini mahdudlaşdırarkən, fəaliyyətini artırmış, dinə marağın cəmləşməsinə səbəb olmuşdur. Çünki bu proses insanları azad dünya ya da dünya cəmiyyətinin vətəndaşları halına gətirir. Öz yerli kimliklərinin itdiyini görən insan və toplumlar təzədən öz dəyərlərinə qayıdırlar. Bu dönüşün çox müxtəlif sosial, mədəni, dini, siyasi və iqtisadi səbəbləri ola bilər. Lakin yerli dəyərlərə yönəlməkdə bir insan ya da cəmiyyəti ideal formada təsvir edən dəyərlərdən biri də dindir. Din Hantiqtonun da bildirdiyi kimi “eknik kimliklərin yenidən canlanmasını gücləndirməkdədir”.

Kainatda elmi və texniki inkişaflar o qədər artmaqda və yayılmaqdadır ki, bu inkişafın insanlığın xeyirinə istifadə edilməsi bir problem olaraq bilinir. Bu inkişaf da iki ölçülü bir görünüş təqdim edir. Əgər bu inkişaflar və yeniliklər əxlaqi ölçüdə düşünülsə və tərtib olunsa, ortaya çoxlu problem çıxmaz. Amma inkişaflar heç də düşündüyümüz çərçivədə davam etmir. O halda bu gedişatın istiqamətinin əlaqi və insani çərçivəyə qaytarılması problem olaraq görünür. Həqiqətən bu gün dünyadakı sosial, mədəni və iqtisadi göstəricilərə baxdıqda vəziyyətin ürəkaçan olmadığı açıq-aydın seçilir. Qloballaşmadan böhrana düşən cəmiyyətlər dini sahəyə yönəlirlər. Din bu mənada qloballaşmanın təhdidlərindən qorunmaq üçün bir sığınacaq rolu oynayır.

Qloballaşma müddətində din insanlığın önündəki problemlərin həll edilməsində bir qurtarıcı fenomen olaraq dəyərləndirilir. Bergerə görə müasir sahələrdə belə dini nəzərə almadan edilən qiymətləndimələr son dərəcə əksikdir. Din sosial bir faktdır. Dünən olduğu kimi bu gün də insan və cəmiyyət həyatında varlığını davam etdirməkdədir. Din insan və cəmiyyət reallığı olaraq qloballaşmada irəliyə çıxan bir dəyər olma xüsusiyyətini qoruyur.

Dinlər qloballaşma ilə həm özlərini başqalarına təqdim etmə, həm də digərləriylə bir araya gəlmə imkanı tapırlar. Beləliklə, qarşılıqlı bir tanışma və məlu-matlanma mühiti meydana gəlir. Bu proses din mənsublarının dar dünyagörüşünün ortadan qalxmasına və onların dünyanı tanımalarına yardımçı olur. Bu mənada dindarlar da qloballaşma müddətində özlərini də yeniləmə imkanı tapa bilirlər. Beləliklə, dini həyata tətbiq edərkən tək ölçülü dəyişməz dindarlıq yerinə zaman, məkan və şərtlərə görə fərqli şəkillərdə tətbiq imkanı olan bir din anlayışına qovuşa bilirlər. Bu ancaq elm və elmlənmə yolu ilə mümkündür.

Qloballaşma dünya insanlığının dinlərdən yararlanması baxımından da bir imkan olaraq dəyərləndirilir. Dinlər yüksək əxlaq təlimləri çərçivəsində ortaq dəyərlər meydana gətirirlər. Bunun reallaşması üçün qloballaşma dinin bu gücünü istifadə etməyi sınayacaq və əxlaqlılığın yeksələn dəyərlər olaraq qəbul edilməsini təmin edəcəkdir. Bunun üçün bütün din mənsublarının öz önyarğılarından təmizlənərək, insanlığın bu gün yaşadığı və gələcəkdə yaşaya biləcəyi fəlakətləri aradan qaldırmaq səyi göstərmələri lazımdır. Əgər müxtəlif mədəniyyət və dinlərə mənsub olan insanlar bir dövlət daxilində sülh içində yaşamaq istəyirlərsə, bir ortaq qaydalar, hüquqlar və vəzifələr şüuruna malik olmalıdırlar. Bu da ancaq qlobal bir əxlaqi məsuliyyət ideası ilə təmin edilə bilər.

Qlobal əxlaqi məsuliyyət ortaya qoyularkən dinlər özlərini tətbiq etmə şəklində təqdim etməməlidirlər. Əksinə plüralist bir mühitdə bilikdə yaşama formulu çərçivəsində davamlı bir sülhün stunları axtarılmalıdır. Bu axtarış qloballaşmanın bütün sahələnində tətbiq edilə bilsə, insanlığın qlobal böhrandan çıxması mümkün olar. Dolayısıyla dini və əxlaqi sahədəki bu inkişaflar həyatın digər sahələrinə də təsir edərək qlobal problemlərin həllini asanlaşdıra bilər.^[12]

Ənənəvi cəmiyyətlərdə sosial din mərkəzli quruluş meydana gətirdiyi halda, modern cəmiyyətlərdə mərkəzi qurum iqtisadiyyatdır. Müasir elmin üstün olduğu qurumların təşəkkülünü, işləməsini və qurumlar arasındakı münasibətləri nizamlamasına baxmayaraq, hələ də insanın inamı əxlaqi vəziyyətinə, irrasional və metafizik dəyərlərinə təsiretmə gücünə sahibdir. Formasını dəyişdirsə belə dinin modern insanın həyatına təsir etməyə davam etdiyi gözlənilir. Lakin bu ənənəvi quruluşa qayıtmaq kimi olmayacağı açıq-aydındır. Din böhran və çöküşlərə qarşı insanı müdafiə edir. Buna görə cəmiyyətlərin böhranlı dövrlərində dinə meyllər artmaqdadır.^[13]

Rəşad Mehbaliyev, Qloballaşma və mədəniyyət, Azərbaycan mədəniyyəti qloballaşma dövründə

• İqtisadi qloballaşma