Mayya Sivilizasiyasi - Wikipedia
Mayya — Qızıldərili Mayya xalqı tərəfindən qurulan Xristofor Kolumbdan əvvəlki Amerika sivilizasiyalarından biridir. Mərkəzi Amerika sivilizasiyası olan Mayya sivilizasiyası, min illər ərzində Meksikanın cənub-şərqindən, Honduras, Salvador və Qvatemalaya qədər uzanan Mezoamerika bölgəsində hökm sürmüşdür. Meksikanın cənub-şərqində beş dövlət qurmuş Mayyalar (Campeche, Chiapas, Quintana Roo, Tabasco və Yucatn), tarixləri boyu yüzlərlə dialekt istehsal etmişlər və bu dialektlərdən bəziləri günümüzdə hələ də danışılan 21–44 Mayya dilinin əmələ gəlməsini təmin etmişdir. Bu sivilizasiya e.ə.600 vasitələrində yüksəlişə keçmiş, b.e. 3-cü əsrdə qızıl dövrünə (klassik dövr, b.e. 250–900-cü illərində addım atmış, kənd-dövlətlərinin siyasi qarışıqlıqlar nəticəsində dağıldığı b.e.900-cü ilə qədər geniş bir sahədə varlığını davam etdirmiş və İspaniya işğalı ilə də, dağılma prosesinə girmişdir. Mayya sivilizasiyası bir çox baxımdan bitmiş olsa da, geniş inancın əksinə, Mayyalar yox olmamışlar, hazırda bu ölkələrdə yaşayır və Mayya dillərindən bəzilərini danışırlar.
| Tarixi dövlət | |
| Mayya sivilizasiyası | |
|---|---|
 |
|
|
|
|
| Rəsmi dilləri | Mayya dili |
| İdarəetmə forması | erkən monarxiya |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Köhnə Mayyaların (Mayyaların indiki nəsillərinə nisbətən deyilən termin) astronomiya, riyaziyyat, memarlıq və incəsənət kimi bir çox sahədə inkişaf etmiş bir mədəniyyət səviyyəsindədir. Rabinal Achi, Popol-Vuh, Çilam Balam, Mayya ədəbiyyatı bu mədəniyyətin həyatını təsvir edir. İspaniya işğalı 1697-ci ildə Itza Mayya'nın paytaxtı Tayas və Qvatemaladakı Mayyaların paytaxtı Zacpeten'in alınması ilə sona çatdı və son Mayya dövləti 1901-ci ildə paytaxtı Meksika işğalı ilə yox oldu.
Mayyalıların torpağı üç bölgəyə bölünür: Cənubun "Yuxarı Torpaqları" cənubun (və ya ortanın) "Aşağı Torpaqları" və şimalın "Aşağı Torpaqları". "Yuxarı ərazilər" kapsları Qvatemala və Kiapasın yüksək hündürlükdə ki, ərazilərini əhatə edir. Cənubun aşağı torpaqları "Yuxarı torpaqlar"ın şimalında yerləşir və Meksikadakı Peteni, Quintana Roo şimali Qvatemalanı, Beliz və Salvador daxildir. Şimaldakı "Aşağı Torpaqlar" isə Yukatan yarımadası və Puuc yüksəkliklərinin qalan hissəsini əhatə edir.
Klassik dövrdən bəri qeyri-adi quruluşlar qoymuş və Nakbe, Mirador, San Bartolo, Cival, Tikal, Quiriguá (hər ikisi Ümumdünya İrs Siyahısına daxil edilmişdir) kimi Palenque, Copan, Río Azul kimi klassik dövrdə Mayya tərəfindən qurulmuş bəzi məşhur şəhərlər. Mayya sivilizasiyasının ən maraqlı abidələri dini mərkəzlərdəki piramidalardır. Bundan əlavə, hökmdarların sarayları və divar rəsmləri və plasterlərlə bəzədilmiş nəcib insanların evləri maraqlı abidələr sırasındadır. Maraqlı Mayya əsərlərindən biri, hökmdarların şəcərələrini və hərbi qələbələrini təsvir edən ustad daş oymaları ilə bəzədilmiş Mayunca totem(ağac-daş). Mayyanın ticarət mallarına yeşim, kakao, qarğıdalı, duz və obsidian daxildir. Türklər kimi Mayyalılar da Yeşim daşına xüsusi əhəmiyyət verirdilər.
Mayyaların tarixi
redaktəKlassik dövrdən əvvəl
Tapıntılar Mayya bölgəsinin eramızdan əvvəl 10000–11000-ci illərdə yaşadığnı göstərir. Hələ klassikdən əvvəlki dövrlə bağlı böyük bir mübahisə var. Bu mövzuda bir kəşflər və tapıntı azdır.
Arxeoloqların çox istəmədiyi bir fikir James Jamesward tərəfindən irləi sürülmüşdür. Jameswarda görə Mayyalar təxminən 12000 il əvvəl (e.ə 10000) Sakit okean sahillərində ki, Mu qitəsindən bu qitəyə köç etmiş bir xalqdır. Dissertasiyasının bir hissəsi mineraloq və arxeoloq idi. William Niven'in 1921-ci ildə Mexiko şəhəri yaxınlığındakı Santiago Ahuizoctla'nda qazıntı işləri, Trano, Drezden kimi Maya əlyazmalarına və Uxmal məbədi və Xochicalo Piramidasının kitablarına və Asiya ilə Amerika xalqlarına bənzər tərəflərə əsaslanan 2600 tablet tapdı. izah etməyə çalışır. Churchwarda görə, Munun bat etibarən dünya mədəniyyətlərində bir irəliləyiş yox, bir çöküş, yəni yüksək bir mədəniyyət səviyyəsindən geriləmə baş vermişdir. Doğma məsələsi oxşarlıqları açıqlamaq üçün ortaya atılmış bir başqa görüş isə miqrasiyanın Asiyadan Amerikaya Berinq Boğazı vasitəsilə aparılmış ola biləcəyinə inanar. Mövzuya dair son elmi tədqiqatlar, tamamilə sübut edilmiş bir nəzəriyyə hələ ortaya qoymamaqla yanaşı, Mayya dilinin də daxil olduğu Amerindiyen dil ailesinin təxminən 16.000 il əvvəl Sibir mənbəli bir köç dalğası ilə yarandığı, yəni Amerindiyen dil ailesindekilerle Sibirdə yaşayanların o vaxta qədər eyni dildə danışdığı nəticəsinə gəlmişdir). Bu oxşarlıqlar üzərində çalışan adlardan biri də Dr. Dr. Haluk Bərkməndir.
Maya bölgəsində klasik-öncesi dövrünün əvvəl əmin olacağımız bir şey, iqlim şəraitinin müxtəlif heyvan növlərinin aradan qalxmasına yol açmış böyük dəyişikliklərə uğramış olmasıdır. Bu dəyişikliklər yəqin ki, əsas tədbir olan ov mövzusunda yer dəyişikliyinə və yabanı meyvə, toxum və köklərin yeyilməsinə səbəb olmuşdu. Bütün Yucatan Yarımadasında nəsli kəsilmiş heyvan növlərinə və bu dövrə aid insan tədbirlərinin izlərinə rast gəlinmişdir; Campechedeki Industria de la Concepcin alətləri və Loltndaki mağaralarda olan divar resimleri [20] bu dövrə aid insan tədbirlərini göstərən tapıntılara nümunə olaraq göstərmək olar.
Maya şahlıqları
redaktəTarixə aşağıdakı şahlıqlar məlumdur: Baakul şahlığı, Mutul şahlığı, Kanul şahlığı.
Mayya xalqı bu gün
redaktəHal-hazırda Yukatan yarımadasında, Belizdə, Qvatemalada və Hondurasda 6,1 mln. çox mayya yaşayır. Mayyaların hazırkı dinləri katolik dini ilə ənənəvi mayya dini ilə sintez şəklində qurulmuşdur. Yukatanda yaşayan mayya xalqlarının bölgəyə görə fərqli geyim tərzi var.
Din və Qurbanvermə
redaktəMərkəzi Amerika hindularındakı kimi, mayya xalqında da qan çox böyük önəm kəsb edirdi. Bizim günlərə kimi çatmış bir çox keramik əşyalarda qanburaxma mistik rituallarını görmək olar. Dodaqlarını, dilini, penisini, qollarını deşməklə onlar yığılan qanı ritual qablara doldururdular. Mayya inanclarına görə, qan insan enerjisinin mənbəyi və insanın ruhunu simvolu sayılırdı. Mayya dini politeistikdir. Yəni mayya panteonunda olan Tanrılar, yaşama müddəti orta insan yaşam müddəti ilə eynidir. Bunun üçün insan qurban verilməsi, mayyalar üçün bir cür ilahların yaşama müddətinin uzadılması ilə əlaqələnə bilər. İnsanın Tanrılara qurban verilməsi fərqli formada həyata keçirilirdi — suda boğma, vulkanik daşdan hazırlanmış iti bıçaqlarla sinədə kəsik edərək "döyünən ürəyin" çıxarılması, senot adlanan böyük kəhrizlərə atma və s.
Yazı
redaktəArxeoloqlar tərəfindən aşkar edilmiş ən qədim monument stella, indiki Meksikanın Oaxako ştatındadır. Onun yaşı b.e. 700 ilinə təsadüf edir. Yukatan yarımadasının ispan konkistador tərəfindən sonra mayya heroqliflərinin öyrənilməsinə başlanılır. Bunlardan ən birinciləri katolik monaxları idilər. Onlar bu yazıları öyrənməklə mayya xalqını xrıstian dininə çevirmək arzusunda idilər. Mayya yazısı ilə ilk elmi kitab yazan isə Dieqo de Landa idi. O yanlışça hesab edirdi ki, mayya yazısı latın əlifbasına çox bənzəyir, və hər simvol bir hərfin mənasındadır. İlk olaraq mayya heroqliflərinin açılmasında tanınmış Yuri Valentinoviç Knorozov oldu.
Süqutu
redaktəMayya mədəniyyətinin süqutu haqqında bir sıra fikirlər mövcuddur:
- I fikir:Epidemiya — İddia edilir ki, mayya mədəniyyəti epidemiya nəticəsində süqut etmişdir.
- II fikir:Qlobal istiləşmə — 2017-ci ildə tarixçilər belə bir fikir irəli sürdülər ki, 250-ci ildə qlobal istiləşmə baş vermiş və insanlar aqressivləşdiyindən daxili çəkişmələr baş vermiş və dövlət dağılmışdır.
Mənbə
redaktə- "Источники по древней истории Центральной и Южной Америки Arxivləşdirilib 2007-10-21 at the Wayback Machine"
- "Обзор важнейших литературных источников об индейцах майя"
- Диего де Ланда, "Сообщение о делах в Юкатане"
- Берналь Диас дель Кастильо, "История Индий"
- Бартоломе де Лас Касас, "Кратчайшее сообщение о разрушении Индий"
- Диего де Лопес Когольюдо, История Юкатана. КНИГА 4. Мадрид, 1688 (пер. В. Талах). — Киев, 2009.
- Летопись какчикелей, "Франсиско Эрнандес Арана Шахиль. "Памятная записка из Солола или Текпан-Атитлан, называемая также Летопись Какчикелей" (пер. В. Талах). — Киев, 2009". 2012-12-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-08-29.
- "ХРОНИКИ БААКУЛЬСКИХ ВЛАДЫК. — Киев, 2009 (пер. В.Талах)". 2012-12-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-08-29.
- Книги Чилам Балам из Чумайеля — священная книга юкатекских майя
- Веретенникова А. М, "Города майя и ацтеков", Москва, изд-во Вече, 2003 год
- Гуляев В., "Древние Майя. Загадки погибшей цивилизации"; "Забытые города майя"; "Города-государства майя"
- Джилберт Э., Коттерелл M., "Тайны майя"
- Керам К., "Первый американец. Загадка индейцев доколумбовой эпохи Arxivləşdirilib 2007-12-14 at the Wayback Machine"
- Кузьмищев В., "Тайна жрецов майя"
- Майкл Ко, "Майя. Исчезнувшая цивилизация: легенды и факты" М., Центрполиграф, 2004.
- Деметрио Соди, "Великие культуры Месоамерики"
- Спенс, Льюис, "Мифы инков и майя", Пер. с англ. Л. А. Карповой, Центрполиграф; Москва; 2005, ISBN 5-9524-2004-4
- Милослав Стингл, "Тайны индейских пирамид Arxivləşdirilib 2007-10-08 at the Wayback Machine" М., Прогресс, 1982. Книга написана в конце 60-х годов XX века и частично устарела.
- Таубе, Карл Мифы ацтеков и майя, Пер. с англ. К. Ткаченко, М.: ФАИР-ПРЕСС, 2005. — 112 с.: ил., тираж 3000 экз.
- Энциклопедия "Исчезнувшие цивилизации" Затерянный мир майя, Пер. с англ. Н. Усовой. — М.: ТЕРРА, 3–37 1997. — 168 с.: ил.
- Глуховский Д. "Сумерки"
