Emireli Tahircalli - Wikipedia

Əmirəli 1790-cı ildə ləzgi kəndi Tahircalda anadan olub. Gəncliyində oradan Kürə rayonuna köçmüş və Yuxarı-Yaraq kəndində mədrəsəsində Məhəmməd Əfəndi Yaraqi müəllimdən elmlər öyrənmiş, sonra onunla birlikdə Avaristana qaçmış və ona xidmət edərək öz payını almışdır. Aşkar və məxfi elmlər baxımından faydalar əldə etmiş, həmçinin qardaşı Məhəmməd Əfəndinin Meymunat adlı qızı ilə evlənmiş və ondan bir oğlu olmuşdur. 1835-ci ildə şair dostu Abdulla ilə birlikdə Quba qəzasının Amsar kəndinə Abbasquli ağa Bakıxanovun yanına gəlir. Sonuncu dostlarının məsləhəti ilə Gülüstan ədəbi dərnəyini təşkil edir və Əmirəli də bu dərnəyin işində iştirak edir^[1] . Sonralar Əmirəli oradan Kyurinski rayonuna qayıdıb ailəsini Yuxarı-Yaraq kəndində məskunlaşdırdı və özü də Məkkəyə həcc ziyarətinə getdi və 1846-cı ildə bu səfərdə vəfat etdi^[2] .

Əmirəli Tahircallı poetik irsi iki dövrə bölünür: sürgünə qədərki və sürgündə yazılmış əsərlər. Şair sürgünə qədər əsasən sevgi şeirləri yazıb. Onun sevgi lirikalarına "Sevdiyim", "Aman günüdür", "Deyilmi" ("Elə deyilmi") kimi əsərləri daxildir ^[3] . Lirik qəhrəman Əmirəlinin daxili aləmi əks hisslərlə doludur: kədər, lirik qəhrəmanın özünün halını üzə çıxarmaq, sevgilisini təsvir edərkən meydana çıxan sevinc. Bu hisslərin təzadlılığı şairin lirikasının əsas motivini – qarşılıqsız sevgini müəyyən edir ^[3] . Əmirəlinin poetik dünyasının təkamülü hisslərin dəyişməsi ilə müşayiət olunur. Optimist, sevgi dolu hisslər tədricən real həyatla bağlı pessimist əhvali-ruhiyyə ilə əvəzlənir. Belə ki, məsələn, "Oldu" ("Oldu") qoşmasında lirik qəhrəman xoşbəxtlikdən sevinir. Səbəb sevgili ilə görüş və onun razılığıdır ^[3] :

Dedim: mən gəlmişəm bir iltimasa,

Dedi: muradını istə nə isə,

O şəkər ləbindən bir dadlı büsə,

Hər gün aramızda bir adət oldu.

Ancaq başqa əsərlərdə, məsələn, "Deyilmi" ("Elə deyilmi") əsərində qəhrəmanın əhvali-ruhiyyəsi sıxılır və qıza əzab verməkdə günahlandırır, "Sevdiyim" də isə artıq sevgi yuxuya çevrilmiş bir xatirə və vətəndən ayrılıq ön plana çıxır ^[3] . Əmirəli yaradıcılığında dünya haqqında beytlər-fikirlər var. Şairin fəlsəfi lirikasında kədər, həzinlik, həyatdan narazılıq ifadə olunur. O, dünya nizamı, həyatın mənası haqqında düşünür. Həmişə eyni sualla qarşılaşır: niyə bu dünyada həqiqət və ədalət yoxdur. Şair uzun müddətdir ki, bu suala cavab axtarır. Və beləliklə, o, belə bir nəticəyə gəlir: insanın həyatında anlaşılmaz, gözlənilməz bir şey cazibədar olur. İnsana öz iradəsini diktə edir ^[3] . Şairin fəlsəfi lirikasının əsas problemlərindən biri də dünyanın zəifliyi, insan həyatının keçiciliyi problemidir. İnsanın qarşısına hansı hüdudsuz məkan yayılırsa, o zamanla məhduddur. Ona görə də öz təntənəli "mən" ini təsdiq etmək üçün insan mənəvi sərhədləri keçməməli və onu əhatə edən reallıqla tarazlıq tapmalıdır ^[3] . Şəri doğuran problemlər şairin fəlsəfi düşüncələrinin fonunu, əsasını təşkil edir. Bunun fonunda o, dünya düzəni və oradakı insanın yeri haqqında düşünür. Şair bilir ki, dünya öz qanunları ilə hərəkət edir və insan bu qanunları dəyişmək iqtidarında deyil. "Ey könül" adlı bir şeirində ruhunu nəzərdə tutaraq yazır ^[3] :

Hər xəstə davasın bulacaq deyil,

Hər yara məlhəm olacaq deyil,

Heç kəs qalmayıb, gələcək deyil,

Dünya qayğısına düşmə, ey könül.

Əmirəli vətən həsrətini ifadə etdiyi çoxlu şeirlər yazır. Vətən onun poetik mahiyyətini müəyyən edən o müqəddəs məfhumlardan biridir. Və buna görə də bütün varlığı ilə ondan ayrılığı hiss edir ^[3] . Vətən anlayışı bütöv bir şey kimi poetik şüurda onun tərkib hissələrinə — xalqa və təbiətə bölünür. Onları ayrı-ayrılıqda tərənnüm etməklə şair vətənin vahid obrazını yaradır ^[3] .

• С. А. Бедирханов. Азербайджаноязычная лезгинская поэзия ХVIII-ХIХ веков. — Махачкала, 1999. — 162 с.