Qedim Illiriya Medeniyyeti - Wikipedia

İlliriya dili Hind-Avropa dili və ya antik dövrdə Cənub-Şərqi Avropada İliriyalıların danışdığı dillər qrupu idi. Şəxsi adlar və yer adları istisna olmaqla, dil təsdiqlənməmişdir. İlliriya və onun qonşu dilləri arasındakı əlaqələr haqqında məlumat azdır. Bir vaxtlar İtaliyanın cənubunda danışılan Messapik ilə yaxın münasibət irəli sürülüb, lakin hələ də sübut olunmayıb. Venetik və Liburnian ilə əlaqələr də müzakirə edildi, amma indi əksər alimlər tərəfindən rədd edilir. Müasir dillər arasında alban dilinin iliriyanın sağ qalmış nəslindən olduğu ehtimal edilir, baxmayaraq ki, bu da sübut olunmamış qalır.

İlliriyalılar çoxallahlı idilər və təbiətin güclərindən inkişaf etmiş bir çox tanrılara sitayiş edirdilər. İlliriya tanrıları Roma dövrünə aid heykəllər, abidələr və sikkələr üzərindəki yazılarda xatırlanır və bəziləri Antik yazıçılar tərəfindən müqayisəli din vasitəsilə şərh edilir. ^[1] İlliriyada Dey patrus Göy Atası kimi ibadət edilən tanrı, Prende məhəbbət ilahəsi, En və ya Enji od tanrısı, Yupiter Parfin Parfinlərin baş tanrısı, Redon Lissus, Darson, Skodra və Dirhakum sahil şəhərlərindəki bir çox kitabələrdə görünən dənizçilərin himayədar tanrısı və.s var idi. Dalmatiya və Pannoniyada Roma dövründə ən məşhur ritual ənənələrdən biri, Pan ikonoqrafiyası ilə təsvir edilmiş vəhşi, meşələrin Roma qəyyumluq tanrısı Silvanus kultu idi. Tadenus isə Bosna çayının mənbəyi yaxınlığında tapılan yazılarda Apollonun şəxsiyyətini və ya epitetini daşıyan Dalmatiya tanrısı idi. Akorna və ya Arquornia yalnız Nauportus və Emona şəhərlərində ibadət edilən bir göl və ya çay ilahəsi idi.

Bir sıra İlliriya toponimləri və antroponimləri heyvan adlarından əmələ gəlmiş və heyvanlara olan inancları mifoloji əcdad və qoruyucu kimi əks etdirirdi. İlan ən mühüm heyvan totemlərindən biri idi. ^[2] İlliriyalılar sehrlərin və pis gözün gücünə inanırdılar. İliriyalıların həyatında insan qurbanı da rol oynamışdır. Arrian, Böyük İsgəndərlə döyüşdən bir qədər əvvəl İlliriya başçısı Kleitusun üç oğlan, üç qız və üç qoç qurban verməsini qeyd edir.

Dəmir dövrü İlliriyalılar arasında ən çox yayılmış dəfn növü tumul və ya kurqan dəfni idi. İlk tumulun qohumları onun ətrafında dəfn olunur. Arxeologiya bu tumulların içərisində silahlar, bəzək əşyaları, geyimlər və gil qablar kimi bir çox artefakt tapmışdır. İlliriyada, xüsusən də Roma dövründə ortaya çıxan zəngin dini inanclar və dəfn mərasimləri bu bölgədəki mədəni kimliklərin müxtəlifliyini əks etdirə bilər.

Drilon Mati Qlasinak mədəniyyəti ilk dəfə Balkan yarımadasının qərbində, cənubda müasir Albaniyanın, şərqdə Kosovonun, Çernoqoriyanın, cənub-şərqin böyük hissəsini əhatə edən ərazidə son tunc və erkən dəmir dövründə inkişaf etmiş arxeoloji mədəniyyətdir. Adını Bosniya-Hersoqovina və Albaniyada yerləşən Qlasinak və Mati ərazilərindən almışdır. Qlasinak Mati mədəniyyəti həm Qərbi Balkanlarda orta Tunc dövrünü, həm də erkən Dəmir dövrü ilə əlaqəli yenilikləri təmsil edir.

Komani Kruja mədəniyyəti Albaniyanın mərkəzi və şimalında, Monteneqronun cənubunda və Şimali Makedoniyanın qərb hissələrində son antik dövrdən orta əsrlərə qədər təsdiqlənmiş arxeoloji mədəniyyətdir. O, Adriatik sahilini mərkəzi Balkan Roma əyalətləri ilə birləşdirən Dardaniya və Via Egnatia yol şəbəkələri boyunca təpələrin altında tikilmiş yaşayış məntəqələrindən ibarətdir. Kruja və Lezha bu mədəniyyətin əhəmiyyətli yerlərindən biridir. Komani-Krujanın əhalisi Roma Yustinian hərbi qalalar sistemi ilə əlaqəli olan yerli, qərb Balkan xalqını təmsil edir. ^[3]

Tunc dövründə Albaniya ərazisində bir sıra İlliriya və Qədim Yunan tayfaları meydana çıxmağa başlamış və eyni zamanda bir neçə sənət mərkəzi yaradılmışdır. Terakota hər iki mədəniyyət tərəfindən, xüsusən də relyef və digər memarlıq məqsədləri üçün geniş istifadə edilmişdir. ^[4] Dulusçuluq sənəti də həmin dövrdə inkişaf edib və antik dövrdən yaranan ən fərqli sənətlərdən sayılır. Dulusçuluq sənətində müxtəlif simvollar, rituallar, dil və folklor təcəssüm olunurdu. Devol vadisinin adını daşıyan Devollian qabları İlliriyalılar tərəfindən hazırlanmışdır.

• Messapi dulusçuluğu eramızdan əvvəl 7-ci əsrdən eramızdan əvvəl 3-cü əsrə qədər İtaliyanın cənubundakı Apuliya bölgəsində istehsal olunan Messapian keramika növüdür. Messapi dulusçuluğu eramızdan əvvəl 1000-ci illərdə Messapilər tərəfindən hazırlanmışdır. Messapian keramika ilk növbədə dairələr, kvadratlar, brilyantlar, üfüqi tire naxışları, svastika və digər oxşar motivlər kimi həndəsi naxışlardan ibarət idi.

• Peketian dulusçuluğu eramızdan əvvəl 7-6-cı əsrlərin əvvəllərindən Peketians tərəfindən İtaliyanın cənubundakı Apulian bölgəsində hazırlanmış bir qab növüdür. Yerli bir növdür. Saxsı qablar yalnız qəhvəyi və qara rənglərə boyanmış, həndəsi ornamentlər, svastikalar, almazlar, üfüqi və şaquli xətlərlə bəzədilirdi.

• Devol vadisinin adını daşıyan Devollian qabları İlliriyalılar tərəfindən hazırlanmışdır. İlliriyalıların saxsı məmulatları əvvəlcə dairələr, kvadratlar, brilyantlar və digər oxşar motivlər kimi həndəsi naxışlardan ibarət idi, lakin sonralar Qədim Yunan saxsı sənətinin təsiri altına düşdü.

• İlliriya
• İlliriyalılar
• Komani-Kruja culture
• Illyrian kingdom