Proto Hind Avropa Dili - Wikipedia
Proto-Hind-Avropa dili və ya Hind-Avropa ana dili — Hind-Avropa dillərinin müştərək əcdadı olduğu iddia edilən hipotetik dil ailəsidir.[1] Proto-Hind-Avropalıların danışdıqları bu dil haqqında yazılı məlumat olmadığından, onun haqqında məlum olanlar tarixi linqvistika və yenidənqurma metodlarından istifadə edərək bu dil ailəsindəki dillərin müqayisəsi nəticəsində aşkar edilən xüsusiyyətlərə əsaslanır.[2] Tarixən Hind-Avropa dilinin təxminən eramızdan əvvəl 3500-cü illərdə danışıldığı güman edilir. Ancaq tarixlə bağlı fikirlər müxtəlifdir. Ehtimal olunur ki, dilin ilkin danışanları Şimali Qara dənizdə, Şərqi Avropanın Xəzər çöllərində yaşamışlar.[3] Proto-Hind-Avropa dilində danışanlar köç yolu ilə bir-birindən ayrıldıqda, bu dil müxtəlif alt qollara bölünmüşdür.[4] Bu gün Hind-Avropa dil ailəsində təxminən 445 yaşayan dil mövcuddur.[5]
Nəzəriyyənin inkişafı
redaktəProto-Hind-Avropa dilinin linqvistik və fonetik xüsusiyyətlərinə dair birbaşa konkret sübut yoxdur. Bu hipotetik dil müasir linqvistikanın müqayisəli metodundan istifadə edilməklə hazırlanmışdır. Müqayisəli metod neoqrammatik məktəb tərəfindən əsası qoyulmuş səs qaydalarına əsaslanır. Müqayisəli metod dilləri müqayisə edir və səs qaydalarını tətbiq etməklə ümumi əcdad dili yaradır.[6]
Hind-Avropa dilləri sahəsində ilk tədqiqatların sanskrit, yunan və latın dilləri arasındakı oxşarlıqları ortaya qoyan və bu dillərin müştərək əcdadı olduğu iddiasını irəli sürən Uilyam Cons tərəfindən aparıldığı düşünülür. Lakin məlumdur ki, 1500-cü illərdə avropalı səyahətçilər Hind-İran dilləri ilə Avropa dilləri arasında oxşarlıqlardan xəbərdar idilər.[7]
1653-cü ildə Markus Zuerius van Boxhorn alman, rumın, yunan, baltik, slavyan, kelt və İran dillərini özündə birləşdirən proto-dil təklif etmişdir. Bundan başqa, 1767-ci ildə Académie des Inscriptions et Belles-Lettresə göndərilmiş xatirə kitabında bütün həyatını Hindistanda keçirmiş fransız yezuit Qaston-Laurent Coeurdoux, Sanskrit dili ilə Avropa dilləri arasında oxşarlıqlar göstərmişdir.[8][9]
Bir çox cəhətdən William Jonesun bu sahədəki işi sələflərindən daha az dəqiqdir, çünki o, Hind-Avropa dil ailəsinə Misir, Yapon və Çin dili kimi dilləri də daxil etmişdir.[10]
1816-cı ildə Frans Bopp sanskrit, fars, yunan, latın və alman dillərinin müştərək mənşəli olduğunu iddia etdiyi “Sanskritcədə fleksiya sistemi haqqında” adlı əsərini nəşr etdirmişdir. 1833-cü ildə “Sanskrit, zend, yunan, latın, litva, qədim slavyan, qot və alman dillərinin müqayisəli qrammatikası” adlı əsərini nəşr etdirmişdir.[11]
1822-ci ildə Yakob Qrimm özünün “Deutsche Grammatik” əsərində bu gün də Qrim qanunu kimi tanınan qaydanı tərtib etmişdir. Qrimm Alman və Hind-Avropa dil ailələri arasındakı əlaqəni göstərmiş və bu dil ailələri arasında səslərin müntəzəm olaraq dəyişdiyini nümayiş etdirmişdir.[12][13]
Avqust Şleyxerin “Hind-Avropa, sanskrit, yunan və latın dillərinin müqayisəli qrammatikası məcmusu” (1874-77) adlı əsəri proto-hind-avropa dilinin rekonstruksiyası üçün həyata keçirilmiş olan ilk cəhdlərdən biridir.[14][15]
1900-cü illərin əvvəllərində bu gün də qəbul edilən Proto-Hind-Avropa dilinin ilk tərifləri meydana çıxmışdır. O vaxtdan bəri ən böyük inkişaf Anadolu və Tohar dillərinin kəşfi olmuşdur. Bundan əlavə, qırtlaq nəzəriyyəsinin inkişafı da əsas mərhələlərdən biri olmuşdur. Bu nəzəriyyə proto-hind-Avropa dilinin fonologiyasının linqvistik rekonstruksiyasında müqayisə üsulundan daha düzgün və dəqiq nəticələr verir.[16]
Julius Pokornynin 1959-cu ildə nəşr etdirdiyi Indogermanisches etymologisches Wörterbuch (Hind-Avropa etimoloji lüğəti) kitabı onun dövrünə qədər olan yığılmış olan informasiyaları ehtiva etməsi və ətraflı morfoloji əsər olması ilə diqqəti çəkir.[17] Kurylowiczin 1956-cı ildə nəşr olunan Apofoniya əsəri Hind-Avropa dillərində səs dəyişikliklərindən bəhs edir. 1960-cı illərdən etibarən Anadolu dilləri haqqında əldə edilmiş olan informasiyalar da, Anadolu dillərinin Hind-Avropa dil ailəsi ilə əlaqəsini sübut etmək üçün kifayət etmişdir.[18]
Saylar
redaktəProto-Hind Avropa dilində sayların aşağıdakı formada olduğu zənn edilir:
| Sihlerin fikiri | |
|---|---|
| bir | *Hoi-no-/*Hoi-wo-/*Hoi-k(ʷ)o-; *sem- |
| iki | *d(u)wo- |
| üç | *trei- , *tri- |
| dörd | *kʷetwor- (o-grade), *kʷetur- (zero grade)
(bknz: kʷetwóres yasası) |
| beş | *penkʷe |
| altı | *s(w)eḱs; muhtemelen -> *weḱs |
| yeddi | *septm̥ |
| səkkiz | *oḱtō, *oḱtou or *h₃eḱtō, *h₃eḱtou |
| doqquz | *(h₁)newn̥ |
| on | *deḱm̥(t) |
İstinadlar
redaktə- ↑ Fortson, (2010). səh. 16
- ↑ "Archaeology et al: an Indo-European study" (PDF). School of History, Classics and Archaeology. The University of Edinburgh. 2018-04-11. İstifadə tarixi: 2018-12-01.
- ↑ "Indo-European languages – The parent language: Proto-Indo-European". Encyclopedia Britannica (ingilis). İstifadə tarixi: 2021-09-19.
- ↑ Ivić, Pavle; Hamp, Eric P.; Lyons, John. "Linguistics". Encyclopaedia Britannica. March 5, 2024. İstifadə tarixi: August 9, 2024.
- ↑ Powell, Eric A. "Telling Tales in Proto-Indo-European". Archaeology. İstifadə tarixi: 2017-07-30.
- ↑ Auroux, Sylvain. History of the Language Sciences. Walter de Gruyter. 2000. səh. 1156. ISBN 3-11-016735-2.
- ↑ Sir William Jones, British orientalist and jurist // Encyclopædia Britannica. İstifadə tarixi: 3 September 2016.
- ↑ Comparative linguistics // Encyclopædia Britannica. İstifadə tarixi: 27 August 2016.
- ↑ "Linguistics – The comparative method". Science. Encyclopedia Britannica. İstifadə tarixi: 27 July 2016.
- ↑ Momma, Haruko. From Philology to English Studies: Language and Culture in the Nineteenth Century (ingilis). Cambridge University Press. 2013. 65–66. ISBN 978-0-521-51886-4.
- ↑ Wheeler, Kip. "The Sanskrit Connection: Keeping Up With the Joneses". Carson–Newman University. İstifadə tarixi: 16 April 2013.
- ↑ Franz Bopp, German philologist // Encyclopædia Britannica. İstifadə tarixi: 26 August 2016.
- ↑ Grimm's law, linguistics // Encyclopædia Britannica. İstifadə tarixi: 26 August 2016.
- ↑ Neogrammarian, German scholar // Encyclopædia Britannica. İstifadə tarixi: 26 August 2016.
- ↑ August Schleicher, German linguist // Encyclopædia Britannica. İstifadə tarixi: 26 August 2016.
- ↑ Kuryłowicz, Jerzy (1927). "ə indo-européen et ḫ hittite". In: Witold Taszycki and Witold Doroszewki (eds.), Symbolae Grammaticae in honorem Ioannis Rozwadowski, v. 1, 95–104. Krakow: Uniwersytet Jagielloński.
- ↑ Saussure, Ferdinand de. Mémoire sur le système primitif des voyelles dans les langues indo-européennes. University of California Libraries. Leipsick : B. G. Teubner. 1879.
- ↑ Blench, Roger. Archaeology and language: Methods and issues // Bintliff, J. (redaktor). A Companion to Archaeology (PDF). Oxford, UK: Basil Blackwell. 2004. 52–74.
Biblioqrafiya
redaktə- Anthony, David W.; Ringe, Don. "The Indo-European Homeland from Linguistic and Archaeological Perspectives". Annual Review of Linguistics. 1 (1). 2015: 199–219. doi:10.1146/annurev-linguist-030514-124812.
- Bomhard, Allan. "The Origins of Proto-Indo-European: The Caucasian Substrate Hypothesis". Journal of Indo-European Studies. 47 (1–2). 2019.
- Clackson, James. Indo-European Linguistics: An Introduction. Cambridge University Press. 2007-10-18. doi:10.1017/cbo9780511808616. ISBN 978-0-521-65367-1.
- Fortson, Benjamin W. Indo-European language and culture: an introduction (2nd). Malden, MA: Blackwell. 2010. ISBN 978-1-405-18896-8.
- Kapović, Mate. Proto-Indo-European phonology // Kapović, Mate (redaktor). The Indo-European Languages (2nd). London: Routledge. 2017. 13–60. ISBN 978-0-415-73062-4.
- Mallory, J. P. In Search of the Indo-Europeans: Language, Archaeology, and Myth. Thames & Hudson. 1989. ISBN 978-0-500-05052-1.
- Mallory, J. P.; Adams, D. Q., The Oxford Introduction to Proto-Indo-European and the Proto-Indo-European World, Oxford University Press, 2006, ISBN 978-0-199-29668-2
- Meier-Brügger, Michael, Indo-European Linguistics, New York: De Gruyter, 2003, ISBN 3-110-17433-2
- Szemerenyi, Oswald J. L. Introduction to Indo-European Linguistics. Oxford University Press. 1997-02-13. doi:10.1093/oso/9780198240150.001.0001. ISBN 978-1-383-01320-7.
- Kümmel, Martin Joachim. "Voiceless high vowels and syncope in older Indo-European" (PDF). Italian Journal of Linguistics. 32 (1). 2022: 175–190. doi:10.26346/1120-2726-153.
- Kümmel, Martin Joachim. "Uvular Stops or a Glottal Fricative? Theory and Data in Recent Reconstructions of PIE "Laryngeals"" (PDF). Seminar für Indogermanistik.
- Klein, Jared; Joseph, Brian; Fritz, Matthias, redaktorlar Handbook of Comparative and Historical Indo-European Linguistics, 1, De Gruyter Mouton, 2017-09-25, doi:10.1515/9783110261288, ISBN 978-3-110-26128-8
- Klein, Jared; Joseph, Brian; Fritz, Matthias, redaktorlar "Handbook of Comparative and Historical Indo-European Linguistics: An International Handbook", Handbook of Comparative and Historical Indo-European Linguistics, De Gruyter Mouton, 2, 2017-10-23, doi:10.1515/9783110523874, ISBN 978-3-110-52387-4
- Klein, Jared; Joseph, Brian; Fritz, Matthias, redaktorlar Handbook of Comparative and Historical Indo-European Linguistics, 3, De Gruyter Mouton, 2018-06-11, doi:10.1515/9783110542431, ISBN 978-3-110-54243-1
- Strazny, Philipp, redaktorDictionary of Historical and Comparative Linguistics, Routledge, 2000, ISBN 978-1-579-58218-0
Xarici keçidlər
redaktə
- At the University of Texas Linguistic Research Center: List of online books Arxivləşdirilib 28 iyul 2017 at the Wayback Machine, Indo-European Lexicon
- Proto-Indo-European Lexicon at the University of Helsinki, Department of Modern Languages, Department of World Cultures, Indo-European Studies
- "Wheel and chariot in early IE: What exactly can we conclude from the linguistic data?" (PDF). Martin Joachim Kümmel, department of Indo-European linguistics, University of Jena.
- Indo-European Lexical Cognacy Database Arxivləşdirilib 7 noyabr 2015 at the Wayback Machine
- glottothèque – Ancient Indo-European Grammars online, an online collection of video lectures on Ancient Indo-European languages
