Aydaho - Wikipedia

Bölgəyə XIX əsrin əvvəllərində, kürk ticarəti edən ovçular və Lewis ilə Clarkın araşdırma heyəti girdi (1805). İlk davamlı yerləşmə mormonların Franklinə yerləşməsidir (1855); amma bölgə ancaq 1860dan sonra qızıl yataqlarının tapılması üzərinə inkişaf göstərmişdir. 1890da isə Amerikanın 43. Amerikan Əyaləti olmuşdur. Ola bilsin insanlar Aydaho ştatı ərazisində daha əvvəldə olmuşdur, çünki 14 500 il əvvəl. Vilson Butte Mağarası yaxın Əkizində qazıntılar (qazmalar, qazılmalar) Şimali Amerikada ən köhnə tarix qoyulmuş eksponatlar arasında yer tutan insan fəaliyyətinin göstərilən dəlili ahəngli əqrəblər daxil olmaqla bu ərazilərin qədim olduqunu söyləmək olar. Yerli Amerikan tayfaları üstünlük təşkil edən ərazilər cənubda şimali, Şimali və Qərbi Shoshone-də Nez Perce-ni tayfaları yaşayırdı.

Avropalıların buraya gəlişinə kimi Aydahoda 8000 nəfərə kimi yerli hindu yaşayırdı. Sonrakı illərdə Aydaho və digər Qərb ştatlarının ərazisinə kükr ovçuları axın etməyə başladılar. Əvvəllər Britaniya ilə ABŞ arasında mübahisəli ərazi olan Aydaho, 15 iyun 1846-cı ildə bağlanmış müqaviləyə əsasən ABŞ ərazisi kimi təsdiq edildi. Həmin vaxta kimi ştatın kürk ehtiyatları əhəmiyyətli dərəcədə azalmışdı, lakin 1850–1860-cı illərdə ştat ərazisində zəngin qızıl yataqları kəşf edildi, nəticədə bura minlərlə insan axın etdi və ilk şəhərlər salındı. Bununla yerli əhali ilə gəlmələr arasında ilk konfliktlər yaranmağa başlandı. Ən böyük qarşıdurmalardan biri Ber çayı sahilində qırğın olmuşdu, burada yüzlərlə insan həyatını itirmişdi.

4 mart 1863-cü ildə ABŞ prezidenti Abraham Linkoln Aydahonun ABŞ ərazisinə qəbul edilməsi haqqında sərəncam imzaladı. Tezliklə Aydahoda mormonlarla və onların rəqibləri arasında siyasi qarşıdurma gücləndi. Bununla əlaqədar 1886–1887-ci illərdə Aydaho Vaşinqton və Nevada ştatları arasında bölünmək təhlükəsi ilə qarşılaşmışdı, lakin prezident Qrover Klivlend buna icazə vermədi. Münaqişənin həlli çərçivəsində ştatda ilk universitet olan Aydaho Universiteti açıldı. ABŞ tərkibində olduğu dövrdə Aydahonun əhalisi sürətlə artdı. Əhali sayı 1870-ci ildə 17 804 nəfərdən 1890-cı ildə 88 548 nəfərə kimi artdı. Bundan başqa Aydahoda dəmiryolu, telefon və teleqraf xətləri çəkildi.

1890-cı ildə Aydaho ABŞ ştatı statusunu alaraq 43-cü ştata çevrildi. Gənc ştatın mövcudluğunun ilk illəri mədənçilərin kütləvi tətilləri ilə müşayiət olundu. Ştat qubernatoru Frenk Stünenberq hətta bir dəfə buna görə ştata qoşun yeridilməsi tələbi ilə hökumətə müraciət etməli olmuşdu. Daha sonra qubernator evində bombalı hücum nəticəsində öldürülmüşdü. XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəllərində ştatda mütərəqqi siyasət yeridilirdi. Belə ki, 1896 və 1916-cı illərdə hələ federal səviyyədə qəbul edilməmişdən qabaq, Aydahoda qadınlara seçkilərədə iştirak etmək hüququ verilmişdi və spirtli içkilərə qarşı qanun yeridilmişdi. Ştatın kənd təsərrüfatı 1929-cu il krizisində çox ciddi ziyan görmüşdü.

İkinci Dünya müharibəsi zamanı kütləvi şəkildə düşərgələrə həbs edilmiş yapon əsilli amerikalılar üçün Aydahoda iki düşərgə açılmışdı. XX əsrin ortalarından etibarən Aydahoda əsas idarəedici qüvvə respublikaçılar olub. Hal-hazırda dağ mədəni və kənd təsərrüfatı (əsasən kartofçuluq) Aydahonun iqtisadiyyatının əsasını təşkil edir.

Ştatın ərazisi 216 632 km² təşkil edir. Bu göstəricisinə görə Aydaho digər ştatlar arasında 14-cü yeri tutur. Cənubda Yuta və Nevada ştatları ilə, şimalda Kanadanın Britaniya Kolumbiyası əyaləti ilə, şərqdə Vayominq və Montana, qərbdə isə Vaşinqton və Oreqon ştatları ilə həmsərhəddir. Ştatın ərazisində 8 geoloji rayon yerləşir. Onların ən gəncinin 16–17 milyon, ən yaşlısının isə 1,4 milyard il yaşı var. Ştatın ərazisinin çox hissəsi dağlıqdır. Cənub hissəsində, böyük bir ərazidə Sneyk çayının vadisi düzənlik ərazidə yerləşir. Burada da həmçnin Aydahonun əsas böyük şəhərləri, Boyze, Nampa, Pokatello, Kolduel, Aydaho-Fols yerləşir.

Aydahoda bir neçə gəmiçiliyə yararlı çay axır, onların ən böyüyü Sneyk çayıdır. Aydahonun Sakit okean ilə heç bir birbaşa əlaqəsi yoxdur. Ştat ərazisində təxminən 2000 göl vardır, onların ən böyüyü ərazisi 466 km² olan Pand-Orey gölüdür. Aydahonun ən hündür nöqtəsi Bora Pik dağıdır (3859 m).