Tebriz Bazari - Wikipedia
|
Bu məqalə Təbriz bazarı haqqındadır. Digər mənalar üçün Təbriz (dəqiqləşdirmə) səhifəsinə baxın. |
Təbriz bazarı — Təbriz şəhərinin mərkəzində yerləşən, dünyanın ən böyük bazarlarından biri olan bu bazar UNESCO-nun dünya mirası siyahısına salınmışdır.
| Təbriz bazarı | |
|---|---|
| بازار تبریز | |
 | |
 | |
| 38°04′51″ şm. e. 46°17′32″ ş. u.HGYO | |
| Ölkə |
 İran |
| Şəhər | Təbriz |
| Yerləşir | Təbriz şəhristanı[1][2] |
| Tikilmə tarixi | IV-XVIII əsrlər |
| Üslubu |
Azərbaycan memarlığı Səfəvi memarlığı |
| Sahəsi | |
| Material | kərpic[3][2] |
| Vəziyyəti | stabil |
| Tipi | Mədəni |
| Kriteriya | ii,iii,vi |
| Təyin edilib | 2010 |
| İstinad nöm. | 1346 |
| Dövlət | İran |
| Region | Asiya |
|
|
|
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Ehtimallara görə, Təbriz bazarı eramızın 4-cü əsrində tikilib. Təbriz bazarı 15 min kv.metr ərazini əhatə edir. İrili-xırdalı bazarda 5 min dükan və ticarət mərkəzi var. Bazardakı dalan, karvansara, rasta (bir neçə kiçik bazarın qovşağı) və s. yerləşdiyi ərazinin uzunluğu isə 5 km-dir. Bazarda 19 timçə (eyni məhsulu və malı satan kiçik dükan), 8 dalan, 22 rastabazar, 22 karvansara və s. yerləşir.[4]
Qədimdən Təbriz Böyük İpək yolunun üstündə yerləşdiyindən, eyni zamanda buradan şimala Şamaxıya, cənuba Bağdada karvan yollarının mövcudluğu Təbrizin mərkəzində yerləşən bazarı bütün ətraf ölkə tacirləri üçün cəlbedici etmişdir.
Əsasən orta əsrlərdə tikilən bu bazar indidə öz iqtisadi əhəmiyyətini itirməmişdir. Bir neçə kilometr uzunluğu olan bu bazar iqtisadi əhəmiyyətindən başqa, turist mərkəzi kimi bütün dünyanı özünə cəlb edir.
İqtisadi və memarlıq əhəmiyyətindən əlavə Təbriz bazarı öz sosial fəallığı ilə də məşhurdur. Azərbaycan və müasir İran tarixində baş vermiş bir sıra mühüm tarixi olaylar Təbriz bazarı ilə birbaşa bağlıdır.
Təbriz bazarının bağlanması kütləvi etiraz hesab edilirdi. Təbriz bazarının dayanması bütün zamanlarda hakimiyyətlər üçün böyük təhlükə, üsyan siqnalı hesab olunur.
1891-ci il martın 19-da Nəsrəddin şahın İranda tütün ticarət hüquqlarını ingilis firmasına satmasına etiraz olaraq bütün ölkə ərazisində başlayan etiraz dalğasının önündə Təbriz bazarı idi. 1891-ci il avqustun 19-da Təbriz əhalisi adından şaha müraciət olunur, ardınca şəhər bazarı bağlanır.
1905-1911-cı illərdə baş vermiş Məşrutə hərəkatının da aparıcı mərkəzi Təbriz bazarı idi. Bununla yanaşı "Yaşıl hərəkat"ında, Səttərxan hərəkatında və ötən əsrin 70-ci illərində İranda şaha qarşı xalq etirazları zamanı Təbriz bazarının rolu danılmazdır[5][6][7].
Ticarət
redaktə
XIII əsrin ikinci yarısından etibarən ingilis tacirləri Təbriz bazarında kommersiya mal nəql vasitəsilə İpək Yolu və İstanbula və Trabzon şəhərlərini keçərək Təbrizə gəlirdi. Bu bazar Abbas Mirzənin dönəmində İngilislərin ticarət mərkəzinə çevrilmişdi. XIII əsrdən sonra Təbriz, İranın şimal bölgələri ilə Avropa ticarətinin ən önəmli bazası sayıldı; Beləliklə, 1256-cı ildə bu şəhər ölkənin ümumi ticarət əlaqələrinin 25-33% -nə təmin edirdi və bu baxımdan Tehrandan üstün sayılırdı. 1285-ci ilə qədər Təbriz bazarı İranın Orta Asiya ilə ticarətinin əsas mərkəzi kimi tanınırdı. Avropalılar güzgü, ipək, pambıq və məxməl parçalar, ipək , pambıq , şəkər , şüşə , metal və ayrı məhsulları Təbrizə gətiridilər. Təbriz bazarı Avropa tacirlərinə ipək və bəzi maşın ipəyi, döyüş alətləri , tütün , qoz-fındıq , boyalar , şallar , mazo və mum satırdılar . Əlbəttə ki, bu alış-verişlər hər zaman avropalıların xeyrinə başa çatırdı.[8]
Memarlıq xüsusiyyətləri
redaktə
Bazar timçələrinin və saraylarının çoxu üç mərtəbəlidir, alt mərtəbə anbar, ikinci mərtəbə alış-veriş və iş üçün, üçüncü mərtəbə isə dincəlmək və rahatlıq üçündür.Dəhlizlərin üç və dörd yanlı kəsişməsi kərpic günvbəz tağları ilə örtülüb, bazarın ən böyük günbəzi Əmir timçəsinin günbəzi olaraq, ən gözəl memarlıq növü isə Müzəffəriyyə timçəsindədir.
Rasta bazarlar
redaktə
Təbriz bazarının və böyük bazarların sırasına girişləri olmayan və əsas bazar keçidləri rolunu oynayan dam örtüklü keçidlərə rasta bazar deyilir. Təbriz Çarşının ən önəmli rastaları bunlardır: Təzə bazar , Köhnə bazar , Başmaqçılar, Səfi bazarı , Cümə Məscidi bazarı, Qızbəsti bazar, Börkçü bazar, Sadiqiyyə, Yəməniduz, Sərraclar, Pambıq bazarı, Əbdül Həsən bazarı, Şüşəçi xana, Əmir bazarı (Bəylərbəyli bazar), Dələhzən bazar, Dəvəçi bazar, Rəng bazarı və Kərəneyxana. Həm timçə, həm də rasta sayılan bazarın bəzi hissələri öz qapıları var ki onlardan Qəndsatan bazar, Abaçı bazar, Şazda bazar və Tütüncülərin adını çəkmək olar.[9]
Timçələr
redaktə
Timçələr, damları günbəzdən və kərpicdən xüsusi tarixi bir üsluba sahib olan boşluqlar və sahələrdir. Timçələrin gündüzlər açılan, gecələr və tətillərdə bağlanan böyük və güclü giriş qapıları var. Hər Timçənin onları "Odabaşı" (baxıcı) adlandıran gözətçiləri var. Timçələr istifadəçi baxımından dörd hissəyə bölünür. Malların saxlanılması üçün bir yer olan Timçənin ictimai yeri, malların saxlanılması və qorunması üçün istifadə edilən zirzəmi və ticarət, iqtisadi və sosial məsələlər üçün bir yer olan Timçənin birinci mərtəbədəki otağı. Köhnə günlərdə gecə dincəlmək üçün istifadə olunan hər bir timçənin üst mərtəbəsində qonaqlar və Təbrizli olmayan tacirlər gecə istirahət edirdilər.
Təbriz bazarının məşhur timçələri bunlardır: Əmir, Müzəffəriyyə, Şıx Kazım, Üç timçələr, Hacı Məhəmmədqulu, Mir əbül-Həsən, Şeir tikinlər, Abaçı, Qəndsatanlar, Səfi timçəsi , Bəzzazlar, Mələk, Xan timçəsi, Sadiqiyyə və….[9]
Karvansaraylar
redaktəTəbrizin böyük və adlım karvansarayları arasında Əmirin böyük karvansarayını, Hac Seyid Hüseyn Köhnə, Hacı Əbül Həsən karvansarayını, Kişmişçilər karvansarayını və Mirzə Məhəmmədin karvansaralarını adlandırmaq olar.[9]
Saraylar
redaktə
Təbriz bazarının önəmli evləri kiçik bir vahidlərə və bir karvansaraya nisbətən daha kiçik bir həyətə aiddir. Əvvəllər həyətində dörd daşıyıcı sonluğu olmayan malların boşaldılması adət idi. Təbriz bazarının önəmli sarayları bunlardır: Gürcülər, Hacı Rəsul, Mirzə Mehdi, İki Qapılı saray, Xan sarayı, Hacı Məhəmməd Qulu sarayı, Mirzə Cəlil sarayı, Başmaqçılar Çarşısındakı Alman sarayı, Əmir sarayı, Ümid sarayı, Hacı Tağı sarayı, Abbasi qapısı və Keçəçilər.[9]
Dəhlizlər
redaktə
Bu sarayların və timçələrin və karvansarayların hər biri dəhlizlərdən əsas bazara çıxışı var. Ən məşhurları bunlardır: Qanlı Dalan, Hacı Rəhim dalanı, Mirzə Məhəmməd dalanı, İki qapılı dalan, Mirzə Mehdi dalanı və şairlər dalanı.[9]
Məktəblər və məscidlər
redaktəTəbriz Bazarında Talibiyyə, Sadiqiyyə, Cəfəriyyə, Əkbəriyyə və Hacı Səfər Əli məktəbləri var. Cümə məscidi, Hüccət əl-İslam məscidi, Xala oğlu məscidi, Dinuri məscidi, Müfid Ağa məscidi, Qəzəlli məscidi (Mirzə Yusif Ağa), Türbə məscidi, Müctəhid məscidi, Yedmiş sütün məscidi, Ayətullah Şəhidi məscidi, Rumi məscidi, Dabbaqxaba məscidi, Badkübə məscidi, İşraqi məscidi, Sadiqiyyə məscidi və bazarda mövcud olan ən önəmli və böyük məscidlərdir.[9]
Hamamlar
redaktəTəbriz bazarı ərazisindəki əski hamamlar və tarixi hamamlar tarixi qədimlik və tip və memarlıq sistemi baxımından çox önəmlidir. Təbriz bazarının əski hamamları bunlardır: Xan hamamı, Mirzə Həsən Qara hamamı , Qazi hamamı, Mirzə Mehdi hamamı, Seyid Gülabı hamamı, Nobar hamamı və….[9]
Yerləşməsi
redaktəTəbrizin mərkəzi nüvəsi bir dördbucağın içərisində, Təbriz bazarı isə bu dördbucağın mərkəzindədir. Şərqdən Ala Qapı sarayı və qərbdən şimalla məhdud məscidə qədər olan bazar yaxınlığından axan çayın şimalından (Quruçay) bəzi hissələrə Rastabazar boyunca taxta körpülərlə daxil olur.Meydan çayı Təbrizin əski bazarının iki hissəsini ayırır. Bazarın şimal hissəsi, bütün kompleksdən ayrılması və ticarətin küçələrə köçürülməsi səbəbindən tədricən önəmini itirdi.Bazar sahəsinin çox hissəsi Meydan çayın cənubundakı Darai, Şühəda, Firdovsi, Şəhid Müttəhəri , Çaykənar və İslam Respublikası küçələrində yerləşir.Qeyd edək ki Darai, Xaqani, Şimali Ərteş, Firdovsi, Şühəda və Cümhuri İslami küçələrinin inşası zamanı bazarın bir hissəsini dağıdılıb və bazarın bir hissəsini bütün güney kompleksindən ayırdı. Bazar keçidlərinin eni dörd ilə beş metr arasındadır və damın hündürlüyü beş ilə altı metr arasındadır ki, bu da İrandakı isti bölgələrin bazarlarının tavanından daha alçaqdır.[9] Hicri 1327-ci ildə Təbriz Çarşısının ilk xəritəsi, Əsədüllah xan Marağei tərəfindən Təbrizin Dar Əl-Səltənə xəritəsinin bir hissəsində çəkilmişdir. Bu bazarın xəritəsi adı çəkilən xəritənin şimal-şərq hissəsində çəkilib və Timçeylər və karvansaraylar kimi önəmli yerlərin çoxunun adı bu xəritədə çəkilib.[8]
Ağaxan Memarlıq Mükafatı
redaktəTəbriz bazarı 2013-cü ildə Ağaxan Memarlıq ödülünün münsiflər heyəti tərəfindən seçilən beş layihədən biri kimi seçildi. Mükafat layihənin təşkilatçısı olaraq İranın Mədəni İrs Təşkilatına , Şərqi Azərbaycan nümayəndəliyinə və Mədəniyyət İrsi Təşkilatı Prezidentinin müşaviri Seyid Məhəmməd Beheşti Şiraziyə İran adından mükafat verildi.[10]
2019-cu ildə Təbriz bazarında yanğın
redaktə
2019-cu ilin may ayında Təbriz bazarının İki Qapılar saraında şiddətli yanğın baş verdi. Mayın 10-da gecə saat 2-yə qədər davam edən yanğın nəticəsində iki nəfər ölüb, 29 nəfər isə yaralanıb. Yanğının səbəbi Şərqi Azərbaycan ostanı Yanğından Qoruma Hissəsinin ictimaiyyətlə əlaqələr şöbəsi tərəfindən elektrik bildirilib.[11]
Mənbə
redaktə- Editorial Board, East Azarbaijan Geography, Iranian Ministry of Education, 2000 Arxivləşdirilib 2012-01-10 at the Wayback Machine (High School Text Book in Persian)
- http://www.eachto.ir
İstinadlar
redaktə- ↑ Wiki Loves Monuments monuments database. 2017.
- ↑ 1 2 https://iranarchpedia.ir/entry/16346.
- ↑ 1 2 3 https://whc.unesco.org/en/list/1346/.
- ↑ "Təbriz bazarı YUNESKO-nun siyahısına salınıb". 2016-03-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-11-23.
- ↑ http://whc.unesco.org/en/news/642 Arxivləşdirilib 2010-08-04 at the Wayback Machine named
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2010-08-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-08-04.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2017-07-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-04-23.
- ↑ 1 2 "İslam ensiklopediyası". 2019-09-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-12-02.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 شهر من تبریز، بهروز خاماچی، ۱۳۸۶، صص ۱۹۶–۲۰۲ Mənim şəhərim Təbriz, Bəhruz Xamaçı, 196-202-ci səhifələrin arası
- ↑ "2013 Aga Khan Award for Architecture winners announced". 2022-01-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-12-02.
- ↑ "Fəraru". 2021-10-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-12-02.
Təbriz şəhəri haqqında olan bu məqalə bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
