Rufet Ilqaz - Wikipedia

1911-ci ildə Kastamonu ilinin Cidə kəndində anadan olub. Rüfat, yeddi uşağın ən kiçiyi idi, doğum tarixi dəqiq bilinmir. Əhali qeydiyyatının qeydlərinə görə, doğum tarixi 7 may 1911-ci ildir və anasına görə "qalın qar olanda" anadan olub. Bu, Yılqazın özünə görə, 1910-cu ilin fevralına uyğundur.^[3] Məktəbi bitirdikdən sonra atasının ölümü səbəbilə İlqaz, Kastamonu Pedaqoji Məktəbinə girmək məcburiyyətində qaldı.^[3] Məzun olduqdan sonra Qerede və Akçakoca bölgələrində ibtidai sinif müəllimi işləmişdir. Bolu bölgəsində müəllim işləyərkən sonradan ilk həyat yoldaşı olmuş Nuryə xanımla tanış oldu (1931). 1932-ci ildə onları Gönül adlı qızları oldu. 1933-cü ildə orduya çağırıldıqdan sonra ilk həyat yoldaşından boşandı. 1936-cı ildə yazarın 1938-ci ildə məzun olduğu Ankara Qazi Pedaqoji İnstitutunun ədəbiyyat fakültəsinə daxil oldu. Universitetdə yazıçı 1939-cu ildə evləndiyi ikinci həyat yoldaşı Rikkat xanımla tanış oldu. Bu evlilikdən yazarın oğlu Aydın və qızı Yıldız oldu. İnstitutu bitirdikdən sonra yazıçı Adapazarı ilinə işə göndərildi, lakin İlqaz vərəm xəstəliyinə tutulandan sonra işinə davam edə bilmədi və "Yakajik" sanatoriyasında müalicə üçün İstanbula getdi.

İstanbulda olduğu müddətdə İlqaz, Karağıyumruk mahalının orta məktəbində türk dilindən dərs dedi və eyni zamanda universitetin fəlsəfə şöbəsində təhsil aldı. Bu dövr, sonradan müəllifin əsərlərində əks olunan İkinci Dünya müharibəsinə təsadüf etdi. Məsələn, "Qaranlıq Gecələr" (türkcə: "Karartma Geceleri") romanının arxa fonunda müharibə açıq şəkildə hiss olunur. 1943-cü ildə yazıçı, Karagıumruk mahalının orta məktəbinin müəllimlərindən biri ilə mübahisə etdi, bundan sonra Nişantaşı bölgəsinə köçdü. İlqazın böyük qardaşı Tosya bölgəsində yaşayır və həmin il bu bölgədə zəlzələ baş verəndə yazıçı oranı tərk edir. Daha sonra bu barədə təəssüratlarını qəzetdə dərc edir. Bundan əlavə, İlqaz "Tosya'da zəlzələ" (türkcə: "Tosya Zelzelesi") adlı şeir yazmış, burada gördüklərini təsvir etmişdir.

1944-cü ilin yanvarında "Sinif" (türkcə: "Sınıf") kitabının nəşrindən sonra yazıçı məhkəmə və həbsxana ilə tanış oldu. Bir müddət gizlənən Rüfət bəy 24 may 1944-cü ildə "Birinci Şöbə" yə təslim oldu (ictimai asayişi və təhlüksizliyi qorumaqla məşğul idi). 6 aylıq həbs cəzasını çəkdikdən sonra yazıçı müəllimlik və təhsilini davam etmək hüququnu itirdi. İlqazın səhhəti də ciddi şəkildə pisləşdi və müalicə üçün "Heybeliada" sanatoriyasına getdi. 1946-cı ildə qısa müddətdə müəllim kimi işinə davam etdi. Lakin 1947-ci ildə hakimiyyət yazıçının müəllimlik etməsini tamamilə qadağan etdilər. Buda sanatoriyada müalicə hüququnun itirilməsi demək idi. 1947-ci ildə İlqaz həyat yoldaşı Rikkat xanımla yollarını ayırdı. Yazıçı bu hərəkətini belə izah etdi:^[4]

Həmən dövrdə İlqaz jurnal və qəzetlər üçün yazırdı. Eyni zamanda şeirləri də məşhur idi. 1953-cü ildə yazıçının başqa bir kitabı — "Davam" (tür. "Devam") qadağan edildi və ona qarşı istintaq başladıldı. 27 may 1960-cı ildə baş verən dövlət çevrilişi yazarı sürgündən qurtardı. Belə ki, hökumət onu bu tarixdən biraz əvvəl göndərməyi planlaşdırırdı. 1966-cı ildə Ülvi Urazın rəhbərliyi ilə teatr kollektivi yazıçının "Dəişətli sinif" (Hababam sinifi) teatr romanını səhnələşdirdi. Bu tamaşa 1969-cu ildə İstanbul Teatrında da səhnəyə qoyuldu. Elə həmin il, İLqazın uşaq oyununun adını daşıyan "Katal-matal" pyesi Ankara İncəsənət Teatrında səhnələşdirildi.

1970-ci ildə yazıçı Afət xanımla evlənir və 1971-ci ildə qızı Defne dünyaya gəlir. Elə həmin ildə yazıçıya ömürlük fəxri jurnalist vəsiqəsi verildi. Bundan əlavə, 1971-ci ildə İlqaz, öz kitablarını nəşr etdirməyə başladığı "Sinif Yayınları" nəşriyyatını qurdu. İlk cəhddə senzuraya görə çəkilməyən "Dəhşətli Sinif" (Hababam sinifi) bu dəfə Umut Buqayın yazdığı ssenari ilə senzuraya məruz qaldı. Filmi rejissor Ertem Egilmez çəkmişdir. Lakin yazıçı filmi bəyənmədi. Çünki, senzuradan keçmək üçün bütün sosial tənqid anları filmin ssenarisinə daxil edilməmişdi və film əyləncəli bir komediyaya çevrilmişdi:^[5]

İlk filmin uğurundan sonra daha 6 "Hababam sinifi" filmi çəkildi. 1974-cü ildə İlqaz təqaüdə çıxdı və Cidə kəndinə yerləşdi. Həmən vaxta qədər o, artıq həyat yoldaşından ayrı yaşayırdı. 12 sentyabr 1980-ci il çevrilişi zamanı Cidədə yaşayan Rüfət İLqaz hökumət tərəfindən davamlı təhdidlərə məruz qaldı. Məsələn, bir dəfə yazıçının yaşadığı evin qarşısındakı binaya İLqaz çıxarılmasa evin axtarışı ilə üzləşəcəyini bildirən bir yazı yapışdırılmışdı.

28 may 1981-ci il gecəsi, yazıçı "Nord-nord-west" (tur. "Yıldız Karayel") romanını yazmaqla məşğul olarkən həbs olundu. Şöbəyə qədər yazıçı qandallı tutuldu və gözləri bağlanıldı, bundan sonra əvvəllər dövlət qəssabxanasının yerləşdiyi Kastamonu həbsxanasına yerləşdirildi.^[6] Yazıçı həkim müayinəsindən keçməsini xahiş etdi və tibbi rəy əsasında polis orqanları onu "Ballıdağ" sanatoriyasına apardı.^[7] Hər halda, yazıçının həbsdə saxlanılması üçün bir səbəb yox idi və dindirildikdən sonra sərbəst buraxıldı. İlqaz oğlu Aydın İlqazla birlikdə yaşadığı İstanbula döndü.

İlqaz ilk növbədə şeirlər və hekayələr yazmağa davam etdi. Onun şərəfinə tədbirlər və festivallar keçirildi. Türkiyə Mədəniyyət Naziri Fikri Sagların rəhbərliyi altında yazıçıya xatirə lövhəsi hədiyyə edildi ki, bu da müəyyən dərəcədə dövlət tərəfindən reabilitasiyaya işarə idi.

2 iyul 1993-cü ildə Sivas şəhərindəki Madımak otelinin qəsdən yandırılması nəticəsində (Sivas qətliamı) ölənlərin arasında İlqazın yaxın dostu Asım Bezirci də vardı. Bu hadisənin xəbəri yazıçını çox üzdü və 5 gün sonra, 7 iyul 1993-cü ildə evində qəflətən vəfat etdi. Yazıçı Asım Bezircinin yanında Zəncirliquyu qəbiristanlığında dəfn olunub.

Rüfət İlqazın ədəbi həyatı 1926-cı ildə Kastamonu qəzetinin "Nazikter" də "Sevilənin qəbri üstündə" (tur. "Sevgilimin Mezarında") şeirinin yayımlanması ilə başlayıb. Şeir yazarkən şair yalnız on beş yaşındaydı və sonra özünü "Mehmed Rüfət" təxəllüsü ilə imzalayırdı. O, Kastamonudan keçən şair Faruk Nafizin diqqətini belə çəkməyi bacardı. İlqaz bir müddət şəxsi mövzularda şeir yazır, şeirləri "Varlık", "Oluş" kimi jurnallarda dərc olunurdu. Lakin sonradan İlqaz bu şeirlərinin heç birini kitablarına daxil etməyib. Onun fikrincə, bu şeirlərdəki misralar qapalı gözlərlə keçən illəri simvolizə edirdi.^[8] Bir müddət İlqaz ona inanan Nazim Hikmətlə birlikdə çalışdı. Hikmətin Bursa şəhərinin həbsxanasından göndərdiyi şeirlər İlqaz tərəfindən İbrahim Səbri təxəllüsü ilə çap edilmişdir. Hikmət də İlqazın gələcəyinə çox ümid edirdi:

Bundan əlavə, bir dəfə Nazim Hikmət İlqazı "səsini tapa biləcəyinə" nümunə olaraq Orxan Kamala göstərdi. İlqaz İkinci Dünya müharibəsi illərində müəllim olaraq işləyərkən şahidi olduğu hadisələr onu sosialist baxışların tərəfdarı etdi. Xalqla bir olan və onunla ümumi çətinliklər yaşayan yazıçı, yaşadıqlarını ifadə etmək istəyi və ehtiyacını hiss etdi. Bu məqsədlə, 1943-cü ildə İlqaz ilk şeir kitabını "Yarenlik"i yazdı, orada mühitindən insanların həyatından bəhs etdi. Beləliklə, məsələn, "Əlişim" şeirində (tur. "Alişim") İlqazın ədəbi mövqeyi açıq şəkildə izlənilir.

Bu şeirdə şair eyni zamanda cəmiyyəti bir neçə mövqedən təsvir edir. Bir tərəfdən kənddən şəhərə köç, işçilərin vəziyyəti kimi sosial həqiqətləri təsvir edir, digər tərəfdən də fərdin çətinliklərini belə bir gerçəklikdə göstərir. Təsvir edilən hadisələr bu sətirlərin dilinə də uyğundur: "Döyülən sazınız kimi, qızlar da iki əlinizlə qucaqlanmaq istəyirlər!".

1944-cü ildə nəşr olunan şairin ikinci kitabı "Sınıf"də (tur."Sınıf") bənzər mövzular qaldırır. Kitabdakı bəzi şeirlər şairin məktəb şagirdlərinə həsr edilmişdir. Bu kitab satışdan çıxarıldı və İlqaza qarşı iş açıldı. O zaman şair sağlamlığı ilə əlaqədar məktəbdə müəllimlikdən azad edildi. Bir müddət gizləndi, sonra hakimiyyətə təslim oldu və 6 ay həbsxanada yatdı. Yazıçı yaşadıqları hekayəni Ural qəhrəmanı Mustafanın ağzı ilə bir növ "Qaranlıq Gecələr" (tur."Karartma Geceleri") memuar romanında təsvir edib.

1940–1950-ci illərdə İlqaz jurnallarla sıx işləyirdi. Bundan əlavə, o dövrün iqtisadi və müəyyən dərəcədə siyasi şərtləri daha həcmli əsərlərin (kitabların) yazılmasına imkan vermirdi. Yazıçı hökuməti və İran şahını təhqir etdiyinə görə yenidən həbsxanaya salınır. 1959-cu ildə İlqaz əfv qanunu ilə sərbəst buraxıldı. Sonralar Fedai şöbəsi adlanacaq bir qrup ziyalı, çıxıb yenidən bağlanan jurnallarda yazmağa davam etməyə çalışdı. Sosial ədəbiyyat tərzi inkişaf etdi. Bu məsələdə xüsusi bir töhfə Rüfət İlqazın xüsusi hörmət etdiyi Nazim Hikmətə məxsus idi. Bu cərəyanın liderləri Səbahəddin Əli, Əziz Nesin, Ömər Faruk Toprak, Həsən İzzettin Dinamo kimi yazıçılar idi.

O dövrdə Səbahəddin Əli, Əziz Nesin və Rüfət İlqazın ortaq səyləri ilə Türkiyə siyasi ədəbiyyatı tarixində çox əhəmiyyətli bir rol oynayan "Markopaşa" jurnalı çıxdı. Nəşr ölkədə baş verən hadisələri zarafatla tənqid edən əsərlər yayımlayırdı. Qısa müddətdə jurnal geniş populyarlıq qazandı və yaxşı satıldı. Jurnal bağlandıqdan sonra "saxtaları" belə "Hür MarkoPaşa", "Yedi-Sekiz Paşa" və digər adlarla ortaya çıxmağa başladı. Bu dövr türk yazılı jurnalların dövrü idi və eyni yazarlar fərqli jurnallarda çalışırdılar.^[10]

1956-cı ildə İlkhan Səlcuq tərəfindən nəşr olunan "Dolmuş" jurnalı bir sıra hekayələr dərc etməyə başladı. Sonradan bu hekayələr "Dəişətli Sinif" ("Hababam Sınıfı") romanına çevrildi. Turhan Səlcuqun çəkdiyi bu hekayələr seriyası böyük bir populyarlıq qazandı. Yazıçı özünü hekayələrin müəllifliyi ilə bağlı maraqlı mübahisələrə səbəb olan Stepne təxəllüsü ("ehtiyat təkər") ilə imzalayırdı. Bir müddət keçdikdən sonra yazıçı bu hekayələri öz adı ilə çap etdirəndə bir çox insan ona inanmadı.^[11] Ardından, İlqaz, digər "Hababam Sınıfı" pyesini də nəşr etdirdi.

Rüfət İlqaz romanlarının çoxunu 1970-ci illərdə yazmışdır. Bu dövr ümumiyyətlə türk romanı və xüsusən siyasi məzmunlu əsərlər üçün çox səmərəli oldu. Sevgi Soysal və Ədalət Ağaoğlu kimi yazıçılar şərti olaraq "12 Mart romanı" adlanan üslubda əsərlər yazarkən, İlqaz əsərlərində əvvəlki dövrlərin hadisələrini də təsvir edirdi. Xüsusilə yazıçının Kastamonudakı həyatını təsvir etdiyi romanlardakı "yerli" ədəbiyyata qarşı qərəzli yanaşmalarına baxmayaraq, İlqazın xalq ədəbiyyatı xəttini davam etdirdiyini deyə bilərik — nəhayət, bu əsərlərdə təsvir olunan həyat yolu ilə yazıçı mövqeyi izlənilir. Bu dövrdə Ədalət Ağaoğlu, Füruzan və Oğuz Atay kimi yazarların əsərlərində izlənilə bilən modernizm üslubunda ədəbi əsərlər meydana çıxır. Lakin İlqaz sosial realizm üslubunda yazmağa davam edirdi.

Yazıçının yumoristik hekayələri xüsusilə uğurlu alınırdı. Bunlardan birincisi "Markopaşa" jurnalı dövründə yaradıldı. İlk hekayə kitabları "Radarın Açarı" (tur. "Radarın Anahtarı") və "Don Kixot İstanbulda" (tur."Don Kişot İstanbul'da") 1957-ci ildə nəşr olundu. Cəmiyyətdəki dəyişiklikləri və təhrifləri lağa qoyan bu cür məzhəkəli bir hekayəyə nümunə olaraq, cəmiyyətdəki qadınların tənqidinin şəhərləşmə mövzusuna və roluna aid olduğu "Qadınların Sosial Partiyası" (tur. "Sosyal Kadınlar Partisi") hekayəsini göstərə bilərik. İlqazın "Dəhşətli sinif" (Hababam sinifi) əsərlərinin uyğunlaşdırılmasından narazı qalmasının səbəbləri arasında bunların birinin adını çəkmək olar: bu uyğunlaşmalarda cəmiyyətin satirik tənqidi atılmış və yerinə sadə gündəlik yumor gəlmişdir.

Yazıçı ömrünün son illərində əsasən xatirələr və uşaq ədəbiyyatı janrında çalışıb. Müəllim kimi çalışdığı dövrdən bəri İlqaz üçün xarakterik olan idealizmlə yazıçı ilk növbədə yeni nəslə ünvanlanan əsərlər üzərində işləməyə başladı. İlqazın xatirələri uzun bir tarixi dövrü əhatə edir (yazıçı 1910-cu ildən bəri Türkiyədə baş verən hadisələri şəxsən yaşamışdır) və uşaqlar üçün əsərlər yeni müddət üçün hazırlıq funksiyası kimi xidmət etmişdir.

Yazıçı 1980-ci illəri panellərdə və "imza günləri" kitablarında iştirak etməklə keçirdi. 1990-cı illər İlqaz üçün xatirə mükafatlarını almaq ilə yadda qaldı. İlqaz son şeirini 19 noyabr 1991-ci ildə yazdı.

Sivasda Uğur Mumçunun öldürülməsindən sonra baş verən qırğın hadisəsi yazıçının mənəvi gücünü ciddi şəkildə şikəst etdi. Mehmet Saydur yazıçının həyatının son aylarını xüsusilə ətraflı izah edir. Bu hadisələrdən az sonra İlqaz özünə gələ bilmədi və vəfat etdi.

İlqaz hər fürsətdə yaradıcılığında doğulub böyüdüyü Kastamonu şəhərinə olan sevgisini vurğulayırdı. Üstəlik, soyad islahatı zamanı (1934) yazıçı soyadına şəhərin ən vacib simvolu olan dağların adını "İlqaz"ı seçmişdi. Yazıçının — doğulduğu Kastamonu ili və Cidə kəndi mədəniyyəti və xalqı yazıçının əsərlərində mühüm yer tutur. Yazıçının "Sarı Yazma" (tur. "Sarı Yazma"), "Nord-nord-West" (tur. "Yıldız Karayel"), "Captain Halime" (tour. "Halime Kaptan") və "Qara dəniz sahillərində" (tur. "Karadenizin Kıyıcığında") kimi romanlarının hadisələri bu ərazidə baş verir. Yazıçının şərəfinə hər il Kastamonu və Cidədə tədbirlər keçirilir.

Yazıçı ilə işləyən Mehmet Saydurun əsərləri, İlqaz və Kastamonu arasındakı əlaqə haqqında ən yaxşı məlumat mənbəyidir. Bir çox tədqiqatın mövzusu İlqaz olan yazıçı, ona "İllər Rüfər İlqaz" adlı bir əsər həsr etmişdir. Hər il yazıçının vətənində Cidənin kəndində 7 – 9 iyul tarixləri arasında "Cidə Rüfət İlqaz — Sarı Yazma" mədəniyyət və sənət festivalı keçirilir. Hər il bu festivalda sənətkarın xatirəsinə həsr olunmuş konsertlər, panellər və dinləmələr baş tutur.

• Yarenlik (1943): 1946-cı ildə ikinci nəşr.
• Sınıf (1944): Təqibə məruz qaldı. 6 ay həbsdə yatdı.
• Yaşadıkça (1947): Dövriyyədən çıxarılıb.
• Devam (1953): Dövriyyədən çıxarılıb.
• Üsküdarda Sabah Oldu (1954)
• Soluk Soluğa (1962): Yeni şeirlər azdır, əsasən əvvəllər çap edilən şeirlər toplanıb.
• Karakılçık (1969)
• Uzak Değil (1971)
• Güvercinim Uyur mu (1974)
• Kulağımız Kirişte (1983)
• Ocak Katırı Alagöz (1987)
• Çocuk Bahçesi (1995): Uşaqlar üçün şeirlər
• Bütün Şiirleri (1983): 9 tomda
• Bütün Şiirleri: 1927–1991 (2004)

• Dəişətli sinif (Hababam Sınıfı) (1957) Əvvəlcə "Dolmuş" jurnalında bir sıra hekayələr qismində yayımlandı. Sonra roman şəklində toplandı. Romanın əsasında film çəkildi. Bundan əlavə, roman teatrda səhnəyə qoyuldu.
• Pijamalarda (Palatamız) (Pijamalılar (Bizim Koğuş)) (1959): İlk dəfə "Bizim Otağımız" (tur. "Bizim Koğuş") adı ilə nəşr olundu. Sonra 1973-cü ildə "Pijamalarda" (tur. "Pijamalılar") adı ilə çıxdı.
• Qara dəniz sahillərində 1972)
• Meşrutiyet Kırathanesi (1974)
• Qaranlıq Gecələr (Karartma Geceleri) (1974): Yusuf Kürçenlinin filmi. Baş rolda Tarık Akan rol aldı.
• Sarı Şal (Sarı Yazma) (1976)
• Şimal-qərb-qərb (Yıldız Karayel) (1981)
• Çoxmərtəbəli binanın uşaqları (Apartıman Çocukları) (1984)
• Hoca Nasrettin ve Çömezleri (1984)
• Dəişətli Sinif işin içində (Hababam Sınıfı İcraatın İçinde) (1987)

• Yokuş Yukarı (1982)
• Kırk Yıl Önce Kırk Yıl Sonra (1986)
• Dördüncü Bölük (1992).

• Nerde Kalmıştık
• Səbət pərdəsi

• Radarın Anahtarı (1957)
• Don Kişot İstanbul’da (1957)
• Kesmeli Bunları (1962)
• Nerde O Eski Usturalar (1962)
• Saksağanın Kuyruğu (1962)
• Şevket Ustanın Kedisi (1965)
• Garibin Horozu (1969)
• Altın Ekicisi (1972)
• Palavra (1972): İlk olaraq Don Kişot İstanbul'da başlığı ilə dərc olunmuşdu.
• Tuh Sana (1972)
• Çatal Matal Kaç Çatal (1972)
• Bunadı Bu Adam (1972)
• Keş (1972)
• Al Atını (1972)
• Hababam Sınıfı Uyanıyor (1972)
• Hababam Sınıfı Baskında (1972)
• Hababam Sınıfı Sınıfta Kaldı (1972)
• Rüşvetin Alamancası (1982)
• Sosyal Kadınlar Partisi (1983)
• Çalış Osman Çiftlik Senin (1983)
• Şeker Kutusu (1990)

• Bacaksız Kamyon Sürücüsü
• Bacaksız Okulda
• Bacaksız Paralı Atlet
• Bacaksız Tatil Köyünde
• Bacaksız Sigara Kaçakcısı
• Öksüz Civciv
• Küçük Cekmece Okyanusu
• Cankurtaran Yılmaz
• Kumdan Betona
• Çocuk Bahçesi(şeirlər)

• Der Dreikäsehoch und die Riesenmelone. Edition Orient, Berlin 2006; ISBN 978-3-922825-68-5
• Der Bacaksız|Dreikäsehoch auf der Polizeiwache. Edition Orient, Berlin 2007; ISBN 978-3-922825-70-8
• Der Dreikäsehoch in der Schule. Edition Orient, Berlin 2008; ISBN 978-3-922825-72-2

• "Hababam sinifi": Ulvi Uraz Teatrında səhnələşdirilib (1965).
• "Hababam sinifi oyanır": (Hababam Sınıfı Uyanıyor): Filmi çəkilib (1974).
• "Hababam sinifi Basqın edir": (Hababam Sınıfı Baskında)
• "Hababam sinifi sinifdə qaldı": (Hababam Sınıfı Sınıfta qaldı) Film çəkilib (1976).
• "Türk uşaqları, Türk uşaqları" (Türk Çocukları Türk Çocukları): Çatalzeytun mahal festivalında tələbələr tərəfindən səhnələşdirilib.
• Çatal Matal Kaç Çatal (1972): Pyes daha sonra Uzun Eşek Oyunu başlığı altında yenidən yazılıb
• Abbas Yola Giden: 1993-cü ildə Kartal Rüfət İlqaz Səhnəsi Aktyorları tərəfindən səhnələşdirilib.

• Rıfat Ilgaz — Bütün Şiirleri (1927–1991) (ISBN 975-348-171-3, 2003, İstanbul, Çınar Yayınları)
• tr:Asım Bezirci — Rıfat Ilgaz (ISBN 975-348-036-9, 1997, İstanbul, Çınar Yayınları)
• Asım Bezirci — Temele Gül Dikenler (ISBN 975-348-049-0, 1993, İstanbul, Çınar Yayınları
• tr:Aydın Ilgaz — Sınıf'ın Efsanesi (ISBN 975-348-190-X, 2004, İstanbul, Çınar Yayınları)
• tr:Mehmet Saydur — Biz de Yaşadık: Dünden Bugüne Rıfat Ilgaz (ISBN 975-348-106-3, 1998, İstanbul, Çınar Yayınları)
• Mehmet Saydur — Markopaşa Gerçeği (ISBN 975-348-159-4, 2001, İstanbul, Çınar Yayınları)
• Mehmet Saydur — Rıfat Ilgaz’lı Yıllar (ISBN 975-348-064-4, 1994, İstanbul, Çınar Yayınları)

• Dom-dom Əli (personaj)

• официальный веб-сайт газеты "Yeni Cide Postası Gazetesi"
• веб-сайт издательства "Çınar Yayınları" Arxivləşdirilib 2018-09-01 at the Wayback Machine
• официальный веб-сайт писателя
• официальный веб-сайт журнала "Markopaşa"
• видео с писателем