Qutbsahlar - Wikipedia

Sülalənin qurucusu olan Sultanqulu bəy Baranlı Həmədan vilayətində dünyaya gəlmişdi. O, Qaraqoyunlu sülaləsinə mənsub olan bir Türkman idi və Qara Yusifin soyundan gəlirdi.^[17][18] XVI əsrdə o, dayısı Allahqulu, bəzi dostları və ailəsi ilə birlikdə Dehliyə mühacirət etdi. Daha sonra o, cənubda yerləşən Dəkkənə yollandı və orada müsəlmanlardan II Mahmud şah Bəhməniyə xidmət etməyə başladı.^[19][20] Bəhməni sultanlığının 5 Dəkkən sultanlıqlarına parçalanmasından sonra Sultanqulu Qolkondənin müstəqilliyini elan etdi.^[20] Qısa müddət sonra isə özünü müstəqil elan etmiş Sultanqulu Qütbşah titulunu götürdü və Qütbşahlar sülaləsinin əsasını qoydu. O, 1543-cü ildə oğlu Cəmşid tərəfindən qətlə yetirildi və yerinə oğlu keçdi.^[20] Cəmşidin 1550-ci ildə xərçəng xəstəliyindən ölümündən sonra yerinə azyaşlı oğlu keçdi. Bir ildən sonra sultanlığın zadəganları İbrahimqulunu geri gətirib sultan etdilər.^[21]

İslam elmləri üzrə ixtisaslaşmış Annemarie Şimmel bildirir ki, erkən dönəm Qütbşahi hökmdarları hindulara öz dini ibadətlərini yerinə yetirməyi qadağan etmişdilər. Daha tolerant hökmdar olan Məhəmmədqulu Qütbşah (1580–1611) dövründə hindulara öz dini etiqadlarını yerinə yetirməyə, Holi və Divali kimi festivallarını açıq şəkildə qeyd etməyə icazə verildi.^[22] Daha sonrakı hökmdarlar dövründə isə hindular dövlətdə yüksək səviyyəli vəzifələrə də təyin olunmağa başlanıldılar. Məsələn Tana Şahın dövründə Madanna və Akkanna kimi Brahma hinduları nazir təyin edilmiş, vergi toplamaq, vəzinəyə nəzarət kimi mühüm vəzifələr onlara tapşırılmışdı. Bu dövlət daxilində müsəlman elitlərlə yavaş-yavaş yüksələn hindular arasında fraksiyalaşmaya səbəb oldu. Müsəlman elitlər Övrəngzibə müraciət etdilər və onun göndərdiyi hərbi birləşmə Qolkondəyə hücum etdi. Madanna və Akkannanın başları kəsildi, mülkləri yağmalanıb müsadirə edildi və Qütbşahların altında vəzifələrdə çalışan hinduların bir çoxu öldürüldü. Qısa müddət sonra sonuncu Qütbşahi hökmdarı Övrəngzib tərəfindən Dövlətabad qalasına həbsə atıldı və bununla da, Qütbşahlar sülaləsi sonlandı. Qolkondə, daha sonralar inşa edilmiş Çar Minar (sonrakı adı Heydərabad) sultanlığın paytaxtı kimi istifadə edilmişdir.^[20] Hər iki şəhər Qütbşahi hökmdarları tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. Sülalə Qolkondəni 171 il idarə etmiş, onların hakimiyyəti 1687-ci ildə Övrəngzibin hücumu ilə sonlanmışdır.^[23] Keçmiş Qolkondə sultanlığının ərazisi Moğol imperiyası ərazisinə daxil edilmiş və Heydərabad subahlığı adlandırılmışdır.^[24]

Dəkkəndə bir neçə şiə dövlətinin yaradılması ilə Səfəvi imperiyası özünü şiə dünyasının ortasında olduğunun fərqinə vardı. Səfəvi sarayına digər şiə dövlətləri tərəfindən dövlətçilik sahəsində bələdçi kimi yanaşır və ondan "qəzəbli sünni dünyası"na qarşı qorunma istəyirdilər.^[25] Bu sultanlıqlar müasir mərkəzi və qərbi Hindistanda XVI əsrdə Bəhməni sultanlığının parçalanmasından sonra meydana çıxmışdı və əsas sahil xəttlərinə nəzarət etməkdə idilər. Bu sultanlıqlardan ikisi Əhmədnaqar və Qolkonda sultanlıqları I Şah İsmayılın müvafiq addımından sonra onlar da şiəliyi dövlətin rəsmi məzhəbi elan etdilər.^[26] Lakin buna baxmayaraq, Qaraqoyunlu sülaləsindən olan Sultanqulu Baharlu babaları olan Qara Məhəmmədlə Qara Yusifin şiəliyi Şah İsmayıldan daha əvvəl qəbul etməsi ilə fəxr edirdi.^[27] O, deyirdi:

Özüdə Azərbaycan türklərindən və Qaraqoyunlu nəslindən olan İbrahimqulu Qütbşahın Qolkondadan Səfəvi şahı I Təhmasibə göndərdiyi məktubda deyilir:

Tarixçi Harun Xan Şirvani iddia edir ki, Qolkonda sultanları ilə Səfəvilər arasında münasibətlər şiəliyin sonuncudakı hökmranlığı ilə güclənmişdir.^[30]

1631-ci ildə Moğol İmperatoru Şah Cahanın bölgəyə qarşı böyük bir kampaniyaya başladığı zamanda Cənubi Hindistandakı Dəkkən yaylasında siyasi nizam əhəmiyyətli dəyişikliklər ərəfəsində idi. Vəziyyətin ciddiliyini dərk edən Qolkonda sultanı Abdulla Qütbşah Heydərabaddakı sarayında aşağıdakı çıxışı etdi. Onun saray tarixçisi Nizaməddin Əhməd Şirazi ondan sitat gətirir:

Qolkondə sultanlığı maddi baxımdan çox zəngin idi. Onun əsas gəlir mənbəyi torpaq vergisi olduğu halda,^[32] sultanlıq krallığın cənub bölgələrindəki mədənlərdən almaz istehsalı üzərindəki inhisarından böyük gəlir əldə edirdi. Sultanlığın Krişna və Qodavari deltalarına da nəzarəti var idi, bu da ona toxuculuq kimi malların istehsal olunduğu bölgənin kəndlərində sənətkarlıq istehsalına çıxış imkanı verirdi. Masulipatnam şəhəri almaz və tekstil ixracı üçün Qolkondə Sultanlığının əsas dəniz limanı kimi xidmət edirdi. Krallıq 1620–1630-cu illərdə maliyyə rifahının zirvəsinə çatmışdı.^[33][34]

XVII əsrin əvvəllərində Dekan bölgəsində güclü pambıqçılıq sənayesi mövcud idi. Daxili və ixrac istehlakı üçün çoxlu miqdarda pambıq parça istehsal edilirdi. Müslin və kalikodan yüksək keyfiyyətli düz və naxışlı parça istehsal edilmişdir. Sadə parça ağ və ya qəhvəyi rəngdə, ağardılmış və ya boyalı çeşiddə mövcud idi. Bu parça İran və Avropa ölkələrinə ixrac edilirdi. Naxışlı parça mavi üçün indiqo, qırmızı rəngli çaplar üçün çay-kök və bitki sarısı ilə hazırlanmış rəngləndiricilərdən istifadə edilirdi. Naxışlı parça ixracı əsasən Yava, Sumatra və digər şərq ölkələrinə idi.^[35] Golkondə Ayutthaya Siam ilə güclü ticarət əlaqəsinə malik idi.^[36]

Qolkondə sultanlığı Qolkondə almazı adlandırılan almazlarına görə xeyli məşhur idi. Hələ Qütbşahlar sülaləsi hakimiyyətə gəlməmişdən əvvəl bu almazlar bazarda mövcud idi və tacirlər vasitəsiylə Avropa da daxil olmaqla, müxtəlif ölkələrə ixrac edilirdi.^[37]

Mədənlərdən alınan brilyantlar (xüsusən də hazırda Andhra Pradeş əyalətinin Guntur rayonunda yerləşən Kollur Mədəni) kəsilmək, cilalanmaq, qiymətləndirilmək və satılmaq üçün Heydərabad şəhərinə daşınırdı. Qolkondə özünü almaz ticarət mərkəzi kimi qurdu və 19-cu əsrin sonuna qədər Golkondə bazarı dünyanın ən yaxşı və ən böyük almazlarının əsas mənbəyi oldu.^[38]

Qütbşahlar öz dövlətlərində ilk öncələr şiə mədəniyyətinin yayılmasına çalışırdılar.^[9][10] Bu siyasət onların hakimiyyətlərinin ilk 90 ilində (1510–1600) izlənildi.^[16] XVII əsrin əvvəllərində Sultan Məhəmmədqulu Qütbşah ilə bu siyasət dəyişməyə başladı.^[14] O, dövlətdə Teluqu dilinə və mədəniyyətinə hamilik etməyə başladı. Dövlət fərmanlarının həm fars, həm də teluqu dilində verilməsinə başlanıldı. Sülalənin sonuna yaxın dövlət fərmanlarının son hissəsi fars dilində verilsə də, əsas hissəsi teluqu dilində verilirdi. Hindşünas Riçard Eatonun bildirdiyinə görə, teluqu dilini qəbul etdikdən sonra onlar öz ərazilərini əsasən tequlidillilərin ərazisi olaraq görür, elitləri isə özlərini Teluqu sultanları olaraq qəbul edirdilər.^[16]

Sultan Məhəmmədqulu Qütbşah (1580–1612) Daxini urducasında, farsca və teluqu dilində şeirlər yazırdı.^[10] Sonrakı şair və yazıçılar da öz əsərlərində bu dillərdən istifadə edirdilər.^[10] 1634-cü ildə Abdullah Qütbşahın hakimiyyəti dövründə sevgi və seks barədə qədim sanskrit əsəri olan Ratirahasya tərcümə edildi və Ləzzət-un Nisə adlandırıldı.^[39]

Qutb Şahi memarlığı hind və orta şərq memarlıq üslublarının kulminasiya nöqtəsi olan Hind-İslam memarlığı idi.^[40] Onların üslubu digər Dekan sultanlıqlarının üslubuna çox bənzəyirdi. Qütbşahi hökmdarları Çar minarını tikdirmişdilər.^[10]

Qutb Şahi Hind-İslam memarlığının bəzi nümunələri Qolkondə qalası, Qutb Şahilərin məqbərələri, Çar Minar və Çar Kaman, Məkkə məscidi, Xeyrtabad məscidi, Həyat Bəkşi məscidi, Təramati Baradari və Toli məscididir.^[40][41]

Qütbşahı dövləti yüksək səviyyədə mərkəzləşdirilmiş bir dövlət idi. Sultan mütləq icraedici, hüquqi və hərbi hakimiyyətə sahib idi. O, səfərdə olduğu zaman təyin etdiyi naib onun yerinə bu məsələləri həll etməli idi. Peşva və ya baş nazir sultanlıqda ən yüksək bürokratik vəzifə hesab edilirdi. Ona bir neçə nazir kömək edirdi. Məsələn, Mir Cumla maliyyə naziri, Kotval polis naziri və Xəzinədarı göstərmək mümkündür.

Hakimiyyətlərinin böyük bir hissəsində Qütbşahlar cagir sistemindən istifadə etmişdirlər. Bu sistemlə onlar həm özlərinə ordu, həm də vergi toplayırdılar. Cagirdarlar topladıqları verginin bir hissəsini özlərinə saxlayır, yerdə qalan hissəsini isə hökmdara verirdilər. Vergilərin toplanması icarə üsulu ilə həyata keçirilirdi və ən yüksək təklifi verən hakimliyə də iddialı olurdu. Hakimlər dəbdəbəli bir həyat yaşasalar da, hər hansısa uğursuzluğa görə ən ağır cəza ilə cəzalandırılırdılar, buna görə də, onlar xalqa qarşı sərt davranırdılar.^[35] Son sultan olan Tana Şah özünün vergi toplanması üzrə məsul hindu nazirindən aldığı məsləhətlə vergilərin mülki peşəkar şəxslər tərəfindən toplanması islahatı həyata keçirmək istəyirdi. Əsgərlərə, dövlət işçilərinə, saray məmurlarına və bütün müsəlman elitalarına sultan xəzinəsindən müavinətlər verilirdi. Bu islahatlar gəlirlərdə böyük artım gətirdi.

Morelandın bildirdiyinə görə, əvvəllər sultanlıqda Orta Şərqdən gələn müsəlmanlar yerli müsəlmanlardan daha çox maaş alırdılar. ə 17-ci əsrin əvvəllərində bu gəlmə müsəlmanlar hinduları ümidsizliyə salaraq aylıq 4–5% kimi yüksək faizlə (sələmçilik) borc verməklə varlandılar.^[35]

Sultanlığın 66 qalası var idi və hər qalaya Nayak adlı şəxs başçılıq edirdi.^[42] XVII əsrin ikinci yarısında Qütbşahi sultanı xeyli sayda hindu nayakını işə aldı. Kruijtzerin bildirdiyinə görə, onların əksəriyyəti brahmanlardan idilər. Bir digər qaynağa görə isə, onların çoxu Kamma, Velama, Kapu və Raju kimi döyüşçü kastalarından idilər.^[43] Onlar mülki gəlir məmuru kimi xidmət edirdilər. 1687-ci ildə moğolların Qütbşahlar sülaləsinni hakimiyyətinə son qoymasından sonra bu qeyri-müsəlman nayakların çox işdən azad edildilər və müsəlman hərbi liderlərlə əvəz edildilər.^[44][43][45]

1670-ci ildə sultanlıq 21 sərkərdən (əyalətdən) ibarət idi. Sərkərlər də öz növbəsində 355 parqanaya (bölgələrə) bölünürdü:^[46][47]

Qütbşahlar sülaləsi Dəkkənin digər müsəlman dövlətləri kimi Şiə idilər və bir çoxlarının müasir İran coğrafiyası ilə əlaqələri mövcud idi. İlk əvvəllərdə onlar şiə müsəlman adətləri barədə çox qəti idilər və hinduları təzyiqə məruz qoyurdular. Məsələn, Golkondə sultanlığında açıq bir şəkildə hindu festivallarının keçirilməsi qadağan edilmişdi. Bu siyasət Məhəmmədqulu Qütbşah dövründə dəyişdirildi və hindulara öz festivallarını, dini ibadətlərini açıq bir şəkildə yaşamağa icazə verildi.^[50][51]

Qütbşahlar şiə, sufi və sünniliyə aid ənənələrə, elmlərə və mədəniyyətə hamilik edirdilər, özlərinin son onilliklərindən etibarən isə hindu ənənələri də bura daxil edildi. Sülalənin sonlandırılmasından az əvvəl, sonuncu hökmdar Tana Şaha özünün hindu nazirləri Madanna və Akkanna Ramanın Bhadraçakam məbədinə Rama Navami bayramında daş-qaş göndərmə ənənəsi başlatmağı məsləhət görmüşdülər.^[52]

Sülalədən çıxmış 8 hökmdar olmuşdur. Onlar bunlar idi:

Qütbşahi ultanlarının məzarları Golkondanın xarici divarından təxminən bir kilometr şimalda yerləşir. Bu tikililər gözəl oyma daş işlərindən hazırlanmışdır və ətrafı abadlaşdırılmış bağlarla əhatə olunmuşdur. Onlar ictimaiyyət üçün açıqdır və hər il xeyli sayda ziyarətçi buranı ziyarət edir.^[55]

• Şiə dövlətlərinin siyahısı

• S. Krishnaswami Aiyangar. Abul Hasan Qutub Shah and his Ministers, Madanna and Akkanna. University of Kerala: Journal of Indian History. 1932. 93–107.* Gijs Kruijtzer. Xenophobia in Seventeenth-Century India. Leiden University Press. 2009.
• Sailendra Sen. A Textbook of Medieval Indian History. Primus Books. 2013. ISBN 978-9-38060-734-4.
• Christoph Marcinkowski, Shi'ite Identities: Community and Culture in Changing Social Contexts, 169-170. Shi'ite Identities: Community and Culture in Changing Social Contexts. 2015.
• Muzaffar Husain Syed. Concise History of Islam. Vij Books India Private Limited. 2011. ISBN 978-9-382-57347-0.
• Mohd Suleman Siddiq. The Da’irat-ul-Ma’arif: A Unique Language Institute of Hyderabad. Routledge. In Languages and Literary Cultures in Hyderabad. 2017. 203–216.
• Salma Ahmed Farooqui(2011).. India. pp. 177–179. ISBN 978-81-317-3202-1. OCLC 991819668. A comprehensive history of medieval India : twelfth to the mid-eighteenth century. India: Pearson India Education Services. 2011. ISBN 978-81-317-3202-1.
• Satish Chandra. Medieval India: From Sultanat to the Mughals. Har-Anand. 2009.
• Schimmel, Annemarie; Attwood, Corinne; Waghmar, Burzine K.; Robinson, Francis. The empire of the great Mughals : history, art and culture. London: Reaktion Books. 2004. ISBN 1-86189-185-7.
• Andrew CS Peacock, and Richard Piran McClary. Turkish History and Culture in India: Identity, Art and Transregional Connections. Brill. 2020.
• Keelan Overton. Iran and the Deccan: Persianate Art, Culture, and Talent in Circulation, 1400–1700. Indiana University Press. 2020. ISBN 978-0-253-04894-3.
• C.E. Bosworth. The New Islamic Dynasties. Columbia University Press. 1996.
• Richard M. Eaton. A Social History of the Deccan, 1300–1761: Eight Indian Lives. 1. Cambridge: Cambridge University Press. 2005.
• Colin Paul Mitchell. The Sword and the Pen. Diplomacy in Early Safavid Iran, 1501–1555. Canada, Toronto: Department of History University of Toronto. 2002. 399.
• Vladimir Minorsky. Jihān-Shāh Qara-Qoyunlu and His Poetry. London: Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London/Vol. 16, No. 2. 1954. 271–297.
• Mahomed Kasim Ferishta. History of the rise Mahomedan power in India till the year A. D. 1612. 3. Royal Asiatic Society). 2013.
• Roy S. Fischel. Shi‘i Rulers, Safavid Alliance and the Religio-Political Landscape of the Deccan // Safavid Persia in the Age of Empires. London: SOAS University of London. 2021. 331–355.
• V. Minorsky. The Qara-qoyunlu and the Qutb-shāhs (Turkmenica, 10). Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London. Cambridge University Press 17 (1). 1955. 50–73.
• Masud Husain Khan. Mohammad Quli Qutb Shah. Sahitya Akademi. 1996. ISBN 9788126002337.
• Yaaminey Mubayi. Water and Historic Settlements:The Making of a Cultural Landscape. 2022. ISBN 978-1-00-064163-9.
• George Michell, Mark Zebrowski. Architecture and Art of the Deccan Sultanates. Cambridge University Press. 1999.
• Masʻūd Ḥusain Khān. Mohammad Quli Qutb Shah. 216. Sahitya Akademi. 1996.
• Annemarie Schimmel. Classical Urdu Literature from the Beginning to Iqbāl. Otto Harrassowitz. 1975.
• J. F. Richards. The Hyderabad Karnatik, 1687–1707. Modern Asian Studies. 9 (2). 1975. 241–260. ISBN 0026-749X.
• R. M. Eaton. Ḳuṭb Shāhī. Encyclopaedia of Islam – Brill. 2012.
• N. Kanakarathnam. Maritime Trade and Growth of Urban Infrastructure in Port Cities of Colonial Andhra: A Study of Masulipatnam. Proceedings of the Indian History Congress. 2014. ISBN 2249-1937.
• W.H. Moreland. Relation of Golconda in the Early Seventeenth Century. Halyukt Society. 1931.
• Christoph Marcinkowski. Persians and Shi'ites in Thailand: From the Ayutthaya Period to the Present (PDF). 2014.
• Syed Akbar. Lazzat-Un-Nisa: Hyderabad's own Kamasutra back in focus – Times of India. The Times of India. 2019.
• Narendra Luther. Prince;Poet;Lover;Builder: Mohd. Quli Qutb Shah – The founder of Hyderabad. Publications Division Ministry of Information & Broadcasting. 1991. ISBN 9788123023151.
• GT Kulkarni. Chapter III: Economics, Political, Economic, and Social Background of Deccan 17th-18th Century (PDF). Deccan under late 17th-century Qutb Shahi. 1999.
• Department of History, Osmania University. Proceedings of Seminar on Industries and Crafts in Andhra Desa, 17th and 18th Centuries, A.D. 1996.
• Pedarapu Chenna Reddy. Readings In Society And Religion Of Medieval South India. Research India Press. 2006. ISBN 9788189131043.
• M. A. Nayeem. MARITIME TRADE AND GROWTH OF URBAN INFRASTRUCTURE IN PORT CITIES OF COLONIAL ANDHRA: A STUDY OF MASULIPATNAM. Hyderabad Publishers. The Heritage of the Qutb Shahis of Golconda and Hyderabad. 2016. ISBN 9788185492230.
• Haroon Khan Sherwani. History of the Qutb Shāhī Dynasty. Munshiram Manoharlal Publishers. 1974.
• Karen G. Ruffle. South Asian Religions: Tradition and Today, ed. Karen Pechilis, Selva J. Raj. Routledge. ed. Karen Pechilis, Selva J. Raj – Islam in South Asia: Practicing tradition today. 2013.
• Mukkamala Radhakrishna Sarma. Glimpses of Our Past--historical Researches: Festschrift in Honour of Prof. Mukkamala Radhakrishna Sarma, Former Emeritus Fellow. India: Felicitation Committee, Department of Ancient Indian History, Culture, and Archaeology & Department of History, Osmania University. 2004. 518.
• (#empty_citation)

•   VikiSəyahətdə Hyderabad haqqında səyahət məlumatları var.
• Telugu Literature and Culture of Qutub Shahi Dynasty
• Sultans of Golkonda Arxivləşdirilib 2007-06-29 at the Wayback Machine

• Baranlı oymağı
• Adilşahlar