Phacelia - Wikipedia

Faseliya cinsinə daxil olan növlər birillik olub, Şimali Amerikanın Kaliforniya ştatında, Cənubi Amerikada və Meksikada geniş yayılmışdır. Dəniz səviyyəsindən 500 m hündürlüyə qədər olan bölgələrdə, əksərən daşlıq və qayalıq zonalarda rast gəlmək olur. Avropaya introduksiya olunaraq gətirilmişdir. Avropa arıçıları faselya bitkisini “arının dostu”, “ballı çörək”, “arı otu” adlandırırlar.

Faseliya Azərbaycanın bütün torpaq-iqlim şəraitində becərilə bilər. Phacelia tanacetifolia növü dünyanın müxtəlif yerlərindən introduksiya olunaraq Azərbaycana gətirilmişdir. Ölkəmizin torpaq-iqlim şəraitindən və bitkinin becərilmə texnologiyasından asılı olaraq onun boyu 60-100 sm-ə qədər olub, dik durandır. Budaqlanması yer səthinə yaxın başlayır, budaqları əsas gövdənin ətrafında növbəli düzülmüşdür. Bir bitkinin 7-15 ədəd budağı olur. Gövdəsi yaşıl və ya qırmızımtıl-bənövşəyidir. Yabanı halda qayalıqlarda, daşlı ərazilərdə bitdiyinə görə zəif kök sisteminə malikdir və kökləri asanlıqla qopur. Yarpaqları lələkvari yayılmış formada olmaqla, gövdə üzərində növbə ilə düzülmüşdür. Hər gövdənin uc hissəsində başcıq çiçəkqrupu yerləşir. Bitki çıçəkləməyə başlayanda çiçək qrupu açılaraq alt hissəyə doğru qatlanır və 3-5 lələkvari çiçək salxımı əmələ gəlir, açıq bənövşəyi rəngli çiçəklər çiçək salxımında qarşı-qarşıya düzülür, çiçəkləmə salxımın alt hissəsindən başlayır. Bir bitkidə çiçəkləmə 1 ay, ümumi sahədə isə 1,5-2 ay çəkir. Çiçəklərin bu qədər müddətə tarlada qalması yem bitkiləri arasında tək faselya bitkisinə məxsusdur. Bir bitkidə erkəkciklərin sayı 5 ədəd olmaqla, onların sapı bənövşəyidir, erkəkcik və dişicik çiçək yatağından 5–6 mm kənara çıxır və erkəkciklər nisbətən yuxarıdadır. Dişiciyin üzəri ağ tükcüklərlə örtülmüşdür. Yumurtalıq üst vəziyyətdə olub, ikiyuvalıdır. Meyvəsi qəhvəyi, yumurtaşəkilli qutucuqdur. Yetişəndə hər qutucuqda 4 toxum olur. Toxumlar yetişdikdən sonra çiçək salxımları yenidən bükülür. Toxumları tünd qəhvəyi rəngdə olub, oval formadadır. Üzərində adi gözlə görünməyən qırışlar var. 1000 ədəd toxumun kütləsi 2 qramdır. Bitki may ayının əvvəlindən iyun ayının axırına qədər çiçəkləyir, toxumları iyun ayının üçüncü ongünlüyündən başlayaraq iyul ayının birinci ongünlüyünə qədər müxtəlif müddətlərdə yetişir.

Faseliya bitkisi torpaq-iqlim şəraitinə çox tələbkardır. Faselya bitkisinin toxumları çox kiçik olduğundan torpağın keyfiyyətli hazırlanmasına tələbkardır: torpağın üst səthi kombinə edilmiş torpaq becərən aqreqatlarla (KM-5,4, RVK – 3,0, AGCM – 9 və s.) tam hazırlanmalı və sahənin kəltənliyi 3 sm-dən çox olmamalıdır. Torpağın 0-10 sm dərinliyində ölçüləri 10 mm-dən böyük kəsiklərin miqdarı 65%, ölçüləri 10–20 mm hüdudunda olan kəsiklərin miqdarı 30%-dən artıq olmamalıdır. Qarşıya qoyulan bu tələbatın ödənilməsi üçün payız və yaz fəsillərində 25-27 sm dəriniyində MTZ-1221 markalı traktoruna aqreqatlaşdırılmış AGMP 14-5 markalı kotanı ilə əsas şum əməliyyatının aparılması məqsədəuyğun hesab edilir. Bu baxımdan şum əməliyyatından əvvəl faselya becərilən sahələrə torpağın fiziki-mexaniki xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla təsiredici maddə hesabı ilə hər bir hektar torpaq sahəsinə 70-80 kq superfosfat gübrəsinin və bitkinin vegetasiya dövründə 60 kq kalium və 65 kq azot gübrəsinin verilməsi müəyyənləşdirilmişdir.

Respublikanın dağ, dağətəyi və aran regionlarında faselya bitkisi erkən yazda mart ayının ikinci ongünlüyündə, yay fəslinin iyun ayının 3-cü ongünlüyündə və payızda sentyabr ayının üçüncü ongünlüyündə torpaq qatının 2-4 sm dərinliyində SUPO-9, CO-4,2 markalı və s. səpən maşınlarla, 40+40+60*10 sm əkin sxemi üzrə səpin əməliyyatını aparmaq lazımdır. Hektara səpin norması əkin sxemlərindən asılı olaraq 4-6 kq/ha-dır. Qiymətli bal verən bu bitki iqlim şəraitindən asılı olaraq 5-7 gün səpindən sonra çıxışdan və kütləvi cücərtilərdən 40-45 gün sonra çiçəkləmə başlayır. Bitkinin çiçəkləmə dövrü 45-50 gün davam edir. Bu isə arıların həmin dövrdə yemlə təmin etməklə yanaşı yüksək nektarlı balın alınmasını təmin edir. Faselya su sevən bitkidir. Mövsüm ərzində hər bir hektar sahəyə 250–300 m³ su tələb edilir. Su normasının sayı çoxaldıqca çiçəkləmə müddəti getdikcə çoxalır. Bitki 350C istiyə və 10-130C şaxtaya davamlıdır. Faselya xəstəlik və zərərvericilərə qarşı çox dayanıqlı bitkidir.

Phacelia tanacetifolia Benth. birillik bitki olub, yaşıl hissəsi heyvan orqanizmi üçün lazım olan zülallarla, proteinlərlə və mineral maddələrlə zəngindir. Faselya bitkisinin tam çiçəkləmə fazası üzrə kimyəvi tərkibi: ümumi nəmlik – 75,98%, xam protein – 8,28%, xam kül – 7,5%, xam yağ – 2,43% və xam sellüloza – 13% təşkil edir.

Faseliya bitkisi əvəzedilməz balverən, dekorativ və yem bitkisi olmaqla xalq təsərrüfatınıda böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu bitkidən bal arıları əsas etibarilə nektar və çiçək tozu toplayırlar. 1 ha faselya sahəsindən 200-300 kq yüksək keyfiyyətli bal götürmək mümkündür. Bu zaman istehsal olunan bal rəngsiz və şəffaf olmaqla yüngül ətirli və zərif dadlı olur. Faselya heyvandarlığın inkişafında, tam çiçəklədikdə silos, həmçinin yaşıl və quru ot kimi istifadə edilir. Faselya torpaq münbitliyini yaxşılaşdırmaqla yanaşı, torpaq eroziyasının qarşısını alan örtük və dekorativ bitki olaraq geniş istifadə olunur. Faselya bitkisi arıçılğın inkişafı ilə əlaqədar güclü nəsl artırma və beçəvermə qabiliyyətinə malik qidalı yem bitkisidir.

• Phacelia campanularia A.Gray
• Phacelia congesta Hook.
• Phacelia purshii Buckley
• Phacelia secunda J.F.Gmel.
• Phacelia tanacetifolia Benth.