I Pyotrun Manifesti - Wikipedia

Səfəvi dövləti XVII əsrin sonları - XVIII əsrin əvvəllərində gərgin dövr yaşayırdı. Şah Sultan Hüseyn (1694-1722) dövləti böhrandan çıxarmaq üçün ciddi tədbirlər həyata keçirə bilmədi. Ölkədə sosial-iqtisadi vəziyyətin ağırlaşması də ağırlaşdı. Dövləti üsyanlar bürüdü. 1719-cu ildə Şirvanda başlayan üsyanlardan birinə Müşkür mahalından olan Hacı Davud başçılıq edirdi. 1720-ci ildə Xudatı və Şabranı ələ keçirən Hacı Davud Səfəvilərə qarşı mübarizədə Rusiyaya müraciət etdi, lakin I Pyotr onu cavabsız qoydu. Qazıqumuqlu Surxay xandan kömək alan Hacı Davud 1721-ci ildə Şamaxını mühasirəyə aldı və onu tutdu, buradakı rus tacirlərini qarət etdi. Burada yarım müstəqil siyasi qurum - Şirvan xanlığı yaradan Hacı Davud kömək üçün Osmanlı dövlətinə müraciət etdi.

Qəndəhar vilayətində gilzay tayfalarının çıxışları da Səfəvilərin paytaxtı İsfahan şəhərinin ələ keçirilməsi ilə nəticələndi. Mir Mahmudun dövründə (1716-1725) əfqanların ölkənin içərilərinə doğru yürüşləri genişləndi. Belə bir şəraitdə Rusiya və Osmanlı imperiyasının Azərbaycan uğrunda mübarizəsi kəskinləşdi. I Pyotr məqsədinə çatmaq üçün müəyyən hazırlıq tədbirləri gördü.

Xəzərsahili vilayətlərə yürüşünün uğurla nəticələnməsi üçün ilk növbədə Qafqazdakı antiran və antiosmanlı qüvvələrilə əlaqələr yaradılmışdı (gürcü çarı VI Vaxtanq və Qarabağ məlikləri, həmçinin Azərbaycanın erməni əhalisi ilə münasibətlər qurulmuşdu və s.). İkinci, hərbi-siyasi niyyətə nail olmaq məqsədilə kəşfiyyat materialları toplanılması təşkil edilmişdi (A.P.Volınskinin İran elçiliyi, kapitan Aleksey Baskakovun İran səfəri, Xəzər dənizinin xəritəsinin hazırlanması (1720-ci il) və i.a.). Üçüncü, işğalı həyata keçirmək üçün hərbi qüvvə təşkil edilmişdi. Qoşunların sayı 100 min nəfərə çatırdı ki, onlardan 32 mini nizami piyada və süvarilər idi. 1722-ci ilin birinci yarısında hərbi gəmilər Həştərxanda toplanmış, buradan Əhrəxan körfəzinə yönəlmiş, süvari qoşunları quru yol ilə irəliləyərək digər qüvvələrlə orada birləşmişdi.

Bu hazırlıq tədbirləri ilə birgə işğalçı yürüşə hüquqi don geyindirilməsinə də xüsusi fikir yetirilirdi. Bu məqsədlə rəsmi təbliğata xüsusi önəm verilirdi. 1722-ci ildə Rusiyada ərəb şriftləri ilə ilk mətbəə yaradılmışdı. I Pyotrun işğalçı yürüşü zamanı donanma gəmilərindən birində "Üzən türk mətbəəsi" fəaliyyət göstərirdi.

I Pyotrun rəsmi təbliğatını əks etdirən əsas sənəd 1722-ci il 15 iyul tarixli Manifest idi. Manifestin surətini^[1] ilk dəfə F.M.Əliyev çap etdirmişdir(1975).^[2] H.Ə.Dəlili isə onun mənbəşünaslıq təsviri və təhlilini vermişdir(1976). 73 sətirlik mətn, yazılma tarixi və ümumiyyətlə, 929 sözdən ibarət olan manifesti I Pyotrun tapşırığı ilə Kantemir hazırlamışdı. I Pyotrun sarayında qulluq edən Kantemir bir çox dilləri, о cümlədən, ərəb, fars, türk və Azərbaycan dillərini mükəmməl bilirdi.

H.Ə. Dəlilinin qeydinə əsasən "Rusiyanın xarici siyasət arxivində mühafizə olunan sənədlərin tədqiqi göstərir ki, о (Manifest - K.Ş.) ancaq bir dildə (Azərbaycan dilində) çıxmışdır" ^[3] Manifest məzmunca iki hissədən ibarətdir. Birinci hissədə yürüşün zəruriliyi və məqsədi, ikinci hissədə onun həyata keçirilməsi üçün əlverişli şərait yaradılmasından bəhs olunur.

• Dəlili Н.Ə. Azərbaycan-Rusiya münasibətləri fars və azərbaycandilli sənədlərdə (1722). Bakı, 1976,
• Mustafazadə T. XVIII yüzillik - XIX yüzilliyin əvvəllərində Osmanlı-Azərbaycan münasibətləri. Bakı, 2002
• Алиев Ф.М. Aнтииранские выступления и борьба против турецкой оккупации в Азербайджане в первой половине XVIII в. Баку, 1975,
• Алиев Ф.М. Азербайджано-русские отношения. Баку, 1985
• Молчанов Н.Н. Дипломатия Петра I. М, 1984
• Мустафазаде Т.Азербайджан и русско-турецкие отношения в первой трети XVIII в. Баку, 1993
• Лыжков В.П. Персидский поход Петра I (1722-1723 гг.). М., 1961
• Соловьев С.М. Чтения и рассказы по истории России. М., 1989.

1. ↑ АВПР, ф. СРП, д.14, c.105-107
2. ↑ Алиев Ф.М. Aнтииранские выступления и борьба против турецкой оккупации в Азербайджане в первой половине XVIII в. Баку, 1975,
3. ↑ Dəlili Н.Ə. Azərbaycan-Rusiya münasibətləri fars və azərbaycandilli sənədlərdə (1722). Bakı, 1976,