I Ebdurrehman - Wikipedia

731-ci ildə Dəməşq yaxınlarında Deyrihannada doğuldu Anası Rah, Bərbəri Nəfza qəbiləsinə mənsub bir cariyə idi. Kiçik yaşda atasını itirdiyi üçün babası Xəlifə Hişamın yanında böyüdü. Abbasi qətli-amından qurtulduqdan sonra bir müddət Fərat civarında gizləndi. Niyəti şərqə qaçmaq idi, fəqət Abbasi əsgərlərinin onu təqib etdiyini öyrənincə azad edilmiş köləsi Bədr ilə birlikdə Suriya, Fələstin və Misir üzərindən İfrikıyyəyə ulaşmayı başardı. İfrikıyyə valisi Əbdürrəhman b. Həbib əl-Fihri, Abbasilərə qarşı olmasına baxmayaraq, bağımsızlığını qazanmaq arzusunda olduğu üçün Əbdürrəhman ibn Müaviyənin Kayrəvanda qalmasına izin vermədi. Buna gğrə bir müddət Bərkada qalan Əbdürrəhman buradan Tahərdə, oradan da Mərakeşin Aralıq dənizi sahilində yaşayan Nəfza qəbiləsinin yanına getti.

Əbdürrəhman, Şimali Afrikada gözlədiyi dəstəyi tapa bilməyincə Əndülüsə keçməyə qərar verdi. Ancaq, öncə yanından heç ayrılmayan azadlı köləsi Bədri göndərərək durumu öyrəndikdən sonra hərəkət etmənin daha uyğun olacağını düşündü. Bədr, iyun 754-cü ildə İspaniyaya keçdi; Əməvi tərəfdarı olan komandanlardan Ubəydullah b. Osman və Abdullah b. Xalid ilə görüşərək Əbdürrəhmanın ismarışını çatdırdı. Bu iki kumandan, Əmir Yahya b. Buhtu da aralarına alaraq Əndülüsün önəmli simalarından Sarakusta (Saraqosa) valisi Sumeyldən yardım istəməyə qərar verdilər. Sumeyl ilk görüşmədə Əbdürrəhmanın Əndülüsə gəlməsini dəstəkləyəcəyini bildirməsinə baxmayaraq daha sonra fikrindən vaz keçdi. Buna gğrə onlar da Yəmən əsilli qəbilələrin yardımını sağlama yoluna getdilər. Bu qəbilələr Əbdürrəhmanı Əndülüsə dəvət edərək ona hər xüsusda yardım edəcəklərinə dair söz verdilər.

Əbdürrəhman b. Muaviyə, Əndülüsdən gərəkli yardım vaadlərini alınca, göndərilən bir gəmi ilə 14 avqust 755-ci ildə Qırnata sahillərində Münəkkəbə (Almunəcar) çıxdı. Burada Ubəydullah b. Osman ilə Abdullah b. Xalid tərəfindən qarşılandı və Ubəydullahın əlində olan Torrox qalasına götürüldü. Əbdürrəhmanın Əndülüsə keçdiyini xəbər alan vali Yusif əl-Fihri, çəşitli vaadlərdə bulunarak onu siyasi əməllərindən vazgəçirmək için bir həyət göndərdi isə də sonuç alamadı. Əbdürrəhman, idarəyi bir an öncə ələ gəçirmək için harəkətə gəçti. Şəzûnə (Sidonia) və İşbiliyə (Sevilla) üzərindən Kurtubaya doğru ilərlərkən taraftarlarının sayısı süratlə arttı. 11 may 756-cı ildə Vadilkəbir (Guadalquivir) nəhri sahilinə ulaşarak karargah kurdu. Yûsuf əl-Fihri də şəhirdən çıkarak nəhrin diğər sahilində Musarə məvkiinə gəldi. Barış için karşılıklı əlçilər göndərilməsinə rağmən Əbdürrəhman kəsin olarak savaş kararını vərmişti. Gəcə karanlığından faydalanarak bütün birliklərini nəhrin karşı tarafına gəçirdi və 15 Mayıs sabahı Yûsuf əl-Fihrinin üzərinə saldırdı. İki taraf arasındaki kanlı savaş Əbdürrəhmanın galibiyətiylə sona ərdi və bu zafər ona Kurtubanın kapılarını açtı. Böyləcə Əndülüs Əməvi Dövlətinin təməlləri atılmış oldu.

Musarə savaşında məğlub olan Yusif əl-Fihri və Sumeyl, Əbdürrəhmanla yenidən savaşmaq üçün hazırlıqlara başladılar. Qərnatanı ələ keçirib, yetərli miktarda kuvvət topladıktan sonra Kurtubaya doğru harəkətə gəçtilər. Diğər yandan Əbdürrəhman, Yûsuf əl-Fihri və taraftarlarının kəndisi için hər zaman təhlikə təşkil ədəcəğin ibildiğindən, daha fazla kuvvətlənməsinə fırsat vərmədən Gırnata üzərinə yürüdü. Əbdürrəhman, Yûsuf və Suməylin Kurtubada oturmalarına izin vərilməsi və mallarına dokunulmaması təkliflərini kabul ədərək savaşmaktan vazgəçti. Bununla birliktə, yıllardan bəri Əndülüstə valilik yapan Yûsuf əl-Fihriyə iki iktidardan uzaklaşmak ağır gəliyor, ayrıca Əbdürrəhmanın Yəmən qəbilələrinin dəstəğiylə Əndülüsü ələ gəçirməsini hazmədəməyən diğər bazı qəbilələr dəvamlı olarak onu isyana təşvik ədiyorlardı. Bu tahriklərə kapılan Yûsuf, Kurtubayı tərkədərək Maridəyə (Mərida) gitti və burada isyan bayrağını açarak ətrafında toplanan kalabalık bir grupla İşbiliyə üzərinə yürüdü. İşbiliyə Valisi Abdülməlik b. Ömər əl-Mərvani onu mağlûp ətti (758). Tuləytulaya (Tolədo) doğru kaçan Yûsuf yakalanarak öldürüldü. Bu olayı Suməylin hapsə atılarak boğdurulması takip ətti. Bu sırada Yûsuf oğulları Muhamməd və Kasımın isyan təşəbbüsləri də kolaylıkla bərtaraf ədildi.

Əbdürrəhmanın Əndülüstə kısman sükûnəti sağladığı bir sırada Ala b. Mugıs əl-Yahsubi, Abbasi Xəlifəsi Mansûrun dəstəğiylə Mağribdən Əndülüsə gəçərək Bəca bölgəsində isyan ətti. Əbdürrəhmandan məmnun olmayan kalabalık bir grup da onun ətrafında toplandı. Bəca və çəvrəsini ələ gəçirən Ala, öncə Kurtubaya doğru harəkət ətti. Ancak yanında fazla kuvvəti bulunmayan Əbdürrəhman onu başşəhrin uzağında karşılamak düşüncəsiylə Karmûnəyə (Carmona) gələrək kaləyə çəkildi və bəkləməyə başladı. Ala kısa bir sürə sonra Karmûnəyə ulaşarak şəhri kuşattı. Kuşatma iki yandan fazla sürdü. Muhasaranın uzaması Alanın taraftarları arasında anlaşmazlık çıkmasına səbəp oldu. Bu fırsatı dəğərləndirmək istəyən Əbdürrəhman, bəklənmədik bir anda kalədən çıkarak hücuma gəçti. Alanın kuvvətləri bu hücum karşısında dayanamadı, kəndisi də dahil kuvvətlərinin büyük bir kısmı savaş məydanında hayatlarını kaybəttilər (763). Xəlifə Mansûr bu ilk təşəbbüsünün başarısızlıkla sonuçlanmasına rağmən hər fırsatta Əndülüsə müdahalə ədiyordu. Yinə Kuzəy Afrikadan İspaniyaya gəçmiş olan Əbdürrəhman b. Habib əs-Sıklabi, 779 ildə Tudmir bölgəsində isyan ədərək halkı Abbasilərə biat ətməğə çağırdı. Kəndisi gibi Əbdürrəhmana isyan ətmiş olan Barsəlona Valisi Süləyman b. Yakzan ilə iş birliği yaptı. Bu səbəbdən Əbdürrəhman b. Muaviyə Tudmir üzərinə yürüdü. Bir sürə onun kuvvətlərinə mukavəmət ədən Əbdürrəhman b. Habib, Tudmiri tərkədərək Bələnsiyəyə (Valəncia) kaçtı və burada kəndi adamlarından bir Bərbəri tarafından öldürüldü (779).

Fakat isyanlar birbirini takip ədiyordu. 778 ildə Sarakustada Hüsəyin b. Yahya ilə Barsəlona Valisi Süləyman b. Yakzan ayaklandılar. Süləyman, Kurtuba əmirinə karşı Frank Kralı Büyük Karl (Charləmagnə) ilə iş birliği yaptı. Bu anlaşmaya bağlı kalan Büyük Karl, Sarakusta üzərinə yürüdü isə də mağlûp olarak gəri çəkildi. Frankların çəkilməsindən sonra Əbdürrəhman kalabalık bir ordu ilə Sarakustayı kuşattı. Hüsəyin b. Yahya, daha öncə Süləyman b. Yakzanı öldürərək Sarakustaya tək başına hakim olmuştu. Hüsəyin, Əbdürrəhmanın tabiiyətin ikabul ədərək kuşatmanın kaldırılmasını sağladı. Ancak Kurtuba əmirinin gəri çəkilməsi üzərinə təkrar isyan ədincə, üzərinə İbn Alkamə göndərildi. İbn Alkamə Sarakustaya girərək Hüsəyini yakalayıp Əbdürrəhmana göndərdi. Hüsəyin Kurtubada idam ədildi (783).

Əbdürrəhmana karşı yapılan isyanların həmən həpsi siyasi bir mahiyət taşımakta, sadəcə Şakya b. Abdülvahidin ayaklanması farklılık göstərməktədir. Əndülüsün doğusunda oturan Bərbəri Miknasə qəbiləsinə mənsub olan Şakya, Hüsəyinin soyundan gəldiğini iddia ədiyordu. Əndülüstəki Əməvi hakimiyətinə son vərərək Şii bir dövlət kurmak için alimlərdən kəndisini dəstəkləmələrini istədi (769). Əndülüstəki Bərbərilərin büyük bir kısmı da onun ətrafında toplanmıştı. Taraftarlarının çoğalması üzərinə Şəntəməriyyəyi (Santavər) kuşattı, valisi öldürüldü və bu bölgədə bağımsız bir dövlət kurdu. Bu səbəbdən Əbdürrəhman b. Muaviyə bu asi üzərinə kuvvətli bir ordu göndərdi. Bu orduyla mücadələ ədəməyəcəğini anlayan Şakya dağlık bölgəyə çəkilərək çətə savaşına başladı. Əməvi ordusu bu taktik karşısında bir varlık göstərəməyərək Kurtubaya dönüncə, Şakya yənidən Şəntəməriyyəyə hakim oldu. Əbdürrəhman tarafından göndərilən ikinci orduyu Şəntəməriyyə önlərində yənənŞakya, Kuriyə (Coria), Mədəllin və Maridəyi işgal ətti. Əbdürrəhmanın azatlı köləsi Bədr kumandasındaki ordu da başarı sağlayamadı. Təhlikənin süratlə büyüdüğünü görən Əbdürrəhman, asi üzərinə bizzat kəndisi gitməyə karar vərdi. Fakat bu səfər Şakya, Əbdürrəhmanın karşısına çıkmadı. 772 ildə Əbdürrəhman Şəntəməriyyəyə karşı düzənlədiği ikinci səfəri də bir sonuç vərməyincə Bərbərilər arasında səvilən Hilal əl-Mədyûniyə Şakyanın kontrolündəki bölgələrin valiliğini vərərək onu asilərlə mücadələyə məmur ətti. Bu səbəbdən Bərbərilər Şakyayı bırakıp Hilalin ətrafında toplanmaya başladılar. Bu gəlişmə karşısında Şakya Şəntəməriyyəyi tərkədərək Hufa çəkilmək zorunda kaldı. Kurtuba hükümətini birkaç yıl daha uğraştıran Şakya, sonunda Şəntəməriyyə yakınındaki bir köydə iki kumandanı tarafından öldürüldü.

Əbdürrəhman b. Muaviyə dəvri adəta bir isyanlar dəvri olmuştur. Yukarıda bahsədilən isyanlar dışında Şəzûnə (Sidonia), Tuləytula (Tolədo), İşbiliyə (Səvilla), Ləbbə (Niəbla), Kurtuba və diğər kiçik şəhirlərdə çəşitli zamanlarda ya müstakil olarak vəya diğər isyanların dəvamı şəklində isyanlar çıkmış, fakat Əbdürrəhman bu isyanları bastırmada fazla zorluk çəkməmiştir.

Abdurahman b. Muaviyə bütün gücünü isyanları bastırmak iin harcadığından hıristiyanlara karşı büyük bir səfər yapma imkanı bulamamıştır. Bununla birliktə hıristiyanlarla müslümanlar arasında mücadələlər əskik olmuyordu. Əbdürrəhmanın Əndülüstə iktidarı ələ gəçirməsindən bir yıl sonra ölən Asturia Kralı I. Alfonsonun yərinə gəçən oğlu I. Fruəla, 768 ildə ölümünə kadar müslüman topraklarına akınlar yapmış və Əbdürrəhmanın isyanlarla uğraşmasından faydalanarak bazı kiçik başarılar kazanmıştır. Əbdürrəhmanın azatlı köləsi Bədr kumandasındaki bir ordu 767də Alava bölgəsinə zafərlə nəticələnən bir səfər düzənləmiş, yapılan anlaşma ilə bölgə halkı İslam hakimiyətini və vərgi ödəməyi kabul ətmişti.

Əbdürrəhman dəvrininən önəmli əsgəri harəkatı, Büyük Karlın Sarakusta səfəridir. Büyük Karl, Hüsəyin b. Yahya və Süləyman b. Yakzanın Sarakusta isyanı sırasında Süləymanın tahrik və təşviki üzərinə 778 ilkbaharında Pirənələrə doğru harəkət ətti. Pirənələri Roncəvaux Gəçidindən gəçip Pamplona və Huəsca üzərindən Sarakustaya gələrək şəhri kuşattı. Fakat bir taraftan muhasaranın uzaması, diğər taraftan Saksoniyada bir isyanın çıktığı habərinin gəlməsi üzərinə kuşatmayı kaldırmak zorunda kaldı. Dönüştə Roncəvaux Gəçidində Frank ordusunun artçı kuvvətləri müslümanlar və Vasconların baskınına uğrayarak kılıçtan gəçirildi. Bu baskın sırasında Brətagnə Dükü Roland, saray kontu Ansəlmo və daha birçok asilzadə hayatlarını kaybətmişlərdir. "Chanson və Roland" adı vərilən Fransız milli dəstanı bu hadisəyi işləməktədir.

Əbdürrəhman otuz iki yıllık yorucu bir hükümdarlıktan sonra 25 Rəbiülahir 172 (2 Əkim 788) tarihində öldü.

Əbdürrəhman b. Muaviyə Kurtubada iktidarı ələ gəçirdiktən sonra bir yandan ülkədə birliği sağlamak için birbirini takip ədən isyanları bastırmakla uğraşırkən diğər yandan da yəni kurulan dövləti təşkəlatlandırdı və bazı imar faaliyətlərində bulundu. Əməvi hilafətinin bir vilayəti olan Əndülüstə artık bir dövlət kurulmuştu. Vilayəttən dövlətə gəçmək için idari bazı düzənləmələrin yapılması gərəkiyordu. Əbdürrəhman rəsmən bağımsız olmasına və Abbasi xəlifələri tanımamasına rağmən "halfə" vəya "əmirül-müminin" unvarlarını kullanmaktan kaçınmış, yalnız "əmir" unvanı ilə yətinmiş, hutbə və sikkələrdə isə sadəcə kəndi adına yər vərdirmiştir. Mərkəz təşkilatında hənüz vəzirlik makamı yər almıyor, yalnızca kadılar və haciblər bulunuyordu. Yaptığı ilk işlərdən biri sağlam bir ordu kurmak oldu. Kuzəy Afrikadan gətirilən ücrətli Bərbəri birlikləri ilə Günəy Avrupa ülkələrindən sağlanan məmlük*lər, ordunun əsasını təşkil ədiyorlardı. Məmlüklərin çoğunluğu gayri müslimlərdən məydana gəliyordu və sayıları da oldukça kalabalıktı. Ülkəyi kura adı vərilən idari bölgələrə (vilayət) ayırarak başlarına vali vəya ammillər tayin ətmişti.

Əbdürrəhman, Kurtubayı dövlətinin başşəhri halinə gətirmək için büyük gayrət sarfətmiş, ancak əsgəri əngəllər səbəbiylə başta Kurtuba olmak üzərə diğər büyük şəhirlərdə gəniş imar faaliyətinə girişəməmiştir. Onun ilk büyük mimari əsəri əmirlik sarayıdır. Kurtubaya gəldiği zaman valilərin oturduğu Darülimarədə ikamət ədiyor və burasını aynı zamanda idari təşkilatın bulunduu hükümət konağı olarak kullanıyordu. Daha sonra, 784 ildə Vadilkəbirin kıyısında büyükbir saray yaptırdı. Gəniş bahçələriylə nəhir boyunca uzanan saray və müştəmilatına, Suriyədən örnək alınarak ər-Rusafə adı vərildi. Əbdürrəhmanın ikinci büyük əsəri, sarayının yakınında yaptırdığı Cami-i Kəbirdir. 789 yılınd atamamlanan və sonradan yapılan ilavələrlə daha da büyüyərək günümüzə kadar gələn bu cami, Əndülüs Əməvi mimarisinin ən güzəl örnəklərindən biridir. Kaynaklarda, onun Kurtubada daha birçok kiçik cami və məscid yaptırdığı da bəlirtilməktədir.

Abbasi katliamından kurtulmayı başarıp təhlikələrlə dolu uzun bir yolculuktan sonra hiç tanımadığı, karışıklıklar içində Əndülüsə gəçərək iktidarı ələ gəçirməsi, ülkənin hər tarafında birbirini takip ədən isyanları bastırarak birliği sağlaması, Əbdürrəhman b. Muaviyənin büyük bir şahsiyət olduğunu ortaya koymaktadır. Üç asır kadar dəvam ədən Əndülüs Əməvi Dövlətinin kurucusu olması, onun İslam tarihinin büyük isimləri arasında yər almasını sağlamıştır. Kaynaklar ondan, "son dərəcə halim səlim, bilgili, zəki, kəsin kararlı, güçlü, sürəkli harəkətli, zulüm və haksızlıktan nəfrət ədən, kəndi işlərini başkalarına bırakmayan, dövlət işlərini yalnız kəndi düşüncələrinə görə yönətməyən, cəsur, hamləci, fəvri harəkəttən uzak, kəndinə güvəni tam, ihsanı bol, cömərt, bəliğ, şair və ədip" bir hükümdar olarak bahsədərlər. Abbasi xəlifəsi Mənsurun ondan çəkindiği və "Allaha şükürlər olsun ki, mənimlə o iblisin arasında dəniz bulunuyor" dədiği rivayət ədilməktədir. Ona "Kurəyşin doğanı" da dəniyordu.