Deli Domrul - Wikipedia

Duxa Qоca oğlı Dəli Domrul— Kitabi-Dədə Qorqudda obraz. V boyda işlədilmişdir. "Duxa" "Kitabi-Dədə Qorqud"un antroponimiyasına daxil olan, lakin müasir antroponimiyamızda işlənməyən adlardandır. Bu antroponimik vahiddən bəhs edən Ş.Cəmşidov^[1] və E.Əlibəyzadə ^[2] onun formalaşmasında zahiri səslənmə-alliterasiya, yaxud poetiklik yaratma keyfiyyətlərini əsas götürmüşlər. Deli Dumrul əhvalatı Türk xalq inancında "Aylanu" motivinin ən gözəl və ən mükəmməl olaraq törədildiyi yerdir.

Dəli Domrul
Dəli Domrulun Əzrayılla qarşılaşması. Rəssam Mikayıl Abdullayev
Əsər	Kitabi-Dədə Qorqud
Məlumat
Cinsi	Kişi
Dəli Domrul Vikimənbədə

"Domrul" antroponimi Mirəli Seyidov, Tofiq Hacıyev, Arif Acalov, Osman Mirzəyev və başqa müəlliflərin diqqətini cəlb etmişdir. Onun leksik-semantik xüsusiyyətləri, antroponimik vahid kimi formalaşmasında "nəsil verən", "həyat başlanğıcı" kimi keyfiyyətin əsas olması həmin müəlliflər tərəfindən təsdiqlənmişdir.^[3]

"Duxa Qoca" antropоnimik vahidi isə araşdırmalardan kənarda qalmışdır. Mövcud tədqiqatlarda "Duxa" antroponiminin yalnız yunanlardakı "Duka" şəxs adından olduğu göstərilir.^[4]

Göründüyü kimi, "Duxa" antroponiminin leksiksemantik xüsusiyyətləri, onun yaranması üçun əsas olan apelyativin tarixi-linqvistik baxımdan araşdırılması, həmçinin həmin vahidin adyaratma üçün seçilmə, yaxud motivləşmə səbəbi müəyyənləşdirilməmişdir.

S.Əliyarov göstərir ki, Duxa Qoca ilkin şəkildə "Dukak" və ya "Tokak" variantında işlənmişdir.^[5] "Tokak" variantı daha qədimdir. Çünki cingiltiləşmə, konkret desək, "d"laşma, yaxud "t"nın "d" ilə əvəzlənməsi türk dillərinin nisbətən sonrakı inkişafi ilə bağlıdır. Zahirən elə görünə bilər ki, "tokak" vahidi "toxtaq" vahiddən törəmədir və semantik cəhətdən "Qoca" antroponimini təyin edir. Lakin türk dillərində bu cür quruluşlu vahidlərdə "t"nın düşməsi müşahidə olunmur. Deməli, Tokak-Dukak, Toxa-Duxa antroponiminin formalaşması üçün əsas olan vahidin ilk hissəsi müəyyənləşdirilərkən "tok-tox" fonetik variantlı vahid əsas götürülməlidir.

M.Kaşğarinin lüğətində "tok" sözü "toki" (vur, döy) mənalarında işlənmişdir. Y.Məmmədov "tok" sözünü Azərbaycan dilində də asemantikləşmiş, ancaq qədim türk yazılı abidələrində ayrıca lüğət vahidi kimi işlənən sözlər sırasında qeyd etməklə bərabər, onun "toqquş", "toqquşma" vahidlərində izinin qaldığını da göstərir.^[6]

"Tok" sözünün məna çalarları barədə S.Cəfərov yazır: "Toxmaq, toxu/maq/, toqquş/maq, toxun/maq/, toxa sözlərinin kökü vurmaq mənasında işlənmiş olan tox/maq/ sözü olmuşdur ki, həmin mənada çuvaş dilində indi də işlənməkdədir".^[7]

O.Mirzəyev qəhrəmanlıq dastanlarımızın dilində "tox" sözünün vur, vurmaq mənalarında işləndiyini göstərərək fikrini "...nə"rə çəkib özünü düşmən ləşkərinə toxudu" nümunəsi ilə təsdiqləyir.^[3] Qeydlərdən belə məlum olur ki, "tok-tox" sözünün semantikasında igidlik çalarları vardır. Bizcə, Tokak - Dukak, Toxa-Duxa antroponiminin ilk hissəsi vurmaq, döymək anlamlı "tok" felidir və onun şəxs adı kimi motivləşməsində igidlik keyfiyyəti əsas olmuşdur. Əlavə edək ki, M.Adilov ^[8] və O.Mirzəyev ^[3] də "Tokay", "Tokər" antroponiminin yaranmasında vurmaq, döymək anlamlı "tok" vahidini əsas götürürlər. "Tok" əsaslı antroponim "Orxon-Yenisey" abidələrində də müşahidə olunur. Məsələn, Tok bögüt. Qeyd etdik ki, "Kitаbi-Dədə Qоrqud"da "Duka" şəklində olan antroponimin ilkin forması "Tokak"dır və onun ilk hissəsi "vur", "döy" anlamlı asemantik "tok" felidir. Bu şərhlərlə yanaşı, "Tokak" antroponiminin son hissəsi olan -ak sözdüzəldici şəkilçisinə də diqqət yetirmək lazımdır. Məlum olduğu kimi, -aq, -ək şəkilçisini fel köklərinə artırmaqla xasiyyət və keyfiyyət bildirən sifətlər düzəlir: qorxaq (adam), ürkək (at).^[9] Həmin şəkilçi barədə S.Cəfərov yazır: -aq, -ək, -q, -k şəkilçisi öz mənşəyi etibarı ilə ən qədim şəkilçilərdəndir. Bu şəkilçi vasitəsi ilə substantiv və ya atributiv isimlər əmələ gətirilir. Məsələn, yataq, çataq, qaçaq, ürkək və s.^[7] Buradan belə nəticəyə gələ bilərik ki, "Tokak" antroponiminin sonundakı -ak şəkilçisi semantik cəhətdən xasiyyət, keyfiyyət funksiyasını yerinə yetirir.

Tokak - Dukak antroponiminin sonundakı "k" səsi düşmüş, örtülü - qapalı hecadan örtülü - açıq hecaya keçid olmuş və beləliklə, Toka-Toxa, Duka-Duxa variantı formalaşmışdır. Bu da dilimiz, o cümlədən digər türk dillərinin tarixi inkişafi baxımından xarakterik haldır.

"Tokak" antroponiminin "Duxa" şəklinə düşməsində, yəni fonetik tərkibcə dəyişməsində bir neçə fonetik hadisənin baş verməsi müşahidə olunur. Bunu belə ümumiləşdirmək olar: t-d, o-u, k-x səs əvəzlənmələri və söz sonunda "k" səsinin düşməsi. Bir sıra müəlliflər Duxa Qoca oğlı Dəli Domrul antroponiminin formalaşmasında zahiri səslənməni - alliterasiyanı əsas götürmüşlər. Lakin burada ata adı ilə oğul adı arasında zahiri səslənmə oxşarlığı ilə yanaşı, ata adının semantik tutumu ilə oğul adının semantik tutumu arasında da yaxınlıq vardır. Belə ki, hər iki adın, yəni "Qoca" və "Domrul" antroponimlərinin əvvəlində işlənən ləqəblər ("Duxa" və "Dəli") igidlik, məğrurluq, qorxmazlıq rəmzlərini daşıyır. Deməli, "Duxa Qoca oğlı Dəli Domrul" antroponimində ata adı ilə oğul adı həm zahiri səslənmə, ahəngdarlıq, həm də semantik tutum baxımından bir-birini tamamlama vardır.