Boldvin Effekti - Wikipedia
Boldvin effekti — canlıların öyrənmə və davranış vasitəsilə ətraf mühitə uyğunlaşma qabiliyyətinin təkamül prosesi zamanı genetik xüsusiyyətlərə çevrilə biləcəyini göstərən nəzəriyyə. Bu nəzəriyyə ilk dəfə 1896-cı ildə Ceyms Mark Boldvin tərəfindən irəli sürülmüşdür və təkamül biologiyasında öyrənmənin mühüm rolunu vurğulayır.
Tarixi
redaktəBoldvin həmkarları Henri Feyrfild Ozborn və Konvey Lloyd Morqan ilə birlikdə fenotipik plastiklik anlayışını inkişaf etdirmişdir. Onların fikrinə görə, fərdlərin öyrənmə qabiliyyəti təbii seçmə nəticəsində genetik səviyyədə sabitləşə bilər.[1]
İnsan təkamülündə dil öyrənmə qabiliyyəti ilkin olaraq mədəniyyət vasitəsilə inkişaf etmişdir, lakin zamanla bu bacarıq genetik üstünlük əldə edərək insan beyninin təkamülünə təsir göstərmişdir. Erkən insanların alətləri öyrənmə yolu ilə istifadə etməsi və bu davranışın təkamül prosesində genetik xüsusiyyətə çevrilməsi Boldvin effektinin bir nümunəsidir. Başqa bir tədqiqata görə, quşlar mühitə uyğun olaraq fərqli yuva qurma texnikaları öyrənmişdir. Səmərəli texnikalar təkamül prosesi ilə genetik olaraq sabitləşmişdir. 2009-cu ildə aparılan araşdırmalarda Şimali Amerikanın ev sərçələrinin yeni mühitlərdəki uyğunlaşma davranışlarının genetik xüsusiyyətlərə çevrildiyi müşahidə edilmişdir.[2]
Corc Geylord Simpsonun tədqiqatları Boldvin effektinin təkamül nəzəriyyəsindəki yerini daha dəqiq izah etdi və bu konsepsiyanın tətbiq sahələrini genişləndirdi. Simpson davranışın təkamülə olan təsirini xüsusilə vurğulamışdı.[3] Filosof Daniel Dennett Boldvin effektinin artıq darvinizm daxilində mübahisəli bir konsepsiya olmadığını qeyd etmişdir.[4] Bu dövrdə Boldvin effektinə əsaslanan genetik mexanizmlər təklif edilmişdir, xüsusilə təbii antikorların təkamülü ilə əlaqədar araşdırmalar bu mexanizmi dəstəkləmişdir. Şimali Amerikada yayılmış ev sərçəsi populyasiyasının tədqiqatları Boldvin effektinin empirik sübutunu təqdim etmişdir. Bu araşdırma mühitə öyrənmə yolu ilə uyğunlaşmanın necə genetik sabitliyə çevrilə biləcəyini göstərdı.[5][6][7]
Prinsipləri
redaktəFenotipik plastiklik canlıların mühitdəki dəyişikliklərə öyrənmə və davranış vasitəsilə uyğunlaşma qabiliyyətidir. Bu, canlıların yeni və ya dəyişən şərtlərə tez cavab verməsinə imkan yaradır. Genetik assimilyasiya ilə müəyyən davranışlar və ya xüsusiyyətlər öyrənmə yolu ilə faydalı olduğu sübut edildikdən sonra, bunlar genetik səviyyədə sabitləşir və növbəti nəsillərə ötürülür.[8]
Qəbulu
redaktəBəzi tədqiqatçılar Boldvin effektini yalnız nəzəri çərçivədə qəbul edirlər. Effektin təkamül prosesində necə və hansı şərtlər altında baş verdiyini müəyyənləşdirmək çətindir. Alternativ olaraq, epigenetika bu kimi mexanizmləri izah etməyə kömək edə bilər.[9]
Boldvin effekti öyrənmənin və davranışın təkamül prosesindəki rolunu dəyərləndirir və genetik dəyişikliklərin daha yaxşı başa düşülməsinə kömək edir.[10][11]
İstinadlar
redaktə- ↑ Osborn, Henry F. "Ontogenic and Phylogenic Variation". Science. 4 (100). 1896: 786–789. Bibcode:1896Sci.....4..786O. doi:10.1126/science.4.100.786. PMID 17734840.
- ↑ Baldwin, Mark J. A New Factor in Evolution. The American Naturalist, Vol. 30, No. 354 (Jun., 1896), 441—451.
- ↑ Simpson, G. Gaylord. "The Baldwin effect". Evolution. 7 (2). 1953: 110–117. doi:10.2307/2405746. JSTOR 2405746.
- ↑ Dennett, Daniel (2003), "The Baldwin Effect: a Crane, not a Skyhook" in: Weber, Bruce H.; Depew, David J. Evolution and Learning: The Baldwin Effect Reconsidered. MIT Press. 2003. 69–106. ISBN 978-0-262-23229-6.
- ↑ Hinton, Geoffrey E.; Nowlan, Steven J. "How learning can guide evolution". Complex Systems. 1. 1987: 495–502.
- ↑ Maynard Smith, John. "When learning guides evolution". Nature. 329 (6142). 1987: 761–762. Bibcode:1987Natur.329..761S. doi:10.1038/329761a0. PMID 3670381.
- ↑ Puentedura, Ruben R. The Baldwin effect in the age of computation // Weber, Bruce H.; Depew, David J. (redaktorlar ). Evolution and Learning: The Baldwin Effect Reconsidered. MIT press. 2003. 219–234. ISBN 9780262232296.
- ↑ Richards, Robert J. Darwin and the Emergence of Evolutionary Theories of Mind and Behavior. The University of Chicago Press. 1987. səh. 399. ISBN 978-0-226-71199-7.
- ↑ Mayr, Ernst. Animal Species and Evolution. Harvard University Press. 1963. ISBN 978-0-674-03750-2.
- ↑ Morgan, C. L. "On modification and variation". Science. 4 (99). 1896: 733–740. Bibcode:1896Sci.....4..733L. doi:10.1126/science.4.99.733. PMID 17735249.
- ↑ Osborne, H. F. "Ontogenic and phylogenic variation". Science. 4 (100). 1896: 786–789. Bibcode:1896Sci.....4..786O. doi:10.1126/science.4.100.786. PMID 17734840.
