Azerbaycandaki Ukraynalilar - Wikipedia

Ehtimal olunur ki, ukraynalıların müasir Azərbaycan ərazisinə gəlməsinin başlanğıcı I Pyotrun başçılığı ilə Rusiyanın Xəzəryanı bölgələrə hərbi yürüşü (1722-1723) və Səfəvilərlə Rusiya arasında 1723-cü il Peterburq müqaviləsinin bağlanması nəticəsində Xəzər dənizinin qərb sahili Tabasaran ilə birlikdə Rusiya imperiyasının nəzarətinə keçdiyi zaman baş vermişdir. Rusiya imperiyasının Qafqazda aparıcı qüvvəsi V.L.Veliçkonun "Qafqaz" (1904) kitabında qeyd etdiyi kimi, kazaklar idi. Kazaklar arasında Ukrayna kazakları da var idi. Lakin ən çox kazaklar II Yekaterina tərəfindən Zaporojya Seçinin ləğvindən sonra bu bölgəyə gəlməyə başladı. Bu kazaklar Qacar dövləti ilə müharibələrdə iştirak etmişdilər. İndiyə qədər Lənkəranda Sarı adasında Qara dəniz kazak ordusunun atamanı A.A. Qolovatinin və onun silahdaşlarının məzarları qalmaqdadır.^[1]

XIX əsrin sonlarında Rusiyada təhkimçiliyin ləğv edilməsi, Bakıda neft yataqlarının kəşfi və işlənməsi əhalinin müasir Azərbaycan ərazisinə köçməsinə səbəb oldu. Köçkünlərin bəziləri müasir Ukrayna ərazisindən idi. Ukraynalıların əsas hissəsi neftli Abşeron yarımadasının ərazisində məskunlaşmış, bəzi köçkünlər də Azərbaycanın kənd yerlərində məskunlaşırdılar. Azərbaycanın Quba rayonunun Alekseevka kəndinin əsasını Ukraynanın Xarkov vilayəti Boqoduxovski rayonu Şarovka kəndi əhalisi qoymuşdur.^[1]

Ukraynalı miqrantların Azərbaycan ərazisinə böyük axını XX əsrin məlum hadisələri^[6] - Birinci Dünya müharibəsi, 1917-ci il Oktyabr inqilabı hadisələri, Rusiyada vətəndaş müharibəsi, repressiyalar və qolodomor (1932-1933), İkinci Dünya müharibəsi və SSRİ-də xalq təsərrüfatının müharibədən sonrakı bərpası dövründə olub.^[7]

Ukraynalı mütəxəssislər Sumqayıt boruprokat zavodunun, Azərbaycanın kimya sənayesinin, Gəncə alüminium zavodunun, Mingəçevir su anbarının və su elektrik stansiyasının tikintisində, Samur-Dəvəçi kanalının çəkilişində, Xəzər dənizində neft yataqlarının işlənməsində iştirak ediblər. Ukraynalı mütəxəssislərin bir qismi ailə həyatı quraraq Azərbaycanda qalıb.^[1]

Zaqafqaziyada ən böyük Ukrayna icması Azərbaycanda formalaşıb, 1989-cu il siyahıyaalınmasına əsasən, bu, Azərbaycanda dördüncü böyük etnik qrup olub və 32,5 min nəfər təşkil edib.^[8][9]

Zaqafqaziyada ən böyük ukraynalı icması Azərbaycandadır, 1989-cu il siyahıyaalınmasına əsasən bu, Azərbaycanda dördüncü ən böyük etnik qrup idi və 32,5 min nəfər təşkil edirdi.^[14][17].

2009-cu ilin siyahıyaalınmasına əsasən, ukraynalıların sayı 21,5 min nəfər idi - bu, Azərbaycanda onuncu ən böyük etnik qrup, slavyan qrupları arasında isə ikincidir. Ukraynanın Azərbaycandakı səfirliyindən verilən məlumata görə, hazırda 4000-ə yaxın Azərbaycan vətəndaşı Ukrayna diaspor təşkilatlarına cəlb olunub.^[4].

1906-cı il martın 4-də cəmiyyətlərin fəaliyyətini tənzimləmək üçün “Cəmiyyətlər və birliklər haqqında müvəqqəti qaydalar haqqında” imperiya fərmanı verildi, onun əsasında Bakıda T.Q.Şevçenko adına ukraynalıların “Prosvita” cəmiyyəti yaradıldı. 1907-ci il martın 27-də Bakı merinin adına cəmiyyətin təsisçiləri onların yaratdığı Cəmiyyətin nizamnaməsinin təsdiq edilməsi və onun rəsmi qeydiyyata alınması haqqında, 23 iyun 1907-ci ildə isə Bakı quberniyasının xəbərlərində bildiriş aldılar. Bakı merinin 15 iyun 1907-ci il tarixli məktubunda cəmiyyətin 1907-ci il iyunun 4-də cəmiyyətlər reyestrinə daxil edildiyi barədə məqalə dərc edilmişdir.

Ukraynalıların T.Q.Şevçenko adına “Prosvita” cəmiyyəti Bakıda ən çox təmsilçisi olan, fəal cəmiyyətlərdən biri idi. O, müasir Azərbaycan ərazisinə əmək mühacirəti nəticəsində məskunlaşan ukraynalıları birləşdirirdi. Neft-sənaye regionunun inkişafı, dəmir yolu tikintisi, Xəzər Dəniz Gəmiçiliyinin yaradılması Ukraynadan Bakıya köçə səbəb olurdu. Həmçinin köç edənlərlə birlikdə o, cümlədən həkim və müəllimlər də gəlirdi.

"Prosvita" cəmiyyəti həmvətənləri arasında Ukrayna ədəbiyyatı əsərlərini paylayır, öz kitabxanalarını, məktəblərini yaradır, kütləvi mühazirələr, qiraətlər, tamaşalar, konsertlər, sərgilər keçirirdi. Cəmiyyət məşhur Ukrayna şair və bəstəkarlarına (Taras Şevçenko, Nikolay Lısenko və s.) həsr olunmuş ədəbi-musiqili gecələr təşkil edirdi. Onlar Ukrayna əbiblərinə abidələr qoyulması üçün vəsait toplayıb, xeyriyyəçiliklə məşğul olurdular.^[1]

Azərbaycanlı ukraynalıların fəaliyyəti Ukrayna ilə Azərbaycan arasında dostluq və strateji tərəfdaşlıq münasibətlərinin möhkəmləndirilməsində mühüm tərkib hissəsidir. Azərbaycanın Ukrayna icmalarının fəaliyyəti Azərbaycan Prezidentinin 1992-ci il 16 sentyabr tarixli “Milli azlıqların, kiçik xalqların və xalqların dillərinin və mədəniyyətlərinin inkişafına dövlət dəstəyi, hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi haqqında” Fərmanı ilə tənzimlənir. “Azərbaycan Respublikasında yaşayan etnik qruplar”, o cümlədən “Qeyri-hökumət təşkilatları (ictimai birliklər və fondlar) haqqında” Azərbaycan Respublikasının 2000-ci il 13 iyul tarixli Qanunu da icmanın fəaliyyətinin hüquqi əsasını təşkil edir.

Ukrayna Prezidenti Leonid Kuçmaın tapşırığını yerinə yetirmək üçün 2001-ci ilin mart ayında Bakı Slavyan Universitetinin bazasında Ukrayna Bazar Günü Məktəbi yaradılıb və burada tələbələr Ukrayn dilini, Ukraynanın tarixini və adət-ənənələrini öyrənirlər.^[18]

Hazırda Azərbaycanda iki Ukrayna təşkilatı “Azərbaycanda Taras Şevçenko adına Ukrayna İcması” və “Ukrayna Azərbaycan Konqresi” fəaliyyət göstərir. Azərbaycanda Ukrayna diaspor təşkilatlarının işində təxminən 200-300 nəfər fəal iştirak edir.^[4]

Azərbaycanda Taras Şevçenko adına Ukrayna İcması 1997-ci ildə qeydiyyatdan keçib. Şuranın sədri - A.F.Zareçnidi. 1994-cü ildə Azərbaycan Xalqlarının Həmrəyliyi Respublika Cəmiyyətinin (RTSNA) “Birlik” Ukrayna bölməsi yaradılmış, onun əsasında 1997-ci il noyabrın 1-də “Azərbaycanda Taras Şevçenko adına Ukrayna İcması” qurulub. İcma 1997-ci ilin dekabrında Azərbaycan Ədliyyə Nazirliyi tərəfindən dövlət qeydiyyatına alınmışdır. Təşkilat 400-ə yaxın üzvü birləşdirir, onun Sumqayıt şəhərində 9 regional bölməsi və 1 şəhər şöbəsi var, onun nəzdində İ. Lesia Ukrainka mədəniyyət mərkəzi fəaliyyət göstərir.^[18] Bu təşkilatın əksər üzvləri Rusiya Federasiyasının Krımı ilhaq etməsi məsələsində, Ukraynanın şərqində baş verən hadisələrdə, Nadejda Savçenkonun həbsi problemində Ukrayna hakimiyyətinin tərəfini tutmayıblar. Bu səbəbədən Ukraynanın Azərbaycandakı Səfirliyi belə bir fikir bildirir ki, “çoxlu sayda azərbaycanlı ukraynalı bu assosiasiyada iştirak etmir, təşkilat praktiki olaraq Azərbaycandakı ukraynalıların əksəriyyəti arasında nüfuzunu və dəstəyini itirib”.^[4]

Ukrayna Azərbaycan Konqresi 2012-ci ildə dövlət qeydiyyatına alınıb. UAK İdarə Heyətinin sədri - Yu.L.Osadçenkodur.

2016-cı il fevralın 5-dən Ukrayna əsilli Azərbaycan vətəndaşı, Qarabağ müharibəsi veteranı Yu.L.Osadçenkonun sədr seçilməsindən sonra Konqres Azərbaycanda ardıcıl olaraq Ukraynanın bütövlüyü, suverenlik və ərazi bütövlüyünü müdafiə edən yeganə Ukrayna təşkilatına çevrilib.

2016-cı ilin aprelində “Ukrayna Azərbaycan Konqresi” icma rəhbərliyində dəyişiklikləri Azərbaycan Ədliyyə Nazirliyində rəsmi qeydiyyatdan keçirib və bununla da hazırda Azərbaycanda yerli qanunvericiliyə uyğun fəaliyyət göstərən yeganə Ukrayna mərkəzidir.^[4]

Ukrayna mədəniyyətinin əbədiləşdirilməsi və populyarlaşdırılması məqsədilə Azərbaycanda görkəmli şəxsiyyətlərin və Ukraynada baş verən hadisələrin şərəfinə heykəllər ucaldılıb.

Zaqatala şəhərində Taras Şevçenkonun barelyefinin rəsmi açılışı 1979-cu ilin iyununda olmuşdur.

2006-cı ildə Bakının Qaradağ rayonunda məşhur şairə Lesya Ukrainkanın büstü qoyulub.

2008-ci il 30 iyunda Ukrayna və Azərbaycan prezidentləri tərəfindən Azərbaycan paytaxtının mərkəzi rayonlarından birində Taras Şevçenkonun abidəsi, habelə Bakının mərkəzi hissəsində yerləşən evin fasadında xatirə lövhəsi açılmışdır. Binada 1919-1920-ci illərdə Ukrayna Xalq Respublikasının Xüsusi Diplomatik Nümayəndəliyi yerləşirdi. Açılış Ukrayna Prezidenti Viktor Yuşenkonun Azərbaycana rəsmi səfəri çərçivəsində baş tutub, mərasimdə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev də iştirak edib.^[4][19][20]