Azerbaycan Xalq Reqsleri - Wikipedia

Dünyanın bir çox inkişafda olan ölkələrində olduğu kimi, Azərbaycanda da sadə və ibtidai xalq musiqi alətləri meydana gəlməzdən çox-çox əvvəl rəqs tamaşaçıların çəpik çalmaları ilə əldə edilən ritmik zərblərin mahiyyəti ilə yaranıb. Müxtəlif peşələrlə, hətta ovçuluqla məşğul olan tayfalar öz sehirli ayinlərini çeviklik, qıvraqlıq, insan gücünü nümayiş etdirən plastik hərəkətlərdən ibarət reqslərlə həyata keçirirdilər. Beləliklə, dünyanın bir çox yerlərində olduğu kimi, Azərbaycanda da rəqs sənətinin müxtəlif növləri və janrları öz mahiyyətini şifahi xalq ədəbiyyatının bir qolu olan xalq rəqslərindən götürüb. Rəqs sənəti xalqın iqtisadi, ictimai və mənəvi həyatında meydana gələn dəyişikliklərlə əlaqədar olaraq yeni məzmun və istifadə vasitələri əldə edir.

Azərbaycan xalq rəqsləri tariximizlə ayrılmaz surətdə bağlı olub, onun milli xüsusiyyətini, həm də həyat və məişətini özündə əks etdirir. Bu da ölkənin tarixində, mədəniyyətində rəqs sənətinin nə dərəcədə böyük əhəmiyyətə malik olduğunu göstərir.

Milli rəqslərimizə xas olan və onu başqa xalqların rəqslərindən fərqləndirən səciyyəvi cəhətlər sözsüz ki var. Azərbaycanıın tanınmış rəqqaslarından olan Əminə Dilbazi, Afaq Məlikova, Roza Cəlilova, Böyükağa Məmmədov və başqaları öz ifalarında milli elementləri qoruyub saxlamaqla Milli rəqsi xeyli inkişaf etdirə biliblər. Bu rəqslər vasitəsilə hər kəs öz daxilində mənini tapır, xalqına məxsus olan mənəvi-əxlaqi dəyərləri dərk edə bilər.^[1]

Azərbaycan rəqslərinin nota salınması və nəşri 1930-cu illərdə Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının Elmi-Tədqiqat Musiqi Kabinetinin yaradılmasından sonra mümkün oldu. Bu Kabinet xalq musiqisinin, eləcə də rəqslərin toplanması və nota yazılmasına aid iş planını sözü gedən vaxtdan həyata keçirməyə başlayır. Məşhur müğənni, xalq musiqisinin dərin bilicisi Bülbül bu elmi-tədqiqat kabinetinə rəhbərlik edirdi. Onun E. T. M. K-nin işində, folklorun toplanıb çap olunmasında müstəsna xidmətlərini qeyd etmək lazımdır.

İlk toplunun çapı 1937-ci ilə aiddir. "Azərbaycan rəqs havaları" adlanan bu toplu Səid Rüstəmov tərəfindən hazırlanıb^[2]. Məcmuəyə 30 rəqs daxil edilib. Bunlar ən məşhur rəqslərdir. Bu gun də həmin rəqslər öz təravətini itirməyib. Bu məcmuə S. Rüstəmov tərəfindən 1950-ci ildə yenidən redaktə edilmiş və nəşr olunmuşdur (Bakı, Azərbaycan Dövlət musiqi nəşriyyatı).

1951-ci ildə Azərbaycan Dövlət Musiqi nəşriyyatı tərəfindən Tofiq Quliyev, Zakir Bağırov və Məmməd Saleh Ismayılovun not yazılarına əsasən "Azərbaycan xalq rəqsləri" toplusu buraxıldı^[3]. Toplunu redaktə edən və ona ön söz yazan bəstəkar S. Rüstəmov idi. Bu məcmuəyə qədim xalq rəqsləri daxil edilmişdi.

1954-cü ildə Rauf Hacıyev zurnaçı Əli Kərimovun çalğısından "Sünbülü" və "Yarış" rəqslərini nota salıb və piano üçün işləyib. Bu rəqslər əsasən konsert pyesi kimi maraq doğurur.^[4]

Melodik quruluşu etibarilə azəri məqamları əsasında yaradılan Azərbaycan xalq oyun havaları bir qayda olaraq ritmik ardıcıllığa və müəyyən ölçünün (vəznin) daimi surətdə təkrarlanmasına əsaslanır.

Azərbaycan rəqslərinin ritmik çevrəsi bir çox hallarda daxilən ikiqisimli zərblə üçqisimli zərbin ardıcıl surətdə növbələşməsi əsasında təşkil olunur. Yəni əsas etibarilə əksərən 6/8 (ikiqisimli) musiqi ölçüsündə olan eyni oyun havasının ritmik quruluşu 3/4 (üçqisimli) ölçü ilə növbələşir. Bu da Azərbaycan xalq rəqslərinin orijinallığını və gözəl bir xüsusiyyətini təşkil edir^[5].

Bir qayda olaraq, Azərbaycan qadın rəqsləri üç hissədən ibarət olub quş pərvazını, nazlı sonaların süzən hərəkətlərini xatırladır:

• birinci — dövrə boyu sürətlə gediş,
• ikinci — lirik hissə. Bir nöqtədə dayanaraq rəqsi davam etdirmək — "süzmək", bu hissədə ayaqlar, demək olar ki, hərəkətsiz qalır, gövdənin yuxarı hissəsi isə öz özündən nazlanır kimi ədalar göstərir.
• üçüncü — yenə dövrə boyu sürətlə, təntənəylə və böyük coşqunluqla gəziş.

Keçmişdə qadınlar uzun tumanda gəzdikləri üçün rəqs hərəkətlərinin texnikası çox da inkişaf edə bilmirdi. Buna görə bütün diqqət bədənin yuxarı hissəsinin: qolların, çiyinlərin, başın və üzün (qaş-gözün) hərəkətlərinin gözəlliyinə verilirdi. Azərbaycan rəqslərində qolların vəziyyətləri olduqca mükəmmləl işlənmiş və yüksək dərəcəyə qaldırılmışdır.^[6]

Qadın rəqslərindən fərqli olaraq, kişi rəqslərində ayaqların hərəkət texnikası böyük rol oynayır və o qədər inkişaf etdirilir ki, rəqqaslar asanlıqla barmaq üstdə dayana bilirlər. Bu cəhətdən Qazağı rəqsi çox səciyyəvidir.

Azərbaycan xalq rəqsləri, bir sıra müxtəlif rəqslər ki nəsildən nəsilə xalq arasında qalıb və getdikcə inkişaf edib. Bunların bəzisi əslində dini mərasim üçün və ya müharibəyə hazırlığı üçün yaradılsada sonralar yalnız şənlik məclislərində göstəriliblər.

Azərbaycan xalq rəqslərinə "Qazağı", "Heyvagülü", "Lalə", "Qızılgül", "İnnabı" və sairələrini misal gətirə bilərik. Bununla yanaşı "Dərbəndi", "Aşqabadi", "Əsgərani", "Qars" və digər milli rəqslərimiz də var ki, onlar Azərbaycanın coğrafi adlarını özündə yaşadırlar. Azərbaycan xalq oyun havası olan "Şalaxo" isə şən, nillli, qıvraq rəqs musiqisidir. Bu sözün mənası şalaxo-şələküm (daha dəqiq desək, şələkə yüküm) sözü uzun illər ərzində çox dəyişilərək təhrif olunub.

Mövzusuna görə rəqslər 6 yerə bölünür:

• mərasim rəqsləri — toy, bayram, önəmli olayla bağlıdır:
  • bayram rəqsləri — Novruz bayramıyla bağlı olan Novruzu, Kos-kosa, Xıdır İlyas, Qodu-qodu rəqsləri
  • toy rəqsləri — çalınan Məzəli rəqs, Qıtqılıda, Mirzəyi, Vağzalı
  • siyasi-iqtisadi həyatla bağlı — Aeroplanı, Ekspress, Torqsin.
• məişət rəqsləri bir neçə cür olur:
  • uşaqlar üçün — Bənövşə, Bir quşum var,
  • lirik
  • əşyalarla rəqs — Qavalla rəqs, Yaylığım, Nəlbəki, Xonça, Dəsmalı, Xəkəndazı.
  • təbiətə həsr olunmuş — Turacı, Ceyranı, Şalaxo, Keçməməsi, Qafqazı, Lalə, Qusarçay və b.
  • məzəli, satirik
  • etiraz rəqsləri.
• əmək rəqsləri — əkin, biçin, bağçılıqla bağlıdır. Bunlara aiddir: Araba, Cütcü.
• hərbi-qəhrəmanlıq, idman — Misri (Koroğlunun qılıncı), Koroğlu çığatayı, Koroğlunun döşəməsi, Koroğlunun çağırışı, Qoç Əli (Abşeron), Beşatılan (Qarabağ), Mücəssəmə (Lənkəran), Zorxana.
• yallı (halay)
• coğrafi adları əks etdirən rəqslər — Aşqabadı, Sabirabadı, Asta Qarabağı, Şuşanı, Qars, Dərbəndi və s.
• hansısa şəxslərin tanınmış rəqsləri — Çağatayı, Gülgəz, Gülüstanı, Xalabacı, Cəfəri, Arazı, İlqarı, Sərvəri.^[7][8]
• rəqəmlərlə adlandırılmış rəqslər — Yüz bir, On dörd, Altı nömrə və s.

Məmməd Saleh İsmayılov bütün rəqsləri ifa tərzinə görə üç qrupa bölür:

• tək (solo)
• cüt (duet)
• kollektiv (qrup).

Ritminə görə rəqslər 3 cür olur:

• ağır, aram — Mirzəyi, Turacı, Uzundərə və s. — əsasən yaşlı qadın ya kişilər tərəfindən oynanılır.
• yüngül şən — Tərəkəmə, Brilliant (rəqs), Ceyranı və. — əsasən gənc qadın ya kişilər tərəfindən oynanılır.
• cəld — Qaytağı, Ləzginka, Qazağı, Xançobanı^[9]. Bəzi rəqslərin adı hərəkətlərlə bağlıdır: Süzmə, Kəsmə, Atlanma, Çolağı.

Bayram Hüseynli musiqi müşayiətinə görə rəqsləri 3 yerə ayırır:

• vokal (səsli) — ən qədim rəqs forması
• vokal-instrumental (səsli-çalğılı)
• instrumental (çalğılı) — rəqsin ən çağdaş inkişaf aşaması.

1. Abşeron ritmləri (film, 1970)
2. Afrika görüşləri (film, 1961)
3. Azərbaycan incəsənəti (film, 1970)
4. Bakı Xoreoqrafiya Məktəbi 2005 (film, 2005)
5. Beş dəqiqəlik konsert (film, 1941)
6. Doğma torpaq, Azərbaycan (film, 1960)
7. Güllələnmiş heykəllər (film, 2002)
8. Qafqaz rəqsi (film, 1898)
9. Xalq təranələri (film)
10. Mahnı qanadlarında (film, 1972)
11. Məktuba cavab (film, 1944)
12. Nəğməkar torpaq (film, 1981)
13. Sahilsiz gecə (film, 1989)
14. Sevinc (film, 1968)
15. Suvenir (film, 1972)
16. Şur (film, 1967)
17. Toyda görüş (film, 1970)
18. Ulduz (film, 1964)

•  
•  
  Qaytağı rəqsi
•  
  Naznazı rəqsi
•  

• Воcтриков П. Музыка и пеcня у азербайджанcких татар. / Cборник материалов для опиcания меcтноcтей и племени Кавказа. Тифлиc: Вып. 42, 1912 ^{[ölü keçid]}
• İvan Şopen. Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху ее присоединения к Российской империи Arxivləşdirilib 2016-03-06 at the Wayback Machine. Санкт-Петербург: Императорская Академия наук, 1852. — С. 899–900. — 1232 с.
• Maks Tilke. Oriental costumes, their designs and colors (1922)

• Mehriban Afandiyeva danced Azerbaijani dance called "Uzundere" (Long Valley) in Turkish festival in Washington DC Arxivləşdirilib 2010-01-06 at the Wayback Machine

• Azərbaycan baleti
• Azərbaycan xalq rəqslərinin təsnifatı
• http://www.azeridance.com/ Arxivləşdirilib 2015-08-20 at the Wayback Machine