Azerbaycan Mifologiyasi - Wikipedia

Azərbaycanlıların daha çox şiə olmalarına baxmayaraq, zərdüştlük və İslamdan əvvəlki digər ənənələrin qalıqları onların rituallarında qorunub saxlanmışdır. Novruz bayramının özü, yeni ildə sağlamlıq və uğur üçün od qalanması zərdüştlüklə əlaqəli qədim adətlərdir.^[24] Azərbaycan türk ədəbi mühitinin istifadə etdiyi mövzulara zərdüştçülük ideyaları, qədim türk, ərəb və fars əfsanələri, hətta qədim Mesopotamiya miflərinin də daxil olduğu sosial və tarixi mühit təsir etmişdir.^[25] Şahnamə də tarixən Azərbaycan ədəbiyyatında və xalq mədəniyyətində vacib, təsirə malik əsər olmuşdur.^[26]

Azərbaycan mifoloji süjetləri və personajlarının formalaşmasında Mesopotamiya,^[1] İran^[2][3] və türk^[4] mifologiyalarının təsiri olmuşdur.^[5] Müxtəlif Azərbaycan mifləri öz mənşəyini "Ərgənəqon",^[6] "Oğuz",^[6] "Kitabi-Dədə Qorqud"^[6] dastanlarından və "Oğuznamə"dən^[7][8] götürür.^[7] Eyni zamanda, Azərbaycan mifologiyası ilə bağlı bəzi süjet və personajlarda Avesta^[6][3] və Gilqameş dastanı kimi Qədim Şərq ədəbi abidələrinin təsiri də müşahidə edilir.^[9][3]

Azərbaycanlıların daxil olduğu Qafqaz aşıqları yeni musiqilər bəstələməklə birlikdə qədim şeirləri də oxuyurdular. Georgi Qurciyevə görə, XIX əsrin sonunda bəzi aşıqlar Gilqameş dastanının bütöv hissələrini əzbərdən oxuya bilirdilər. Bu, 4500 illik şifahi ənənə ilə əlaqədən xəbər verir. Çünki orijinal Akkad mətnləri XX əsrin əvvəlinə kimi deşifrə edilməmişdi.^[24] Digər bir Mesopotamiya təsiri isə özünü Azərbaycan sufi ədəbiyyatında, gözlərin ilahiləşdirilməsi və şəxsiyyətləşdirilməsində göstəririr. Göz təsvirinin bu xüsusiyyəti, yəqin ki, göz ilahələrini əks etdirən qədim mif və əfsanələrdən irəli gəlirdi. Azərbaycan şairi Məhəmməd Füzulinin vətəni olan Mesopotamiya qədim zamanlarda göz məbədləri ilə və göz ilahələrinin heykəlləri ilə dolu idi. ^[27]

Müxtəlif Azərbaycan mifləri öz mənşəyini "Oğuznamə"dən və "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanından götürür.^[7] XIII–XIV əsr tarixçisi Fəzlullah Rəşidəddin "Cəmi ət-Təvarix"i yazarkən, türklərin tarixini yazmaq üçün həm Azərbaycan yerli mühitində mövcud olan mənbələri, həm də Şərqdən mühacirlərin gətirdikləri şəcərə əfsanələrini istifadə etmişdir.^[28] Oğuz şifahi geneoloji ənənələri ya Anadolu, ya da Azərbaycanda yazıya alınmışdır.^[29] Oğuz xanla bağlı "Tarix-i Oğuz" (Oğuznamə) əsəri Nizami Gəncəvinin "İsgəndərnamə"si və Suruçlu Yaqubun "İsgəndər haqqında roman" əsəri ilə bənzər süjet xətlərinə malikdir. Bu ədəbi əlaqələr Əhməd Zəki Vəlidi Toğanın "Tarix-i Oğuz"un Azərbaycanda yaradılması ilə bağlı fikrini dəstəkləyir.^[30] XV əsr Azərbaycanında türkmənlər oğuz əfsanəsini sülalə quruluşu mifi səviyyəsinə çıxarmışdılar. Məsələn, Qara Yusifin Cengiz Alpın, Ağqoyunluların isə Oğuz xanın törəməsi Bayandur xanın nəslindən gəlməsi ilə bağlı soy iddiaları var idi.^[30] XV əsrdə Azərbaycan mühitində Oğuz şəcərə əfsanələrinin yayılmasının daha bir sübutu oğuz bayat tayfasından olan Həsən ibn Mahmudun həccə gedərkən yanında Oğuznamə əlyazması aparması və bu əsər əsasında "Cam-i Cəm-ayin"i yazmasıdır.^[31] "Cam-i Cəm-ayin" əsərində Azərbaycan və Kürdüstanın yerli hekayələri də istifadə edilmişdir. Bunun sübutu "Şərəfnamə" (Şərəf xan Bitlisinin əsəri) və "Kitabi-Dədə Qorqud"da olan oxşar hekayələrdir.^[30]

Oğuz rəvayətlərinin geniş yayılmasının daha bariz sübutu isə bəzi hekayələri "Oğuznamə" adlandırılan "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanının məhz Azərbaycanda yazılı şəkildə qeydə alınmasıdır.^[28] Bu dastan özündə həm erkən türk, həm də Qafqazın arxaik görüşlərini birləşdirir.^[7] Dastanın mövzusu mənbəyini həm daha qədimdə Mərkəzi Asiyada oğuzların qıpçaq və peçeneqlərlə mübarizəsindən, həm də Ağqoyunlu tayfa ittifaqının xristianlarla mübarizəsindən götürür.^[32] Dədə Qorqudun Dərbəndəki qəbri ilə bağlı məlumat Adam Oleari, Övliya Çələbi kimi səyyahlar tərəfindən, həm də "Dərbəndnamə" əsərində verilmişdir. Övliya Çələbi bu qəbrə şirvanlıların çox hörmət göstərdiyini qeyd edirdi.^[33] Azərbaycan nağıllarının fantastik motivlərinin kökü "Kitabi-Dədə Qorqud"la əlaqələndirilir.^[34]

Azərbaycan mifləri ritualizm, kult inancları, totemizm və şamanizmin təsirinə məruz qalmışdır.^[10] Azərbaycan və Ermənistan mifologiyaları Cənubi Qafqaz mifoloji mühitini əmələ gətirir, Gürcüstan bu mühitə yox, Kartveliya mifoloji mühitinə aiddir.^[35]

İslam dininin qəbul edilməsinə görə, Azərbaycan xalq nağılları və mifləri dini məna əldə etmişdir, müxtəlif İslam ideyaları və qəhrəmanları hekayə strukturuna əlavə edilmişdir.^[11] Azərbaycan şər varlıqları arasında cinlər İslam ənənəsinin, divlər və pərilər zərdüştlüyün, hal anası və ərdov isə şamanist ideyanın məhsuludur.^[12] XIII əsr şairi İzzəddin Həsənoğlunun Azərbaycan dilindəki "Kitabi-Sirətin-Nəbi" məsnəvisində kainat anlayışı və mifik ideyaların verilməsi isə Göy Tanrı inancının İslam dininə daxil olaraq davam etdiyini göstərir.^[36]

XIII əsr monqol işğalı və ondan sonrakı dövrlərdə Elxanilərin həm İran Azərbaycanı, həm müasir Azərbaycanın üzərində hakimiyyət qurması burada yayılmış şamançılıq adətlərinin güclənməsinə gətirib çıxarmışdır. Şamanizm adətləri İslamın təsiri ilə dəyişikliklərə məruz qalmış, zərərsiz və vacib olmayan yerlərdə özünü qorumuşdur. Qədim adət-ənənə qaydaları Azərbaycan mədəni mühitində uşaq folklor və oyunlarında, geniş xalq təbəqələrinin mərasim və inanclarında yaşamağa davam etmişdir. Məsələn, azərbaycanlıların cümə axşamı ölülərin ruhuna hörmətən yediyi aşın qədim şamanizm qalıntısı olduğuna şübhə yoxdur.^[37]

Azərbaycanlıların mif və əfsanələri xeyir və şərin daşıyıcı olan müxtəlif mifik və yarı-mifik varlıqlara, xeyir və şərin daşıyıcılarına inancın əsasında qurulub. Azərbaycan mifoloji sistemində yer və göy, dəniz və dağ, su və ad, insan və bədheybət, ağac və çiçək kimi mifik vəhdətlər mövcuddur. Bu vəhdətlərlə bağlı miflər sosial inkişafın müxtəlif dövrlərində yaradılmışdır. Bu miflər insanların inkişafının erkən dövrünü xarakterizə edir. Miflərin böyük bir hissəsi, müstəqil mif subyektləri kimi əsrlər boyunca, şifahi olaraq, nəsildən-nəsilə keçmiş və günümüzə çatmışdır.^[18]

Azərbaycan mifologiyası xarici təsirlərə baxmayaraq, öz milli xüsusiyyətini saxlamışdır. Azərbaycan mifologiyası fars folkloru ilə sıx bağlı olub və onlar bir-birlərinə qarşılıqlı təsir göstərib. Buna baxmayaraq, Azərbaycan mifologiyası öz orijinallığını qoruyub. Fars mifologiyası da Azərbaycan mifologiyasından bir sıra mifoloji süjetləri götürmüşdür.^[38] Qumuq mifologiyası həm tipoloji, həm də genetik əlaqə inkişafında Azərbaycan mifologiyası ilə daxili əlaqəli olmuşdur.^[39]

Azərbaycan xalq mədəniyyətindəki əjdaha, div və pəri motivlərinə mifoloji rəvayətlərdə rast gəlinmir, mifoloji rəvayətlərdəki Qaraçuxa, Hal anası və digər qəhrəmanlar isə dastan və hekayələrdə istifadə edilmir. Çünki mifoloji inanclar insanlar tərəfindən həqiqi qəbul edildilyi üçün, bu inanclar əsasında qurulmuş mifoloji rəvayətlərin qəhrəmanları hekayə və digər xalq mədəniyyəti mətnlərinə daxil edilmir. Məsələn, Qaraçuxanın etnoqrafik mənasını itirmədiyi və bu adla bağlı inanclar unudulmadığı halda onun dastan və hekayələrə daxil edilməsi mümkün deyil.^[40]

Hələ XIX əsrdə Azərbaycan folklorunun müxtəlif janrları ilə yanaşı, bəzi Azərbaycan mifləri də yerli əhalidən dinlənilərək yazılmış, rus mətbuatında dərc edilmişdir. Məsələn, "Qafqaz əraziləri və xalqlarının təsvirinə dair materiallar toplusu"nun (SMOMPK) 9-cu sayında Böyük Vedi kənd məktəbinin müəllimi Haşım bəy Vəzirovun topladığı materiallar "Tatar inancları haqqında bir sıra məlumatlar" adı ilə çap edilmişdir. Burada cinlər, divlər, şeytan, təbiət hadisələri, od və su, heyvanlar, quşlar və həşəratlar, Hal anası şər ruhu, ruhlar arasında münasibətlər, ölülər və s. haqqında inanclar verilirdi. SMOMPK-nin 17-ci sayında Bakı II rus-tatar məktəbinin müəllimi M. Əfəndiyevin yığdığı materiallar "Şamaxı qəzası tatarlarının inanclarından" başlığı ilə çap edilmişdir. Burada səma, Günəş, Ay, ulduzların düşməsi, cənnət ağacı, göy qurşağı, Günəş və Ayın tutulması, ildırım və yağış, şeytan, cadu, fal, bəd nəzər, bədheybət, su və s. haqqında inanclar verilmişdir.^[41]

Mirzə Kazım bəy, Abbasqulu Ağa Bakıxanov kimi alimlərin bəzi əsərlərində Azərbaycan mifologiyası haqqında məlumatlara rast gəlinir. 1920-ci illərdə folklorşünaslar da öz əsərlərində Azərbaycan mifologiyasına diqqət yetirmişdir. Bu istiqamətdə alim və yazıçı Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin xüsusi zəhməti olmuşdur.^[41] Çəmənzəminli nağıllara əsaslanaraq Azərbaycan miflərinin bərpası üçün təşəbbüs göstərən ilk azərbaycanlı tədqiqatçı olmuşdur.^[42]

M. Təhmasib, Ə. Bağri, V. Vəliyev, Ə. Nəbiyev kimi alimlər Azərbaycan mifləri haqqında əsərlər yazıblar. Azərbaycan mifləri ilə bağlı araşdırmaların əksəriyyəti 1980-ci illərdə, Mirəli Seyidovun rəhbərliyi ilə aparılıb. Azərbaycan miflərinin rəqəmlər əsasında təsnifatı və cədvəlləri Azad Nəbiyev tərəfindən verilmişdir.^[41]

1970-ci illərin əvvəllərindən başlayaraq Azərbaycan mifologiyasının toplanmasına və nəşrinə böyük diqqət yetirilmişdir, Azərbaycan miflərinə yer verilən kitablar nəşr olunmuşdur. Bunlara "Azərbaycan nağılları, mifləri, əfsanələri" (Bakı, 1988, tərtib edən A. Nəbiyev), "Azərbaycan mifoloji mətnləri" (Bakı, 1988, Azərbaycan dilində), "Sehrli sünbüllər (Azərbaycan mifləri)" (Bakı, 1990, tərtib edən A. Nəbiyev) daxildir.^[41]

Azərbaycan tədqiqatçısı Ramazan Qafarlı "Azərbaycan mifologiyası" monoqrafiyasında Azərbaycan mifoloji ideyalarının aşağıdakı təsnifatını verir: animizm, totemizm, animatizm, antropomorfizm, magiya, fetişizm və kultlar.^[43] Azərbaycan inanclarında təbiətdəki hər şeyin ruha sahib olması ideyası vardır. Məsələn, əncir ağacının ruhunun olduğuna inanılır, ona görə də onu kəsməzlər, "Ruhu səni tutacaq" deyərlər. Yerə qaynar su atanda "Torpağın ruhunu incitdin" deyirlər. Quşa daş atanda "Onun ruhundan qorx!.." xəbərdarlığını edirlər. Azərbaycan dastan ənənəsində ruhun digər yerlərdə qorunması fikrinin izlərinə rast gəlinir.^[44]

Azərbaycan mifologiyasında totemlərlə bağlı, çox sayda miflər vardır.^[45] Totemizmdə icmanın kökü bir heyvana və ya bitkiyə qədər gedib çıxır. Bəzi hallarda bu və ya digər tayfa totemin adını daşıyır.^[46] Azərbaycan xalqının inanclarında qurda, marala, inəyə, ağ quşa, ilana, aslana, ağaca totem kimi yanaşıldığı müşahidə olunur.^[47] Azərbaycan xalqı müxtəlif əhliləşdirilmiş və vəhşi heyvanlar və quşlar haqqında, çoxlu sayda miflər yaratmışdır. Onların bəziləri XIX əsrdə, bəziləri isə A. Bağrının "Azərbaycan və ona bitişik ölkələrin folkloru" (1930) kitabında nəşr edilmişdir. Məsələn, İbrahimxəlil peyğəmbər və qaranquş haqqında bir mifə görə bu quş müqəddəsdir, onu öldürmək günahdır. Gözəllik rəmzi olan turac quşu haqqında da mif vardır.^[48] İlanlara həsr olunmuş köhnə mif və rəvayətlərdə onlar mehribandır, insanlara güc verir və heyvanların dilini öyrədə bilir. Onlar xəzinələrin üzərində uzanırlar və xəzinələri insanlarla bölüşürlər. Bəzi miflərdə ilanlar hətta insanlarla birlikdə yaşayır və onlara kömək edirlər. Lakin zaman keçdikcə miflərdəki ilanlar zəhərli canlılar kimi tanınaraq mənfi obraz qazanmışdır.^[49]

Azərbaycan mifologiyasında insanın, xüsusilə ölünün ruhunun əbədi mövcudluğu ön plana çəkilir və zənn edilir ki, cismən bədən fəaliyyətini dayandırsa da, ruh real dünyada yaşamaqda davam edir, təkcə məhsuldarlığını itirmiş olur.^[44] Azərbaycanda qəbir üstünə gedənlər özləri ilə ölünün ruhuna çalınmış halva, Novruz bayramında isə səməni aparıb qəbirin üstünə qoyurlar. Qəbir qohum-əqrəba və ailə üzvləri tərəfindən ziyarət ediləndə onlar qəbirin üstünü yuyur, su çiləyirlər. Daşla 3 dəfə qəbirin aşağısını döyürlər. Bununla, ölüyə gəldiklərini xəbər verirlər. Qəbirin üzərinə onu ziyarətə gəldiklərini bildirmək üçün müəyyən işarələr qoyurlar.^[50]

Həmçinin inanclarda insana xas xüsusiyyətlərin əşyalara, təbiət hadisələri və qüvvələrinə, cansız varlıqlara, göy cisimlərinə, heyvan və quşlara aid edilməsi mövcuddur. Azərbaycan mifologiyasında daşdan tutmuş, göy cisimlərinə — günəşə, aya, ulduzlaradək bütün canlı-cansız varlıqlar insanlar kimi düşünə, danışa, yarada, şüurlu fəaliyyətdə ola bilir.^[51][52]

Azərbaycan mifologiyasında magiya, yəni fövqəltəbii qüvvələrin gücü ilə dünyaya (təbiət hadisələrinə, ruhlara, adamların əhval-ruhiyyəsinə, sağlamlığına) təsir etməyin yolunun tapılması əfsun, cadu, sehr, tilsim, fal və duaların toplusu şəklində göstərilir.^[52] Keçmişdə azərbaycanlılar qorxunu götürməkdən ötrü insanlara cəftə suyu içirdirdilər. Keçi piyini bədənə sürtməklə xəstənin sağalacağına ümid bəsləyirdilər. Şər işlərin baş tutmaması üçün isə qurd yağından və ilan qabığından istifadə edirdilər. Kolu, tikanlı ağacların budaqlarını və üzərlik bitkisini evlərin astanasından asırdılar ki, pis nəzərləri içəri buraxmasın. Bağbağata ziyan dəyməsin deyə itin kəllə sümüyünü çəpərin üstünə sancırdılar.^[53]

Azərbaycan mifoloji təsəvvürlərində fetişizm xüsusi yer tutur. Bu təsəvvürlərə görə, tarix boyunca kiçik əşyalar (məişət əşyaları, silahlar), bulaqlar, təpələr, qayalar ilahiləşdirilmişdir. Vaxt keçdikcə, onlar insanların ümid yerinə çevrilmişdir. Müxtəlif Azərbaycan əfsanələrində sehrli əşyalar və vasitələr təsvir edilir, hansı ki, qeyri-adi işləri yerinə yetirir, möcüzələr törədir.^[54] Belə inanclar müxtəlif yerlərin müqəddəsləşdirilməsinə səbəb olmuşdur. Belə yerlərdən biri dağlardır. Məsələn, Azərbaycan bayatılarında dağlardan böyüklər olaraq söz açılır. Dağların müqəddəsliyinə inancı göstərən misralar da var.^[55] Qoşqar dağı keçmişdə azərbaycanlılar tərəfindən müqəddəs olaraq görülürdü.^[56]

Azərbaycan mifoloji sistemində və inanclarında ağac, dağ, qaya, su, bulaq, ilan, öküz, inək, at, ocaq, ata, ana, baba kultlarının izlərinə rast gəlinir. Şəkidə Babaratma piri, Ağdaşda Gündoğdu baba ziyarətgahı vardır, hansılar ki, müqəddəs insanların qəbridir.^[57] Ağac kultu geniş yayılıb. Hətta müasir dövrdə də ip və ya parçaların ağaclara bağlanmasına rast gəlinir. İlisu kəndindəki "Qoz piri" şəfa tapmaq istəyən xəstələr, övlad istəyən qadınlar tərəfindən ziyarət edilir, ağacın hər il meyvə verməsi müşahidə edildiyi üçün onun möcüzəvi və şəfaverici qüvvəsi olduğuna inanılır.^[58] Qaxla İlisu arasındakı Qarabulaq adlı yerdə "Zoğal piri" var. Ziyarətçilər zoğalın budaqlarına ip, sap, əsgi parçası, yun qırığı, kağız pul və s. bağlayırlar.^[59]

Azərbaycan mifologiyasının süjetlərini 1–9 rəqəmləri əsasında nəzərdən keçirməklə daha aydın təsnifat aparmaq mümkündür. Burada məsələn, 3 rəqəmi 3 reallığı — bitki aləmi, heyvanlar aləmi və insan cəmiyyətini, 4 rəqəmi su, od, hava və torpaq elementlərini, 5–9 rəqəmləri də müvafiq anlayışları ifadə edir.^[60]

Qədim mifoloji və ənənəvi fikirlərə görə, dünyanın bir nizamı var. Məsələn, Azərbaycan miflərində göydə durnalar uçanda yerdəki daşlara toxunmaq olmaz. Çünki bunun sıranı pozacağına inanılır.^[61] Azərbaycanlıların inanclarında tufan olanda "Şeytan gəlin gətirir" deyərlər.^[62] Azərbaycan dilində "günəş haqqı" andı və gün işığına çıxmamaqla bağlı bəddua vardır. Bu düşüncə günəşlə bağlı qədim inanclardan gəlir. "Dədə Günəş" və "Gündoğdu Baba" kimi pir və ocaqların mövcudluğu da bunun sübutudur.^[63]

Türk mifoloji dastanlarında göydən enən, ağ üzlü qızlar təsvir edilir. Bu motiv Azərbaycan deyimlərində hələ də yaşamaqdadır. İnanılmayan bir hadisə olanda "Elə bil göydən yerə endi", "Göydə axtarırdım, yerdə əlimə düşdün" kimi sevinc və təəccüb bildirilən ifadələr işlədilir.^[64] Bir mifə görə, Yer qızıl buğanın buynuzları üzərində dayanır.^[65] Qış mövsümü Azərbaycan miflərində qoca qarı olaraq təsvir edilir.^[66]

Mifoloji mətnlərdə geniş yayılmış mövzulardan biri də müəyyən şəxslərin quşlara və ya lələklərə möcüzəvi bir şəkildə çevrilməsidir. Bu hadisə daha çox qəhrəmanın ədalətsizlikdən və qəddarlıqdan xilas olmaq istəyinə cavab olaraq baş verir. Göylər yalvarışa cavab olaraq qəhrəmanı başqa dona salır. Bu hekayə vasitəsi daha çox qeyri-müəyyənliyə, dünyanı araşdırmağa olan marağın ifadəsidir. Digər bir ehtimal da səmada edilən uçuşların sadəcə xəyal deyil, başqa bir reallıq olmasıdır.^[67]

Azərbaycan mətnlərində insanların daşa çevrilməsi ilə bağlı əfsanələr vardır. Bu, ya insanın lənətlənməsinə görə olur, ya da insanlar öz istəyi ilə bu həyatdan daşa çevrilərək gedirlər və göylər də insaf göstərərək bu çevrilməni həyata keçirirlər. 350 il çəkən möcüzəvi yuxu ilə bağlı əfsanədə yatanlar elə fikirləşir ki, yalnızca 2 gün yatıblar. Bu hal nisbilik nəzəriyyəsini xatırladır.^[67]

Adəm və Həvvanın daim mübahisə edən 40 oğluna görə müxtəlif dillərin yaranması ilə bağlı mif mövcuddur. Mifə görə, övladlarının mübahisəsini görən Adəm qəzəblənmiş və onların bundan sonra bir-birini başa düşməməsini arzulamışdır.^[68]

Hal və ya Al dili isə tərsinə danışılan bir dildir. İnanclara görə, şeytani varlıqlarla tərsinə danışılar. Qədim inanclara görə, o biri dünya varlıqlarının yaşayışları və əməlləri necə insanlarla tərsdirsə, onların danışdıqları dil də insanların dünyasındakının tərsidir. Azərbaycanın bəzi bölgələrində işini tərs görən qadınlara "Hal cinsindənsən?" deyərlər. Azərbaycanlıların şeytani qüvvələrlə bağlı fikirlərinə görə, Hal anası insanın dediklərinin tərsini edir. Hal anasının getməsini istəyirsənsə, "gəl" deyərsən, gəlməsini istəyirsənsə, "get" deyərsən.^[69] Qulyabanılar da insan tərəfindən ələ keçirildikdən sonra onun dediyinin tərsini edirlər.^[70]

Azərbaycan hekayələrində qəhrəmana bəzi şeylərin tərsini etmək məsləhəti verilər. Məsələn, Simurq quşu ondan ət istəyəndə su, su istəyəndə ət verməlidir. Digər bir hekayədə isə, mifik Ulu ananın izlərini daşıyan sehrli qarı onu yalandan tərifləyən qıza düz yolu, çirkinliyini deyən qıza isə səhv yolu göstərir. Buradan belə başa düşülür ki, şeytani varlıqlarla tərsinə danışılanda onlar qəhrəmana düz yolu göstərir, normal dünyaya uyğun danışılanda isə tərsini göstərirlər.^[71]

Təbiətin özünün dilini, məsələn, heyvanların dilini başa düşən insanlar haqqında mətnlər var. Mümkündür ki, bunlar telepatiyaya yiyələnmiş, bunun vasitəsilə də uzaq məsafələrdən fikir mübadiləsi aparmaq imkanı olan və təbii olaraq daha ibtidai canlıların fikirlərini oxumaq qabiliyyətinə də malik olan sivilizasiyanın fərdləri idi.^[67] Nağıl qəhrəmanı Ovçu Pirimin ağzına İlanların padşahı tüpürmüşdür. Buna görə də, o, quşların və heyvanların dillərini bilir, heyvanlar ondan qaçmır.^[72] Ovçu Pirim dilini bildiyi quşları və heyvanları idarə edir.^[73]

Azərbaycan xalq mədəniyyətində mövcud olan Kəlniyyət Şah Abbasın vəziri və ya köməkçisi olaraq təsvir edilir. O, hökmdarla möcüzəvi bir dillə danışır və həmişə ona qalib gəlir.^[74]

Uşaqlara ziyan verən Şeşə quşu Azərbaycan türklərinin inanclarına görə bilinməzlər aləmindən gəlmişdir.^[75] Azərbaycan, Balkan və Anadolu bölgəsində istifadə edilən "Kor şeytan" ifadəsi isə şeytan anlayışının Altay-Sayan mifologiyasındakı yeraltı varlıqlar olan körmözlər şəklində inkişaf etdiyini göstərir.^[76]

Azərbaycanlıların inanclarında mövcud olan "Ağac kişi" obrazı pis qoxulu, şər mənşəli olduğu üçün o biri dünya ilə əlaqəli ola bilər.^[77] "Kos-kosa" oyunundakı "Kosa" obrazının çirkin və çəlimsiz olması onu gizli dünya və şər məkanı ilə əlaqələndirir.^[78] Məlikməmmədin nağılında quyu vasitəsilə axirətə keçilir, bu quyudakı qara qoç Məlikməmmədi qaranlıq dünyaya, ağ qoç isə işıqlı dünyaya aparır.^[10] Şər dünya ilə bağlı mifik atlar assimetrik olur. Azərbaycan hekayələrində bu faktı altı ayaqlı, iki buynuzlu və tək gözlü atlar şəklində görmək mümkündür. Koroğlunun Qıratı da assimetrik və çəlimsizdir.^[79]

Kəlbəcərdəki Lök qalası ilə bağlı maraqlı əfsanə mövcuddur. Əfsanəyə görə, göylərdən aşağı düşmüş qanadlı insanlar Lökü tikmişdir. Lökün özü isə mifik qəhrəman idi, görünüşünü dəyişə bilir və zəhmli ordunu idarə edirdi.^[67] Nağıl qəhrəmanı Oxayy isə su altında yaşayır və o biri dünyanın təmsilçisidir. Yaşadığı qəsrin dörd bir tərəfi insan qanından dənizlərlə əhatə edilmişdir. Qəsrinin həyəti heyvan cildindəki insanlarla doludur. Qəsr əslində dibi dənizdə, başı göyün yeddinci qatında olan, insan kəlləsindən hörülmüş divarlarla əhatəli ölülər səltənətidir.^[80] Azərbaycan inanclarında Hal anası və Cinlər anası arasında fərq yoxdur, hər ikisi yeraltı dünya və sular aləmi ilə əlaqəlidir.^[81]

Azərbaycan hekayələrindəki div motivi buynuzlu təsvir edilir. Ulu Ana ilə əlaqəni göstərən buynuzlar, böyük və sallanan döşlər, tək gözlülük, divin daşıdığı izlər onun yeraltı dünya və məhsuldarlıq qoruyuculuğu ilə əlaqəsini göstərir.^[82] Azərbaycan dastanı "Çaça" o biri dünya haqqında düşüncələrin daşıyıcı olan qan motivi ilə bağlı yazılmışdır. Burada qanın diriltmə rolu vurğulanır.^[79] Azərbaycan mifologiyasında bəzi varlıqlar iki dünya arasında vasitəçi rolunu oynayır və hər ikisinə səyahət edə bilir. Atlar, ilanlar və bəzi quşlar bunun nümunəsidir ("Tapdıq", "Məlikməmməd").^[83] Müqəddəs qəbul edilən dağların isə yer ilə göy arasında bağlantı qurduğuna inanılardı. Bu məntiqlə Dağ iyəsinin Göy Tanrı ilə əlaqə qurduğu qəbul edilmiş, hətta dağlar göyün qapısı sayılmışdır.^[84] Digər bir inanca görə, o biri dünyanın ağacının hər yarpağı bu dünyada bir insana məxsusdur. Yarpaq yerə düşəndə o yarpağın adamı ölür. Yarpağı yerə düşəndə dəydiyi yarpaqların məxsus olduğu insanların qulaqları cingildəyir.^[85]

Azərbaycan nağıllarında divin öldürülməsi ilə qaranlıq dünyanın işığa qovuşması baş verir. Axirət dünyasının hakiminin qadın olması motivi isə nağıllarda "alt dodağı yer süpürən, üst dodağı göy süpürən" div qarısı motivi ilə özünü göstərir. Qəhrəman isə axirətlə əlaqəli olur, ya o biri dünyanın sakininin tüpürcəyindən, ya oradan gətirilmiş meyvədən dünyaya gəlir.^[86]

Azərbaycanlılarda məhsul mövsümü başlanarkən dan yeri ağarmadan və günəş çıxmadan yığılan ilk almanın "Əbədi həyat" verdiyinə inanılır.^[87] Xalq arasında yayılan bir əfsanəyə görə, İsgəndər Zülqərneyn dirilik suyunun Şirvanda, Cənnətə bənzəyən Gülüstan-i İrəmdə olduğunu öyrənmiş və ora getmişdir.^[88] Suyun xəstələri müalicə etməsi Azərbaycan nağılında özünü göstərir. Assimmetrik, tüksüz və at kimi doğulan uşaq su vasitəsilə dirildilir.^[89]

Azərbaycan mifik inanclarına görə, ölümü çatanın ulduzu düşər. Həmin şəxs ulduz düşməsinin ona yox, başqasına aid olduğunu fikirləşib, "Ulduzum yerində" və ya "tu-tu-tu" deyə bilər.^[90] Digər bir inanca görə isə, hər insanın göydə bir uğur ulduzu vardır. Ona baxarsa, ölər. Bundan başqa, inanılır ki, hər insanın həyatı bir iplə göyə bağlıdır. Əgər o ip qırılarsa, insan ölər. Buna görə də "İpin qırılsın" ifadəsi bəddua olaraq istifadə edilir.^[91] Azərbaycan nağılında şər ruhlu qızın barmağı kəsiləndə o, ölür. Bu, ruhun barmaqda olması inancı ilə bağlıdır.^[92] Azərbaycan hekayələrində məğlubedilməz qəhrəmanların sinəsində başlayıb, dizinə qədər gələn tükü onun həyat gücünü təmsil edir.^[93]

Qədim türklər ölümü uçmaq kimi dəyərləndirirdilər. Bu inanc, Azərbaycanda ölən olanda istifadə edilən "ruhu bacadan uçdu" deyimi ilə yaşayır. Burada ölən şəxsin Tanrının sevgili qulu olduğu, Tanrının onu öz yanına qanaqlandıraraq aldığı nəzərdə tutulur.^[64] Qədim mifoloji inanclara görə, ölüm yeniliyin və gücün mənbəyi olaraq görülür. Ölünün yuyulduğu taxtanın üstündən keçirilən qadının uşağı olacağına inanılır. Bu mifoloji inancla bağlıdır.^[94] "Qul Mahmud" adlı Azərbaycan dastanında ölülərin başında şeir oxumaqla onlar dirildilir. Bu, "Manas" dastanında dua ilə dirildilən igidlər motivi ilə oxşarlıq təşkil edir.^[95]

İnanclarda çox ağlayan və uğursuz adamlarla qarşılaşmaq ölümə işarə olaraq qəbul edilir.^[96] Bundan başqa, qəbiristanlığın yanından keçənləri Qaranın basacağına inanılır.^[97] "Ozan" əfsanəsində ölümsüzlərin yaşadığı ölkədə "ölüm" sözünün istifadəsi qadağan idi. Fikirləşəndə və danışanda bu sözdən istifadə etməyənlərə ölümsüzlük bəxş edilirdi.^[67]

Döyüşdə övladlarını itirən ailələr evlərindən qara yas bayrağı asardılar.^[97] Azərbaycanda ölən bir şəxs üçün onu "torpağa əmanət etdik" deyilər. Beləliklə, torpaq dəyərli hesab edilən ölülərin əmanət ediləcəyi bir yer sayılır. Ölümün ən günahkar insanı belə "təmizlədiyi"nə inanıldığı halda bəzi insanlar üçün "onu yer də qəbul etməz" deyilər.^[97] Ölümü çatan insanın canının gec çıxması isə onun sevdiyi bir adamı görmədən ölmək istəməməsi kimi başa düşülür.^[96]

Şamanın ölən adamın ruhunu axirətə yola salma mərasimi Azərbaycan nağıllarında dəryaya atılmış sandıq motivi ilə özünü göstərir. Qəhrəmanın sandığa qoyulması müvəqqəti ölüm, suya atılma isə axirətə yola salma kimi başa düşülür. Beləliklə, qəhrəman o biri dünyaya qovuşar. Sandığın açılması isə qəhrəmanın ölüb-dirilməsi deməkdir.^[98]

  Əsas məqalələr: Azərbaycan yaradılış mifləri və Munisnamə

Azərbaycan mifologiyasında ilk insanın mənşəyi, digər insanların ondan yaranması, Yer üzündə böyük daşqından sonra həyatın canlanması, beş müqəddəsə (od, metal, daş, torpaq və su) ehtiram göstərilməsi, ağacların da ehtiram göstərilən obyektlər arasında olması ilə bağlı mifik mətnlər vardır. İlk insanın Böyük Ana Kyubey xatunun bətnində yerləşən həyat ağacından yaranması ilə bağlı fikir mövcuddur. Bütün bu mövzular təbiət hadisələrinin, heyvanların, səma cisimlərinin mövcudluğunun qısa nağıl şəklində təqdim olunduğu miflərin strukturlarına daxil edilir və bununla da dünyanın animistik modeli qurulur.^[13]

Azərbaycan miflərində hər şeyin başlanğıcında yalnız ya Tanrı, ya da böyük dərya (okean) olur, ya da heç nə olmur. Miflərin birində heyvanlar, həşəratlar, bitkilər, ağaclar, daha sonra ağaclar qəfildən yaranır. Digərində isə, əvvəlcə Tanrı böyük dəryada qiymətli daşlar yaradır, daha sonra bu daşlar cinlər tərəfindən götürülür, səma, ulduzlar və Ay yaranır. Azərbaycan kosmoqonik mifləri təktanrıçılığa uyğun baş verir.^[99][68]

Qədim bir Azərbaycan əfsanəsinə görə, əvvəlcə göy və yer, daha sonra heyvanlar, bitkilər və insanlar yaradılmışdır. İnsanların sayı artdığı və yerə sığmadıqları üçün bir-birləri ilə mübarizə etməyə başlamışdılar. Bundan sonra əvvəl bitişik olan göy və yer bir-birindən ayrılmışdır.^[100] Əvvəlcə göyün, sonra isə yerin yaradılması, göyün yeddi qat olması inancı mövcuddur. İlk qat torpaqdır, digərlərində isə mələklər vəzifələrinə uyğun olaraq yaşayırlar. Yeddinci qatda Tanrı taxtında oturub dünyanı idarə edir.^[84]

Azərbaycan mifoloji mətnlərində suyun yaradılışda oynadığı rol xüsusilə qiymətləndirilir. İnanca görə, ilk əvvəl bütün yer su ilə örtülmüşdü. Allah suyu lil edir, sonra onu qurudub torpaq edir. Torpaqdan bitkilər cücərir, insanlar yaranır.^[101] Şah İsmayıl Xətainin "Gövhəri ab eylədim, tutdu cahanı sərbəsərp" sözləri də yaradılış dövrünə, yerin su ilə əhatə olunan ilk dövrünə işarədir.^[102]

Səma cisimləri ilə bağlı mifologiyada, onlar bir-biri ilə danışır, mübahisə edir, cinlər və divlərlə döyüşürlər. Səma cisimləri bir-birlərinə və insanlara aşıq olur, digər hekayələrdə isə insanlar səma cisimlərini sevirlər. Səma cisimləri əvvəl yaşadıqları Yeri tərk edib, səmaya yüksəlir və ərazilərini bölürlər. Səmanın özünün də bir vaxtlar Yerlə bir olması ilə bağlı miflər vardır.^[68]

Azərbaycan miflərində Günəşın qız, Ayın isə oğlan uşağı olması fikri vardır.^[103] Günəş və Ayın münasibəti bacı-qardaş, 2 qardaş, ana-oğul, sevgililər və s. şəklində təsvir edilir.^[68] Bir əfsanəyə görə, Ayın Günəşdən xoşu gəlir, onu narahat edirdi. Bir gün Ay Günəşi qovalayanda Günəş yerdən palçıq götürüb, Ayın üzünə çəkir. Bundan sonra, Ayın üzündə həmişə ləkə olur.^[104] Digər bir əfsanədə isə, yola gedə bilməyən Ay və Günəşi anaları lənətləmişdir ki, bir daha görüşməsinlər.^[68]

Ülkər ulduzunun yaranması ilə bağlı əfsanə mövcuddur. Əfsanəyə görə, Ülkər adlı qızı atası ot qarşılığında ağa ilə evləndirmək istəyir. Ülkər göyə yalvararaq ot gətizdirir və daha sonra göyə qalxır. "Karvanqıran" əfsanəsində isə göydə Ülkər ulduzunu gördüyünü fikirləşən karvan gözətçisi bütün karvanın borana düşməsinə səbəb olur. Həmin Yalançı Ülkər ulduzu "Karvanqıran" adlandırılır.^[85]

Günəşin övladları ilə bağlı mifə görə, kainatın yaradıcısı və idarəçisi olan Günəşin naxələf övladları Qış, Duman və Bulud onun istəkli övladı Şüanı əsir edib, təndirə salırlar. Günəş geri qayıtdıqdan sonra Qış yer üzündən qovulur, Duman qayalara, Bulud isə dağlara göndərilir.^[105] Bu mifə görə insanlar Saçlı qızın törəmələri və Günəşin istəkli nəvələridir. Dağ, Qaya, Təpə, Düzən, Çay, Dəniz isə Günəşin oğlan övladlarıdır.^[105][106]

Dağlar və dərələ qonşuluq münasibətlərinin fiziki toqquşmalara çevrildiyi miflərin qəhrəmanları olurlar. Məsələn, qonşusu ilə dava edən dağ parçalanır və ya "hamilə qalmış" dağ balaca bir dağ doğur. Bu dağlar "Böyük dağ" və "Balaca dağ" adlandırılır.^[68] Xalq arasındakı bir rəvayətə görə, Fatma qadın yeddi rəngdə yumaq dolayıb altına qoyduqdan sonra, əsən külək səbəbiylə yumaq diyirlənib getdiyi üçün Yel iyəsi Heydərə əsəbiləşir, belindəki ox və yayı çıxarıb onu vurmaq istəyir. Ancaq Heydər qaçmağı bacarır, yunları göyün yeddinci qatında gizlədir. Beləliklə, göy qurşağı yaranır.^[107]

Bir əfsanəyə görə keçmiş zamanda il aylara bölünəndə hər aya 32 gün verilir, Boz aya isə 14 gün düşür. Boz ay inciməsin deyə hər ay Boz aya 1 gün verir. Boz az yenə qısa qaldığı üçün bəzi aylar yenə ona gün verir. Ancaq Boz ay başqa aylardan gün aldığı üçün, bundan sonra onun günləri hava şəraiti baxımından bir-birinə oxşamır.^[108]

  Əsas məqalələr: Azərbaycan mifologiya və folklor varlıqlarının siyahısı#Əcdadlar və Azərbaycan yaradılış mifləri#Əcdadlar

"İnsan nəsli" adlanan əfsanəyə görə insan nəslinin yaranması 3 mərhələdən ibarət olmuşdur. Birinci nəsilin ömrü 500–600 il olub, uca və enlikürək olublar, qazmada yaşayıblar. Birinci nəsilin sayı artanda yerdə yaşamaq üçün imkan olmayacağını görən Allah ömrü azaldaraq 300 il edib. İkinci nəsil artandan sonra Allah ömrü azaldıb 70–100 il edir (üçüncü və indiki insan nəsli).^[14]

Bir əfsanədə Allahın yer üzündə yaratdığı varlıqların 4 qrupa bölündüyü bildirilir: birincisi insan başlı adamları, ikincisi aslan başlı vəhşi heyvanları, üçüncüsü inək başlı ev və qoşqu heyvanlarını, dördüncüsü isə bütün digər canlıları, o cümlədən heyvanları, quşları və digər həssas varlıqları əhatə edir. Onların hamısı quş başlı dörd nəhəng mələyin himayəsi ilə təbii fəlakətlərdən, istidən, soyuqdan, lənətdən və əzabdan qorunur.^[11]

İnsanların əvvəlcə nəhəng olduğu, daha sonra balacalaşdığı ilə bağlı mif mövcuddur. Buna görə də köhnə məzarların içində tapılan böyük sümüklərin azmanlara aid olduğu iddia edilir ("Uğuz ölçüsü"). Bədəni böyük olan insanlara da "Uğuzdan qalma" deyilər.^[109] Azərbaycanın bəzi bölgələrində yazıya alınmış rəvayətlərə görə, uğuzlar (1000 il ömür) və ya uzunlar (300 il ömür) əvvəllər yaşamış, iri cüssəli, azman varlıqlardır. Onlardan danışılanda "bizim əcdadımız olub" deyilər.^[109] Uzunlar insan irqini meşədə tapmış, uzunların qocası gələcəyi görərək insanların uzunları əvəz edəcəyini bildirmişdir.^[19] İlk nəhəng insanlardan birinin Abazar adlandırıldığı və Arazın bir tayından o biri tayına tək addımla keçə bildiyi haqqında mifik mətn mövcuddur.^[13]

Azərbaycan mifik inanclarına görə, kainatdakı hər şeyin adını Dədə Qorqud vermişdir.^[110] Dədə Qorqun igidlərə "ər" adı verməsi onu demiurq (yaradıcı) və mədəni qəhrəman statusuna yüksəldir.^[111] Azərbaycanda qadınların dağa baxarkən yaşmaq vurub, "qaynatam baxır, ayıbdır" deməsi, həmçinin dağlara baba deyilməsi dağın qadının ərinin və qayınatasının soy dağı olaraq təsəvvür edilməsi ilə əlaqədar ola bilər.^[112] Azərbaycan türklərinin inanclarında suyun kultlaşması suyun baba, əcdad olması, övlad bəxş etməsi, suya and içilməsi şəklində üzə çıxır.^[113]

İnanclarda, Hal (Hal anası) "nəsli tükənmiş qohum" olaraq qeyd edilərdi. Halın dövründən qalmış yerlər olaraq xarabalara yaxın ocaq yerləri və qəbirlər göstərilərdi. Ancaq bəzi hekayələrdə Hal anasını ələ keçirdikdən sonra onu evə gətirib özünü arvad edən adamlardan bəhs edilir. Hətta bu adamlar Hal anasından əjdaha boyda uşaqlara sahib olardılar.^[114]

Azərbaycanlıların inanc sistemində vacib yer tutan pir və ocaqların adlarında "baba" və ya "dədə"^[115] sözünə tez-tez rast gəlinir. Burada qədim türbə və ziyarətgahların daşıdığı Diri Baba, Qırxlar Baba, Yel Baba, Ağ Baba və Atlı Baba kimi adlar tarixi müqəddəs mərasimlərlə bağlıdır.^[116] Azərbaycan mədəniyyətində babalıq adı daşıyan əsatiri obrazlar çoxdur. Alqış və qarğışların deyilməsində onlara müraciət edilir. Bunlara misal olaraq Aran Baba, Piri Baba, Şah Baba, Baba Dərviş misal göstərilə bilər:^[117][118]

  Əsas məqalə: Türk (mifologiya)

Azərbaycan miflərinin əhəmiyyətli bir hissəsi Nuh peyğəmbər, onun gəmisi, dünyanı Böyük daşqından xilas etdiyi yer olan Ağrıdağ haqqındadır.^[67] İnanclara görə, Nuh peyğəmbər İlandağ, Ağrıdağ, Kərki dağlarının adını vermişdir.^[119] O, Tanrıdan xəbərdarlıq aldıqdan sonra gəmini tikməyə başlamış, bu işdə ona Ac pəhləvan kömək etmişdir. Gəmi yeddi sənətkar usta tərəfindən hazırlanıb. Tufanın başlanması əlaməti isə təndirin yarıya qədər su ilə dolması idi.^[120]

Azərbaycan daşqın əfsanəsində bir nənə bəlkə də peyğəmbərlik qabiliyyəti ilə nəvəsinə daşqın olacağını deyir. Nənə xilas olmaq üçün hündür yerlərə (dağlara) çıxa bilməyəcəyini başa düşəndə nəvəsindən özünü xilas etməsini istəyir. Nənəsinin sözünə əməl edən uşaq beləcə xilas olur. Sular çəkiləndə ətrafa baxan Nuh peyğəmbər gəmiyə minmədən xilas olan bu uşağı görəndə çox təəccüblənir və ona "Diriq" (Diri) adını verir.^[121]

Çoxlu sayda Azərbaycan mifləri qurda həsr olunub. Qurdu Günəşin və onun şüalarının surətində göstərən miflər var. Bu fikirlərin mənşəyi "Oğuznamə" epik abidəsindədir. "Qurdun oğlu" mifində dişi qurd tərəfindən əmizdirilən oğlan böyük güc əldə edir və öz xalqının xilaskarına çevrilir.^[8] "Nuhun gəmisi" daşqın mifinin hekayə planını istifadə edən "bozqurd" mifi qurd toteminin mənşəyini izah edir.^[67] Mifə görə, daşqın bitdikdən sonra Nuhun sağ qalan oğullarından biri olan Türk bir qoyun və qoç götürüb adaya düşür.^[120] O, qismən suya qərq olmuş ərazidə qoyun sürülərini otarır.^[67] Türk burada 450 il vaxt keçirir və onun sürüsü həddindən çox artır.^[120] Zaman keçdikcə mal-qaranın yemi azalmağa başlayır və aclıq təhlükəsi yaranır. Bir gün qurd sürüyə hücum edir və sonra dağın yarığında gözdən itir. Qurdun ardınca gedən Türk sürüləri üçün qida ilə zəngin gözəl vadilər kəşf edir. Nəticədə "bozqurd" türk xalqlarının simvoluna və toteminə çevrilir.^[67]

XIX əsr Azərbaycan tarixçisi Abbasqulu ağa Bakıxanov "Gülüstani-İrəm" əsərində Türk adlı padşahın Nuhun oğlu Yafətin böyük oğlu və vəliəhdi olmasını qeyd edir.^[122] Azərbaycan mifik mətninə görə, Türkə qurtuluş yolunu bozqurd göstərmişdir. Türk nəsli artarkən qeyd edirdi: "Bozqurd bizim xilaskarımızdır. Əgər, o, yol göstəməsə idi, nə mən olardım, nə də siz… ona görə də, Bozqurda həmişə inanmalısınız."^[15] Qurdun təhqir edilməməsi, qurd görəndə salavat çəkilməsi haqqında deyimlərin olması onun əcdad funksiyasını göstərir. "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanında Qazan xan öz soyunu erkək qurdla əlaqələndirir.^[113]

  Əsas məqalə: Aləmin yatdığı vaxt

Azərbaycan inanclarına görə, aləmin yatdığı vaxt Novruz bayramına açılacaq gecədə axar sular dayanıb, yenidən axanda baş verir. Bu vaxt bütün canlılar və cansızlar yatıb-oyanır. Bunun mənası ölüb-dirilmədir. Aləmin yatdığı vaxta yaradılışdan bəri keçmiş bütün zamanlar daxildir. Dünya təzələndiyi üçün bu vaxt yaradılışı təmsil edir. Aləmin yatdığı vaxtın içərisində dünyanın başlanğıcından bir an qalmışdır və ona görə də bu vaxt təbiətin ölüb-dirilmə dövranında əbədi yaşayışın simvoludur. Bu anlayış təbiətin davamlılığına aid inancdan gəlir, ölüb-dirilmə motivində türk tenqriçilik inanclarının izləri görünür.^[17]

Azərbaycan mifik mətnlərinə görə, dünyanın sonu gələndə bütün canlılar öləcək, yalnızca qarı nənə və qurd qalacaq. Dünyanın sonu ilə bağlı Azərbaycan miflərində qarı obrazının mövcudluğu, bu mövzuların kosmoqonik miflər arasında olması nəzərə alındıqda, dünyanın yaradılış dövründəki "ulu ağ ana" motivini xatırladır. Dünya fəlakəti haqqındakı Azərbaycan miflərində rast gəlinən "qarı" motivi ölüb-dirilmə ilə bağlı olaraq dünyanı simvolizə edir. Bu faktlar onu göstərir ki, "qarı" motivinin qaynağı yaradılış dövründəki İlahi ana ideyasıdır və onun izlərini daşıyır.^[16]

Azərbaycan miflərində qarı ilə bir yerdə qiyamətə qalan qurdla bağlı deyimlər də mövcuddur. Uzun ömür yaşamağın simvolu olan "qurd ilə qiyamətə qalmaq" deyimi mənşəyini qədim inanclara əsaslanan türk mifologiyasından alır.^[123] Qurdla bağlı belə bir Azərbaycan mifi mövcuddur:

  Əsas məqalə: Azərbaycan mifologiya və folklor varlıqlarının siyahısı

Azərbaycan mifologiyasında nəhənglər, divlər, əjdahalar kimi mifik və yarımmifik varlıqlar mövcuddur.^[18] Divlər Azərbaycan nağıllarında ən çox rast gəlinən varlıqlardır. Nəhəng, eybəcər, fiziki cəhətdən güclü olan divlət xəzinələri qoruyurlar, adətən, qızları qaçırırlar. Bəzi nağıllarda divlərin canı şüşə qabdakı quşda saxlanılır. Üç, yeddi və qırx başlı divlər vardır. "Şahzadə Mütalib" nağılı kimi mətnlərdə müsbət divlər mövcuddur.^[59]

Pərilər div və əjdahalarla müqayisədə daha müsbət rol oynayır, ağ dəriləri və uzun saçları ilə gözəl bakirələr olaraq təsvir olunur. Pərilər gözəl bağlarda və saraylarda yaşayır, hovuzlarda üzürlər. Onlar göyərçinə çevrilib, başqa yerlərə uça bilirlər.^[125] Azərbaycan mifologiyasına suların sahibi olan su pəriləri də mövcuddur.^[126]

İslam dinindən Azərbaycan miflərinə hər şeyə gücü çatan və mərhəmətli Allah, insan həyatının müxtəlif istiqamətlərində qoruyucu rolu oynayan mələklər və s. əlavə edilmişdir.^[11] Azərbaycan mifologiyasında "Ağac kişi" və ya "Meşə adamı" dağ meşələrində yaşayan ruhdur və tüklü formada olur.^[127] Qulyabanı (qulaybanı, biyabanqulu) isə çöldə və ya qəbiristanlıqda yaşayır, gecə yolçularını qorxudur. Onlar gecə at sürməyi və atın yalını dolaşdırmağı xoşlayır. Qulyabanılar tutulduqdan sonra paltarına iynə sancılarsa, insanın əmrində olurlar.^[70] Damdabacalar köhnə evlərin, məscidlərin dəyirmanların xarabalıqlarında yaşayırlar. Axşamdan keçmiş həyətə isti su tökmək olmaz, çünki təsadüfən, damdabacaların uşaqlarını yandırmaq olar, belə olarsa, onlar bunun qarşılığında intiqam almağa başlayarlar.^[128]

Mif, nağıl və dastanlarda bəzi qəhrəmanlar başqa obraza çevrilir, dönürlər. Bu xüsusiyyət onlar funksional xarakteristikasında əsas rolu oynadığı üçün onlar "dönərgə" adlandırılır.^[19] Azərbaycan mifologiyasında insanın bedheybətə və ya əksinə çevrilməsi ilə bağlı, nadir hallarda isə ikiləşmə (qohumlara, hətta əkizlərə) ilə bağlı süjetlərə rast gəlinir. Buna misal olaraq İsaq-Musaq quşunu, insan-qurd çevrilmələrini, Əkil və Bəkil əkiz qardaşlarının mifik bir şəkildə birləşib, daha sonra bir sayılmaqlarını göstərmək olar. İnsan-qurd çevrilmələri insanları vəhşiliyə sövq edir. Qurd dərisinə girən qadınlar (adamcıl) hətta öz körpələrini yeyir, nəslin kökünü kəsirlər.^[129]

Mağara sakinləri (əcinnə, cırtdan) və nəhənglər (divlər) haqqında miflər də mövcuddur. Nəhənglər əvvəllər yeraltı yaşayış yerlərində və ya qədim mağaralarda yaşamış, qırxıncı otaqda, qırx qıfılın arxasında saxladıqları inanılmaz xəzinələri — qızıl, mirvari və saysız-hesabsız, müxtəlif qiymətli daşları mühafizə etmişdir. Mağarada qoyun sürüsü ilə yaşayan tək gözlü nəhəng Təpəgöz də Azərbaycan miflərinə daxildir. Azərbaycan ərazisində nəhəng, kəsilməmiş daşlardan tikilmiş meqalit tikililərin xarabalıqları qorunub saxlanılmışdır. Onları inşa edənlər Azərbaycan əfsanələrinə görə 30 metr hündürlüyündəki nəhənglərdir. Hekayələrdə insanın troqloditlər (mağarada yaşayan mifik insanlar), nəhənglər və bədhəybətlərlə mübarizəsi təsvir edilir, bu varlıqların üstün fiziki gücünə baxmayaraq, insanın tam qələbəsi ilə süjet tamamlanır.^[130]

Azərbaycan rituallarında əsas obrazlardan biri olan Xızır üçün belə bir adət mövcuddur: "…unu teştə yığıb yükün altına qoyarlar. Guya gecə Xızır Nəbi gəlib əlini bu una çəkər, onu əfsunlar. Bu un müqəddəs və əfsunlanmış hesab edilər." Xızır bəzən möcüzəli doğuşa səbəb olan dərviş, bəzən də bir illik yolu bir göz qırpımında qət edən, korların gözünü açan peyğəmbər olur.^[131]

  Əsas məqalə: Azərbaycan mifologiya və folklor varlıqlarının siyahısı#Tanrılar

Azərbaycanlılarda tanrını göylə düşünmə ideyası var. Tanrıya şükür edilərkən Günəşə dönər və ya şükür edilən nemət Günəşə çevrilərdi. Günəşdə ilahi bir hikmət olduğu qəbul edilərdi.^[132] Ənənəvi türk xalq inanclarında Tanrının göylə əlaqələndirilməsi İran Azərbaycan türkləri arasında "göydəki Tanrıya and olsun", "göy haqqı", "ay haqqı" kimi deyimlərdə yaşadılır. "Göy haqqı" xüsusilə göyün müqəddəsliyinə işarə edir.^[84] Tanrının göylə bağlantısını göstərən digər Azərbaycan deyimləri bunlardır: göyə üz çevirmək (tanrıya yalvarmaq), göyü təpəsinə düşmək, tanrısı yerə tökülmək.^[133] Azərbaycanlılarda Ulu Tanrıdan bəhs edilərkən "varlı və neməti bol olan" mənasında "bayat" adı istifadə edilir.^[134]

Azərbaycan türklərinin məhərrəmlik adətlərini araşdıran İvar Lassi Azərbaycandakı pirləri Türküstan köçəriləri tərəfindən istifadə edilən günbəz-çadırlara bənzətmiş, pirlərin formalarının və yuxarı hissələrindəki oyuqların köçəri türklərin memarlığının qorunub-saxlanmasının bir sübutu olduğunu qeyd etmişdir.^[135] Mərkəzi Asiyada çadırların yuxarısında açıq saxlanılan dairəvi oyuqlar (şanıraq) Tenqrinin (Göy Tanrı) müxtəlif qatlarına yol açan bir göy oyuqudur.^[136]

Sayanın bir şaman tanrısı olduğu və sayaçılığın kökünün Azərbaycandan çıxdığı düşünülür. Monqol dilində tanrı mənasında istifadə edilən "Yaya", "Dz'aya" ve "Dzayagg" sözləri ilə saya arasında əlaqə sayaçılığın şamanizmdən gəldiyini göstərir. Saya ilə bağlı inanc Altaylara, ordan da Anadolu və Azərbaycana köhnə şaman türk-monqol mədəni mühitinin təsiri ilə gəlmişdir.^[137] Azərbaycanda istifadə edilən sayaçı sözləri mənaca heyvanların ilahiləşdirilməsinə qədər gedib çıxmış, qədim türk köçəri həyatını yenidən canlandırmışdır.^[138] Digər bir şaman tanrısı olan Qodu isə günəşi çağırmaq üçün istifadə edilir. Araşdırmaçılar onun bir büt-ilahə olduğunu və ya Günəş və Ayı təmsil etdiyini düşünür.^[139]

Al Ana və ya Hal anası türk xalqlarında məfni rol oynayan ilahədir. Azərbaycan miflərində Hal anası qırmızı rəngli geyimləri olan, qırmızı saçlı bir qadındır. Doğuş zamanı zahının başının üstündə dayanır. Gözəgörünməz olan Hal anası anaya və ya uşağa xətər yetirmək məqsədini güdür. Ondan qorunmanın müxtəlif üsulları vardır: tüfəngdən güllə atmaq, zahıya kişi paltarı geydirmək və ya adını Məryəm çağırmaq.^[140] Azərbaycan dilində Al inancının izlərini "Al apardı", "Al vursun" kimi ifadələrdə görmək mümkündür.^[141]

Azərbaycanın bir sıra bölgələrində Humay adlandırılan qayalar və onunla bağlı inamlar qədim türk tanrısı Umayın ana kultunun hələ də mövcud olduğunu göstərir. Bura gələn uşaqsız qadınlar başını qayaya qoyub yatar, uşaqlar isə sümüyü bərkisin və tez yerisin deyə qayanın altındakı deşikdən keçirilərmiş. Qubadlı rayonunun Qaracallı kəndində isə Umay kahası vardır.^[142] Umay kultu ilə İslamdakı Fatimənin birləşməsi nəticəsində "Fatma qarı" obrazı yaranmışdır.^[143]

Azərbaycan nağıl qəhrəmanı Tufan Divin qız qaçırarkən ildırım çaxması motivi bu divin İldırım tanrısının izlərini daşıdığını göstərir. Onun oğlu Tapdıq Göy oğlu kimi göydən yerə atılır və tapıldığı üçün adına Tapdıq deyilir. Eynən İldırım tanrısının övladlarında da bu motiv görülür. Beləliklə, Tufan divin oğlu Tapdıq türk və monqol əfsanələrindəki, şeytani qüvvədən təmizlənməsi üçün göydən yerə göndərilən Tanrının övladları şəklindəki qəhrəmanlar qrupuna aid olunur.^[144] Azərbaycanda Novruz bayramında torpağın iki tərəfdən qazılması və altında keçidin düzəldilməsi, sonra insanların oradan keçməsi yer kultunun bir qalığı olub, torpaq ruhu və Yer Ana (Certenger) ruhundan yenidən canlanmağı ifadə edirdi.^[145]

"Yel Baba" obrazı keçmişdə taxıl sünbüldən çıxandan sonra buğdanı samandan çıxartmaq üçün çağrılırdı: "Taxılımız yerdə qaldı, yaxamız əldə qaldı. A Yel baba, Yel baba, Qurban sənə, gəl, baba!"^[146] Küləklə bağlı digər bir obraz isə Heydər idi. O, "Heydər, Heydər, əs də gəl. Yeddi xırman bas da gəl." deyə çağrılardı.^[147]

Azərbaycanın bəzi bölgələrdə dədə-baba ruhlarının yad edildiyi cümə günləri Adına günü adlandırılır. Burada istifadə edilən "Adna-Ayna" sözünün ruhlar aləmi ilə əlaqəsi vardır.^[149] Bu günlə bağlı bir çox inanc və fikir mövcuddur. Azərbaycan inanclarına görə, ölülərin ruhları bu gündə öz evlərini ziyarət edir.^[150] Ölülərin ruhlarının dünya ilə əlaqəsi ilə bağlı olaraq "ruh ölçmə" inancı vardır.^[151]

Əyələr və ya iyələr müəyyən təbii obyektləri qoruyan və ya onların təcəssümü olan mifoloji varlıqlar, yaxud hami varlıqlardır.^[19] Azərbaycanlılara görə, qoruyucu ruhlar olan Sahiblər (iyələr^[152]) gözə görünməzlər, nəyin sahibidirlərsə, orada yaşayarlar.^[153] Su sahibi onlar arasında ən üstün olandır. Ona görə də səhər suyun yanına gedəndə Su sahibinə salam verərlər. Təmiz suya çirkli su tökmək qadağandır.^[154] Azərbaycanlılarda "bizdən yaxşılar" ifadəsi cinləri ifadə etmək üçün istifadə edilən adlandırmadır. "Bizdən yaxşılar" ayağın altı da daxil olmaqla torpağın hər qarışında mövcuddurlar. "Bizdən yaxşılar" Sahiblər (iyələr^[152]) kimi gözə görünmürlər, ancaq nəyinsə sahibi, yəni qoruyucu ruhu deyillər. "Bizdən yaxşılar"ın ağac altında, qaranlıq yerlərdə, su kənarında, təbiət ərazisində yaşamaqları onların şər qüvvələrin əlində olduğunu göstərir.^[153] Azərbaycanda şər ruhlardan qorunmaq üçün oğlan övladına 15 yaşına qədər qız paltarı geyindirilməsi adəti mövcuddur.^[155]

İnanclara görə, qaraçuxa müsbət qəhrəmandır, evin girişində dayanır, ancaq gözə görünmür. Evə girəndə qaraçuxaya salam verilməlidir. Digər bir inanca görə isə, evin girişinin öz sahibi var, ona "astana cini" deyirlər. Hava qaralmağa başlayanda evin girişində oturmaq və ya əli qoynunda durmaq olmaz.^[156] Ev iyəsi adlandırılan varlıqlar isə evin işığının söndürülməsini istəmirlər. Evə girəndə onları salam verilməlidir ki, qaçıb evin bərəkətini özləri ilə aparmasınlar, ev xarabaya dönməsin. Maraqlıdır ki, bu qayda həm də şər qüvvələr olan "Bizdən yaxşılar"a aid edilir.^[157] Kimsənə adlı ruhlar isə quş cildinə girib insanın yuxusuna girər, evə bərəkət gətirər.^[158]

Əcinnələr hər yerdə mövcud ola bilən şər ruhlardır. Atəşdən yaradılıblar, içlərində müsəlman və kafir olanları var. Əcinnələr hava qaralanda, su içməyə gedən və ya ağac altında oturan insanları vururlar. Əcinnənin vurduğu adamın bədəni göyərər və bir müddət sonra ölər. Onun düzəlməsi üçün Günəşə dua edərlər. Vurulan adam müsəlmandırsa, əcinnə onu bağışlayır.^[159]

Ərdov və ya ərdoy azərbaycanlıların inanclarında su ruhunu təmsil edir. Onun insanlara heç bir ziyanı dəymir. Ölü basdırılanda ərdov qəbirə yaxınlaşmasın deyə 3 gün qəbirin üstündə şam yandırılır. Azərbaycanın qərb bölgələrində qulyabanıya aid edilən xüsusiyyətlər ərdova da aid edilə bilər. Bundan başqa Azərbaycan dilindəki "Suya de, eşitsin, ərən köməyinə yetişsin", "yalan desən, səni suyun ərənləri vursun" kimi ifadələr mifik mənasını qorumuşdur.^[160]

Azərbaycan mifologiyasında müxtəlif mifik quşlar mövcuddur. Beşik quşu yeni doğulmuş uşağın üzü örtülməyəndə ona ziyan vermək istəyən mifoloji quşdur.^[161] Dövlət və ya Hüma quşu kimin çiyninə otursa, o adam padşah olar.^[162] İsa-Musa quşu danalarını və ya peyğəmbəri axtarmaq üçün quşa çevrilmiş iki qardaşdır.^[85] Süleyh (İsgəndər) quşunun görünməsi ətrafda ovun olmasına işarədir. Amma ona güllə atmaq olmaz. Ovçuların verdikləri məlumata görə, ona güllə atan kimi dünya qarışır, günəşli hava olmasına baxmayaraq, birdən-birə güclü yağış yağır, dolu tökür, tufan qopur və s.^[163]

Azərbaycan mifologiyasında əjdaha bir tərəfdən ilahi gücü, yağışları, suları, bərəkət və bolluğu, digər tərəfdən isə şər və qaranlıq qüvvələri simvolizə edən ikili mövqeyə malikdir.^[164] Bəzi miflərdə əjdahalar iri ilanlardır, əslində əvvəllər ilanlar daha böyük olmuşdur və insanlar qorxmasın deyə Allah onları insanın gözündə kiçiltmişdir. Azərbaycan miflərindəki əjdahalar üç, yeddi və qırx başlı olur və onu öldürmək üçün qəhrəman əjdahanın bütün başlarını kəsməlidir. Bəzi hallarda əjdahanın kəsilmiş başı yenidən dirilə və qəhrəmana hücum edə bilər.^[165] Bəzi miflərdə əjdahalar günəşi örtən buludla eyniləşdirilir, digərlərində isə Simurq quşunun yumurtalarını yeyirlər (məsələn, "Məlikməmmədin nağılı"nda).^[125] Azərbaycanlıların mifologiyasında İran mifologiyasındakı zəhhakdan qalma şər iblis adətən əjdaha (çox vaxt çoxbaşlı) şəklində təmsil olunurdu. Azərbaycan miflərində əjdaha su və yağış buludları ilə də əlaqələndirilir, Azərbaycan mifik ideyalarına görə əjdaha göldə yaşayır. Bəzi Azərbaycan miflərində əjdərha hamilə qadının bətninə girib uşağı öldürür.^[166]

"Koroğlu" dastanının Azərbaycan versiyasında Qırat və Dürat dəniz atının — tulparın nəslindən gəlir. 40 gün Günəş işığı görməyəndə bu atların qanadları çıxır.^[167] "Qaracaoğlu" dastanındakı sudan çıxan ayğırla al madyandan qanadları olan "Al at" əmələ gəlir. Al at Qırat və Düratdan fərqli olaraq qanadlarını itirmir. Qaçaq Nəbinin atı Bozat da dəryadan çıxan ayğırla çöl madyanının birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Qaçaq Nəbi bu atın ona yuxuda Koroğlu tərəfindən verildiyini qeyd edir.^[168] Su atlarının Alagöldə yaşadığı və mavi rəngli olduğu haqqında əfsanə vardır. Onlar gecə göldən çıxıb yorğun yolçulara kömək edirlər.^[169]

Azərbaycan nağıllarında ilan insanlara dil bilmək qüdrəti və sehr yaratmaq gücü verir. Həmçinin insana çevrilə bilir.^[85] Şahmaran və ya ilanların şahı yarı-ilan, yarı-insan tipli varlıqdır.^[170]

Azərbaycan mifik qəhrəmanı Ovçu Pirimlə bağlı danışılanlar bir növ ekoloji tərbiyə vasitəsinə çevrilmişdir, ov, mif və mədəniyyət istiqamətlərində ekoloji tənqid məsələsini əks etdirir. Ov iyəsi ilə bağlı mifə görə, o, ov heyvanlarının başçısıdır, öldürülə bilməz, onun baxdığı heyvan öldürülməz. Ov iyəsi ilə bağlı mətn qəbul edir ki, ov heyvanlarının da bir nizamı var, onlar həyata və haqlara malik varlıqlardır. Digər bir mifdə isə ovçunun vurmaq istədiyi maral qadına çevrilir, acı-acı ovçuya baxar. Bundan sonra ovçu ova getmir. Bu mətn təbiət qanunlarına əməl etməyən, həddini aşan bir ovçu üçün xəbərdarlıq rolunu oynayır.^[171] Digər bir xəbərdarlıq mifi isə balası olan heyvanın vurulmaması ilə bağlıdır. Belə mifik mətnlərdə daha çox usta ovçu baş rolda olur. Usta ovçudan istifadə etməklə ətraf mühiti, ekoloji balansı qorumaq mesajı verilir. Ekoloji balansa aid digər bir məntdə isə aslanın tutduğu ov ceyrana qismət olur və bunun vasitəsilə təbiətin nizamı təsvir edilir.^[172]

Ovçuluq mətnlərində qismət, nəsib və ruzi anlayışları da istifadə edilərək təbiətin funksiyası və məntiqi izah edilir. Ovçu burada öz rolunu müqəddəs və dünyəvi qaydalara əsasən yerinə yetirməlidir. Təbiətə qarşı həddini aşmaq qədər heç nə etməmək də insana zərər verə bilər.^[173] Balalı heyvanın vurulmaması ilə bağlı xəbərdarlıq edən miflər heyvanların çoxalma dövrünün müdafiə edilməsidir, həm təbiətin, həm də gələcəkdə ovlanacaq heyvan sayının azalması riski ilə qarşılaşacaq insanın xeyrinədir.^[174]

Azərbaycan əfsanələrində su və su iyəsi vacib bir mifik və dünyəvi varlıq olaraq göstərilir. Su iyəsi bir şəxsiyyətə çevrilmiş, suya zərər vermək həm təbiətin, həm insanın ziyan çəkməsi ilə nəticələnmişdir. Suyun çirklədilməsi yasaq və günah sayılır.^[175] Azərbaycan əfsanələrində su ilə heyvanlar əlaqələndirilir, bəzi heyvanlar vasitəsilə su iyəsi simvolik olaraq təmsil edilir.^[169] Su həyatın qaynağı olaraq göstərilir, ona aid edilən müqəddəslik həm dünyaya, həm də dünyanın xaricinə aid edilir. Suyun əsas rol oynadığı məkanlarda əməl edilməli qaydalar və ekoloji tarazlığa diqqət edilməsi ön plana çıxarılır.^[176]

Azərbaycan əfsanələrində ağacın həyat mənbəyi olması onun həyatın davamlılığını qoruması və şəfa verməsi şəklində göstərilir. Ağac əfsanə mətnlərində bir ziyarətgah kimi müqəddəs olan, həqiqi mənada faydalı bir həyat mərkəzidir. Mifologiyada göydən enən həyat ağacı dini xarakteristika əldə etmiş, Allah vergisi ağac olmuşdur. Digər verilən mesajlar ağacların kəsilməməsi, təbiətin verdiyi bolluğun qədrinin bilinməsidir. Məsələn, bir mifə görə nar ağacı kəsib yerinə hamam tikiləndə nəticə olaraq hamamın üstündə nar budaqları çıxır.^[177] Miflərdə ağac insan, su, heyvan, ovla əlaqələndirilərək təbiətin ümumi bir ünsürü olur, mərkəzi rol oynayır, ağacın qorunması və yaşadılması vurğulanır. Ağaca qarşı nəyin edilib-edilməməsi, ağacın formalaşması və keçirdiyi həyat mətn mövzuları arasındadır.^[178]

Azərbaycan xalça sənətində əjdaha motivi həm qədim türk mifologiyasından gələn yaxşılıq və bərəkət simvolu kimi, həm zərdüştlükdən gələn şər qüvvə kimi təsvir edilmişdir.^[179] Quba, Şirvan və Qarabağ xalçalarında əjdaha motivinə rast gəlinir. Lətif Kərimov belə xalçaları xətai kompozisiyalı xalçalar hesab edir. Burada xətai motivi Türkiyədəki xətai motivi ilə eyni deyil, Osmanlı bəzəmə sənətindəki rumi motivi ilə eyniləşir.^[180] XIX əsr Azərbaycan xalçalarında əjdaha ağzında gül tutmuş şəkildə təsvir edilir. Əjdahaların palmet (palma ağacına bənzər motiv) və lotus (şanagüllə) motivlərinin ətrafında olması onların qoruyucu rolunu göstərir.^[181] S formalı motivlər həm axar suları, həm buludları, həm də yağış və suları qorumaq üçün Tanrı tərəfindən göndərilmiş əjdahaları simvolizə edir. İstifadə edilən "çarx-ı fələk" motivi isə qədim türk mifologiyasında göy çarxını idarə edən bir cüt əjdahanın əks edilməsidir.^[182]

Azərbaycan xalçalarında tovuzquşu və qartaldan simvol olaraq istifadə edilir. Qartal gücü və hökmdar ləyaqətini simvolizə etsə də, daha sonra qoruyucu talismana çevrilmişdir. Tovuz quşu Günəş tanrısı ilə əlaqələndirilir, onun gözü yaxın zamanda baş verəcək təhlükədən qoruyur.^[183]

Azərbaycan rəssamı Rasim Babayev 1970–2000-ci illərdə "Divlər" adlı əsərlər seriyası yaratmışdır. Arif Hüseynov isə "Azərbaycan nağılları" seriyasının müəllifidir.^[184] Azərbaycanda keçirilən 2015 Avropa Oyunlarının loqosu olaraq, ev sahibi ölkənin qədim və müasir mədəniyyətini əks etdirən beş başlıca element — alov, su, əfsanəvi simurq quşu, xalı və nar birləşdirilmişdir.^[185][186] Azərbaycanda keçirilən 2017 İslam Həmrəyliyi Oyunlarının açılış mərasimində Simurq quşundan istifadə edilmişdir. Qurulan hekayəyə görə, Simurq quşu bakılı qız Minaya lələyini vermişdir ki, kömək lazım olanda yandırsın. İstifadə edilən quş modelinin uzunluğu 15 metr, çəkisi 750 kiloqram idi, üzərində ulduz kimi parlayan 785 kiçik lampa quraşdırılmışdı.^[187]

Azərbaycan şairi İzzəddin Həsənoğlu "Kitabi-Sirətin-Nəbi" məsnəvisində yaradılışla bağlı düşüncəsini bəyan etmişdir. Bu fikirlər Göytürk abidələri ideyaları ilə uyğun gəlir.^[20] Həsənoğlu türk millətinin yerin və göyün oğlu olduğu fikrinə əsərində yer vermişdir: "Gög atamuz yir anamuzdur yeġin. Ol ikinüñ oğlıyuz biz üş hemin."^[188] O, görün yarılması inancına əsərində yer vermişdir. Azərbaycanlılarda da bərk yağış yağanda göyün yarılacağı ilə bağlı inanc vardır.^[189] Həsənoğlu əsərində uçmağa,^[64] göylərlə Tanrının əlaqəsinə yer vermişdir.^[133] Həsənoğlu dəmirin göydən bir hədiyyə olduğunu vurğulamaq üçün "göy dəmir" ifadəsini işlətmişdir.^[190] O, əjdahanı həm nağıl tipində, həm də böyük ilan cildinə girmiş divlər şəklində istifadə etmişdir.^[191]

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev əsərlərində mifoloji ünsürləri ustaca istifadə etmişdir. Onun "Pəri cadu", "Qırmızı qarı", "Dağılan tifaq" əsərlərində iblis, şeytan, pəri, əcinnə, dərviş, cadugər kimi qəhrəmanlara rast gəlinir. "Pəri cadu" əsərində Şərq-İslam fikrindəki iblisə sitayiş əsas ədəbi xətləri ilə verilmişdir.^[21] Onun "Qırmızı qarı" obrazı xalqa zülm edən padşah və ətrafı tərəfindən öz fəaliyyətlərinə mane olaraq görünür. Ancaq sehrli gücləri olan qarı istədiyi vaxt yoxa çıxa bilir. Əsərdə o, qırmızı tufan elçisi adlandırılaraq müsbət qəhrəman kimi istifadə edilir.^[192]

Yusif Səmədoğlunun "Cinayət günü" romanı mifoloji qatları və canlandırdığı mifologiya ilə diqqət çəkir. İsa Muğannanın "Məhşər" romanı da mifoloji ünsürlər daşıyır.^[22] Mövlud Süleymanlı "Köç", "Şeytan", "Yel Əhmədin Bəyliyi" adlı əsərlərində mifoloji ünsürləri istifadə etmişdir. "Yel Əhmədin Bəyliyi" əsərində yeni doğulan oğlan uşağının ayaqlarının altına kəpənək tozu səpən qadın sadəcə bir mifik anda insanların gözünə görünür.^[23]

Azərbaycanda "Bir qalanın sirri", "Sehrli xalat", "Qərib cinlər diyarında", "Əzablı yollar", "Gümüşgöl əfsanəsi", "Cin mikrorayonda" kimi filmlər çəkilmişdir. "Bir qalanın sirri"nin mənfi sehrbaz qəhrəmanı olan Göygöz Kosanı Andrey Fayt canlandırmışdır.^[193]

• Azərbaycan mifologiya və folklor varlıqlarının siyahısı
• Azərbaycan folkloru
• Azərbaycan xalq dini