Agabala Quliyevin Evi - Wikipedia

XIX əsrin sonunda demək olar ki, Bakının mərkəzində bütün şəhər məhəllələri tikilmiş, Avropa memarlığının müxtəlif çalarları ilə stilistik istiqamət əmələ gəlmiş, tikintilərdə coşan eklektika və stilizasiya isə modernlə sıxışdırılmağa başlamışdı. Memarlığın dirçəlişi üçün Bakı memarları yeni yollar axtarırdılar. Bakının memarlıq inkişafının birinci dövrü başa çatmaq üzrə idi, yeni sosial-iqtisadi şəraitdə milli-romantik istiqamət özünə dirçəliş yolu açırdı.^[1]

Məhz belə bir dövrdə, yalnız Bakıda deyil, İran, Şimali Qafqaz və Rusiyada da dəyirmanları olan, tez-tez Qərbi Avropa ölkələrinə səyahət edən, Bakının inhisar padşahlarından biri öz ərazisində yerli memarlığın milli ənənələrində ev inşa etdirməyi qərara alır. Bu, İçərişəhər ərazisində də bir neçə mülkə malik olan Ağabala Quliyev idi. O, şəhər tikililərində istifadə olunan Avropa stilistikasına qarşı etirazını bildirərək, Y.Y.Skibinskini dəvət edib ona layihə sifariş etdi, Lakin Şirvanşahlar sarayının, Yaxın Şərq və Ərəb memarlığından istifadə etməyi tələb etdi. Skibinski binanın layihəsini qısa müddətdə işləyir. Çünki, Şirvanşahlar sarayı yaxında idi, Yaxın Şərq memarlığına dair fotolar əldə etmişdi, Ərəb Şərqi isə çoxdan Avropa, xüsusilə alman alimlərinin diqqətini cəlb edirdi, albomlar, uvrajlar və digər ikonoqrafik materiallar Skibinsi üçün əlçatan idi.^[1]

Ş.Fiqarov-Fətullayev qeyd edir ki, “Ağabala Quliyevin evinin memarlığının təsiri altında 1898-1901-ci illərdə Nikolayevskaya (indiki İstiqlaliyyət) küçəsində i. V. Qoslavskinin layihəsi əsasında H.Z.Tağıyevin Qızlar məktəbinin binası inşa edilmişdir.” ^[2] Bina Skibinskinin yaradıcılığında mühüm əhəmiyyət tutmaqla, Azərbaycan milli memarlığının ən yaxşı nümunələrindən biri kimi dəyərləndirilir.^[2]

Binanın inşası nəzərdə tutulan sahə iki tin mövqeyindən üç ensiz küçəyə baxır: meridian istiqamətində qərb səmtli magistral, şimal tərəfdən Həzi Aslanov küçəsi (keçmiş Karantinnaya), cənub tərəfdən Tolstoy küçəsi. Bina iki mərtəbəli tikililər rayonunda inşa edilməli idi. Memar Ağabala Quliyevin evini dizayn edərkən o zaman artıq inşası tamamlanmış qonşu binalarla stil və üslub uyğunluğunu da nəzərə almışdır.^[3]

Planlaşdırma cəhətən binanın əsas otaqları bircərgəli düzbucaq şəklində tikilib və Murtuza Muxtarov (keçmiş Persidskaya) küçəsinə baxır. İkimarşlı geniş pilləkən qəfəsi qonşu binanın əsas divarının sərhəddində quraşdırılıb. Ön otaqlarla həyətin arasında şüşəbəndli geniş dəhliz yerləşir. Ənənəvi planlaşdırma üsullarına riayət edilib. İkinci mərtəbənin eyvanları küçə tərəfdəki fasada çıxır. Memar Skibinski M.Muxtarov 24 m., H. Aslanov 14 m. Və Tolstoy 12.5 m ölçüsü olan balaca sahənin bütün imkanlarından istifadə edərək, xüsusi planlaşdırma strukturu yaratmağa çalışıb. Buna görə də, binanın tam təşkilati kommunikabelliyi və qonşu malikanələrdən ayrılığı təmin edilib. Binaya Muxtarov küçəsindəki əsas girişdən gözəl işlənmiş vestibüllə yanaşı pilləkən qəfəsinə də daxil olmaq mümkündür.^[3]

Ağabala Quliyevin evi Bakıda memarlığın milli-romantik yöndə inkişafına böyük təsir göstərmişdir. Binanın memarlıq kompozisiyası üçölçülü əndazəsi sayəsində böyük həcmi üstünlüklərə malikdir, dar küçələrdə yerləşməsinə baxmaaraq, ikimərtəbəli bina perspektivdə uğurlu alınmışdır.^[4]

Əsas fasad üç oxla ifadələnib: mərkəzdə erkerdən ön girişə qədər və əsaslı surətdə hiss olunan həcmli elementlərli kənar rizalitlərə qədər. Fasad plastiki nəzərdən kompozisiya üsulları, mərtəbələrin pəncərə oyuqlarına daxil edilmiş tağların yarımdairəvi formaları ilə zəngindir.^[4]

Zirzəmi mərtəbəsinin balaca oyuqları olan kürsülüyün bünövrəsində fasadın səthi dinamik inkişaf etməsinə baxmayaraq öz mövqeyini saxlayır. Qabarıq hörgünün təmiz yonulmuş gözəl blokları fasadın inkişafında fəal iştirak edir. Qapalı üslublu tağ memarlıq elementləri və detalları ilə fəal mövqe tutur və dərin oymalı, gözəl şəkilli daş kornşteynlərlə saxlanılır.^[5]

Fasadın əsas hissəsi daş üzrə bədii oyma ilə örtülmüş stalaktit və timpanların çoxpilləli sisteminə söykənən nahamar yarımgümbəzlərin yan rizalit-portalları ilə qəbul edilir. Bu portallarda Şirvanşahar saray kompleksinə daxil olan Divanxana portalının təsiri açıq şəkildə görünməkdədir.^[5]

Binanın fasadında pəncərə oyuqları da fəal iştirak edir, mərkəzdə düzbucaq çərçivələrlə, yanlardan gözəl kapitelli qamətli pilyastrlar mühüm mövqe tutur. Çərçivələr kürsülüyə çatır və qabarıq ornament elementləri ilə bəzədilib. Əslində kürsülük və portal kompozisiyalar ikinci sıradadır. Bu mövzu maraq doğurmaqla fasadın üzərində layiqli yer tutur. İkinci mərtəbədə də portal-pəncərə mövzusu mövcuddur.^[4]

Birinci sıranın rizalit portalları qüllə formasındadır, stalaktit və merlonlarla tamamlanır və fasadın çox ifadəli komponenti kimi qabağa çıxır, bütöv həll olunub və böyük plastikliyi ilə nəzərə çarpır.^[5]

Memar sifarişçinin tələbinə əsasən ön pilləkən qəfəsini çox gözəl tərtib edib. Tolstoy küçəsindəki giriş plastiki nəzərdən çox dolğun portalla ifadə olunub, yüngül mavritaniya tağına bənzər stilləşdirilib. Dərin arxivolt profillərlə prespektivlik yaradılıb. Tağın ön səthi stalaktit şəkilli motivlərlə işlənib, sonra seksiyalardan ibarət bitki ornamenti gedir. Timpan Şirvanşahlar saray kompleksi memarlığından götürülüb. Kornşteynlər, sədd və xonçalar dərin, incə və gözəl yonulub.^[2]

Pilləkən qəfəsindən pilyastrlarlı yarımdairəvi tağların qabarıq ifadə olunmuş ritmli, gözəl interyeri açılır. Tağlar mürəkkəb həndəsi şəkilli iri xonçalarla doldurulub, onun altında isə ərəb mövzulu naxış çəkilib. Digər yuxarı mərtəbəyə keçid şüşəbənd vitrajı və divar naxışı ilə bəzdilib, beləcə pilləkən interyerinin xəyali atmosferi yaradılıb.^[2]

İkinci mərtəbədə mövzu divar naxışları və düzbucaq çərçivələrlə davam edir, plafona keçid xırda şanılı və stalaktit şəkilli karniz vasitəsiylə həyata keçirilir, üstündən ornament kəməri gedir. Plafona iri rombabnzər şəkil çəkilin, künclərdə və bütün səthə xırda ornament layı çəkilib. Bu cür şərq dekorativ kompozisiyası özünəməxsus gözəlliyi ilə həm fəth edici, həm də yorucu təsir bağışlayır.^[2]

İkinci mərtəbədə işıqlandırılmış taxça və pyedestal üzərində nazik sütunlarla saxlanılan ikitağlı üsulla işlənilən ön zal maraq doğurur. Ətrafdakı düzbucaq divar bütövlükdə dekor olunub. Plafona keçid geniş ornamentli sındırma vasitəsiylə həyata keçirilib. Türk ornamentli kessonlu plafon xüsusi diqqət çəkir. Dayaz dekor olunmuş soba və kamin ağ keramik plitələrlə üzlənib. İnteryerdə xüsusi memarlıq aurası yaradan, kompozisiya üsulu, motiv və formaları ilə ifadə olunan həcmi-məkani struktur mövcuddur. Otaqların interyeri ciddi dəyişikliklərə uğramadan dövrümüzə çatıb.^[2]

• Fətullayev-Fiqarov, Şamil, Bakının memarlıq ensiklopediyası, Bakı: Şərq-Qərb, 2013
• Fətullayev-Fiqarov, Şamil, Bakı memarları XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəllərində, Bakı: Şərq-Qərb, 2013

• Azərbaycan memarlığı
• Bakıda qeydiyyata alınmış ölkə əhəmiyyətli memarlıq abidələrinin siyahısı
• Yevgeni Skibinskinin əsərlərinin siyahısı

• Ağabala Quliyevin Bakıdakı evinin drondan çəkilişi.