Yunan Iran Muharibesi E E 480 E E 479 - Wikipedia

Yunan-İran müharibələri haqqındakı ilkin mənbələr demək olar ki,yunan mənbələridir. Fars tarixçilərindən günümüzə heç bir məlumat gəlib çatmamışdır. Bunun nəticəsi olaraq,Yunan-İran müharibələri və Farslar haqqında bilgilərimizin az və ya çox "qərəzli" olduğunu qəbul etmək lazımdır.^[2] Yunan-İran müharibələri haqqında ilkin mənbə Yunan tarixçisi Herodotun əsərləridir. "Tarixin atası" olaraq bilinən^[3] Herodot,e.ə.484-cü ildə Farsların hakim olduğu Halikarnasda anadan olmuşdur. Herodot Tarix əsərini e.ə.440-430-cu illər arasında yazmışdı. Bu əsərində Yunan-İran müharibələri haqqında məlumat toplamışdı.Bu müharibələrin eramızdan əvvəl 450-ci ildə başa çatdığını nəzərə alsaq, Herodotun əsəri,mövzu olan hadisələrlə çağdaş sayılır.^[4] Herodotun üslubu tamamilə povest janrında idi və heç olmasa Qərb cəmiyyətlərində məlum olan bir tarixi povest olaraq görülürdü.^[4] Herodotun, digər tərəfdən tanrıların istək və şıltaqlıqlarına arxalanmadan hadisələrə nisbətən obyektiv dəyər verməsi, bir tarixçi üçün axtarılan keyfiyyətlər toplusu olaraq qəbul edilir.^[4]

Herodotdan sonrakı Fukidid kimi tarixçilər hər nə qədər onun izi ilə getsələrdə,tənqid etməkdən yayınmadılar.^[5][6] Bununla birlikdə Fukidid öz tarixində Herodotun buraxdığı yerdən Sestos mühasirəsindən başlamağı seçdi. Yəqin ki, Herodotun əsərinin düzəldilməsinin və ya yenidən yazılmasının lazım olmadığını düşünürdü.^[6] Məsələn, Plutarx Herodotu yazılarından birində kifayət qədər yunan tərəfdarı olmamaqda günahlandırdı.^[7] İntibah Avropasında geniş oxunmasına davam edilsə də, Herodota qarşı mənfi rəy var idi.^[8] Ancaq XIX əsrdə Herodotun dəyəri bəzi arxeoloji tapıntılar tərəfindən dəfələrlə dəstəklənəndə qəbul edildi.^[9] Bugünkü populyar görüş Herodotun əsərinin çox qiymətli tarixi bir qeyd olmasıdır. Ancaq xüsusilə qoşun içərisində olanlar və tarixlərdəki təfərrüatlar bəzən şübhə ilə qarşılanır.^[9] Digər tərəfdən, bir çox tarixçi hələ də Herodotun povestinin fars əleyhinə bir meyl olduğuna və hadisələrin dramatik bir təsir yaratmaq üçün şişirdilmiş və ya bəzədilmiş olduğuna inanır.^[10]

Yunan mənşəli Siciliyalı tarixçi Diodor Tarix Kitabxanası adlı əsərində özündən əvvəlki yunan tarixçisi Efordan yararlanaraq e.ə.I əsrdə Yunan-İran müharibələri haqqında bəzi məlumatlar vermişdi.Bu məlumatlar Herodotun verdiyi məlumatlarla tam uyğun gəlir.^[11] Yunan-İran müharibələri Plutarx,Ktesi kimi bir çox antik tarixçilər və Esxil kimi dramaturqların əsərlərində ətraflı olaraq verilməmişdir.İlanlı sütun kimi bəzi arxeoloji sənədlər də Herodotun povestini dəstəkləyir.^[12]

Afina və Eretriya kimi Yunan şəhər dövlətləri e.ə. 499-444-cü illərdə I Daranın Əhəməni imperiyasına qarşı uğursuz İon üsyanını dəstəklədilər. Əhəməni imperiyası hələ nisbətən gənc idi və tabe xalqları arasında üsyanlara meylli idi.^[13] Üstəlik I Dara qəsbkar idi,onun hakimiyyətinə qarşı üsyanların yatırılmasına xeyli vaxt sərf edirdi. İon üsyanı onun imperiyasının bütövlüyünə təhlükə yaratdı və I Dara bununla əlaqəli olanları cəzalandıracağına söz verdi (xüsusilə imperiyanın tərkib hissəsi olmayanları).^[14][15] I Dara da imperatorluğunu Qədim Yunanıstan hesabına genişləndirmək fürsətini gördü. Mardoninin e.ə. 492-ci ildə Yunanıstana quru yolu ilə yaxınlaşması üçün edilən ilk ekspedisiyası Frakiyanın yenidən fəthi ilə başa çatdı və Makedoniyanı Əhəməni imperiyasına tam tabe olan bir səltənət hissəsi olmağa məcbur etdi. Daha əvvəl e.ə. VI əsrin əvvəllərində vassal idi, lakin muxtariyyətə sahib idi və hələ tam tabe deyildi.^[16][17]

E.ə. 491-ci ildə, I Dara, Yunan şəhərlərinin hamısına elçilər göndərdi və onlardan yer və su hədiyyə istədi.^[18] Bir il əvvəl gücünü nümayiş etdirərək,Yunan şəhərlərinin əksəriyyətini özünə borclandırdı. Afinada, elçilər mühakimə olundu və sonra edam edildi; Spartada, onlar sadəcə bir quyuya atıldılar.^[18] Bu o demək idi ki, Sparta da indi Əhəmənilərlə müharibə aparır.^[18] Lakin Əhəmənilər padşahını bir qədər sakitləşdirmək üçün iki spartalı könüllü olaraq fars qasidlərinin edamı üçün kəffarə içində Suza göndərildi.^[19]

Beləliklə I Dara, e.ə 490-ci ildə Datis və II Artaferin başçılığı ilə iddialı hərbi qüvvələrini yığdı,digər tərəfdən Kiklad adalarını almadan əvvəl, Naksosa hücum etdi. Qüvvələr mühasirəyə alıb,məhv etdiyi Eretriya üzərinə hərəkət etdi.^[20] Nəhayət, Afinaya hücum etdilər,Afinalı bir ordu tərəfindən qarşılandıqları Marafon körfəzinə endilər. Sonrakı Marafon döyüşündə Afinalılar Əhəməni ordusunun Asiyaya çəkilməsi ilə nəticələnən əla bir qələbə qazandılar.^[21]

Buna görə I Dara Yunanıstanı tamamilə tabe etmək üçün böyük bir yeni bir ordu yığmağa başladı, lakin,e.ə.486-cı ildə Misir xalqı üsyan qaldırdı,ona görə də hər hansı bir Yunan ekspedisiyasını qeyri-müəyyən müddətə təxirə saldı. Bundan sonra I Dara Misirə yürüşə hazırlaşarkən öldü və Əhəməni taxtına oğlu I Kserks oturdu.^[22] I Kserks Misir üsyanını darmadağın etdi və Yunanıstanın işğalı üçün hazırlıqlara tez zamanda başladı.

Yunan şəhər dövlətləri Afina və Eretriya, İon şəhər dövlətinin e.ə. 499 və 494-cü illər arasında baş verən Fars hökmranlığına qarşı hərbi qiyamını dəstəklədilər.O dövrdə Əhəməni imperiyası öz ərazisini çox sürətlə genişləndirən bir imperiya idi. E.ə 550-ci ildən sonra Lidiya Krallığını ələ keçirdikdən sonra ərazilərini şimalda Xəzər dənizinə və şərqdə Hindistana qədər genişləndirdilər. Qısa müddətdən sonra e.ə. 538-ci ildə Babil İmperatorluğunu darmadağın edərək, Mesopotamiyaya və bütün Levanta hücum edərək tutdular, e.ə 525-ci ildə Misiri işğal edtdilər. Bu zaman onun hakimiyyəti altında olan torpaqlardakı xalqlar yenə də üsyana meyl edirdilər. Digər tərəfdən İmperator I Dara taxtı ələ keçirdikdən sonra,hakimiyyətdə olduğu müddətin çoxunu demək olar ki,təbəəliyində olan xalqların üsyanını yatırmağa sərf etdi^[13]. İon üsyanı da imperiyanın bütövlüyü üçün təhlükə idi və xaricdəndə dəstəklənməsi gələcəkdə yenidən baş qaldırmasına dair narahatlıq doğururdu. Digər tərəfdəndə Afina və Eretriya sərt bir şəkildə cəzalandırılmalı idi^[23][15].Digər tərəfdən,I Kserks imperiyanın sərhədlərini Avropaya qədər uzatmaq istəyirdi. Qədim Yunan dünyasının siyasi birliyinin olmaması, I Daranın işini asanlaşdırırdı^[15] .Yunanıstana quru yolu ilə səfər etməyə qərar verən I Dara e.ə 492-ci ildə kürəkəni Mardoninin komandanlığı altında bir ordu və dəniz qüvvələrini Trakya və Makedoniyaya göndərdi. Bu səfərdə Trakya yenidən Əhəməni imperiyasının torpaqlarına qatıldı,Makedoniyalı İsgəndərin krallığını Əhəməni imperiyasına bağlı bir krallıq etdi^[24]. Lakin sonrakı dəniz fəlakəti ekspedisiyanın əsas hədəfinə - Yunanıstana çata bilməmişdən əvvəl başa çatdırmağa məcbur etdi.

E.ə.491-ci ildə I DaraYunan şəhər dövlətlərinə elçilər göndərərək və simvolik olaraq itaətlərini ifadə edən "su və çörək" tələb etdi. Bir il əvvəl Trakya və MakedoniyadakıƏhəməni İmperiyasının gücünün təsiri altında olan bir çox Yunan şəhər dövləti bu tələbə müsbət cavab verdi. Lakin Afina öncə səfirləri ittiham etdi,daha sonra isə edam etdi. Spartaya gedən səfirlər isə dərin bir çuxura atılaraq öldürüldülər. Hər iki Yunan şəhər dövlətinin bu hərəkəti Əhəməni imperiyasına qarşı açıq şəkildə müharibə elan etməkdi.

Bunun ardınca I Dara Sard satrapı Artafernesin oğlu Artafernes və Madaylar generalı Datisi bir ordu,donanma ilə Egey dənizinə göndərdi^[25]. Bu tapşırıq qrupu,öncə Naksos, ardından da Kiklad adalarının şəhərlərini tabe edəcədi,daha sonra isə Yunanıstanı istila edəcəkdi. Naksosu mühasirəyə alan Əhəməni ordusu tez bir zamanda buranı talan etdi və şəhərə atəş etdi^[26]. . Kiklad şəhərləridə tabe olduqdan sonra,Əhəməni ordusu Yunanıstana doğru yönəldi. Marafon körfəzində qapalı qalan Əhəməni ordusu, Marafon döyüşündə Afina ordusuna ağır bir məğlubiyyətə uğradı. Marafon məğlubiyyəti bu səfərə son verdi və Əhəməni Ordusu Yunanıstandan geri çəkildi^[27].

Qısa müddət sonra I Dara yeni bir ordu və donanma hazırlamağa girişdi. Lakin e.ə.486-cı ildə Misirdə qiyam baş verdi. Bunun üzərinə Yunanıstan səfəri qısa müddətə təxirə salındı^[28]. Misirdəki qiyamı yatırtmaq cəhdi hazırlıqları zamanı, I Dara ölüncə yerinə oğlu I Kserks keçdi^[29]. Misir üsyanını yatırtdıqdan sonra I Kserks atasının qaldığı yerdən Yunanıstan səfərinə hazırlıqlarına başladı.

Yunan-İran müharibələri zamanı hər iki tərəf əsasən nizəli piyada qüvvələr və yüngül oxatan qüvvələrdən istifadə etdilər. Yunan qüvvələri əsasən ağır piyada qoşunlarından istifadə edirdilər, Fars ordusunda isə yüngül qoşun birləşmələri üstünlük təşkil edirdi^[30][31].

Fars ordusu imperiyanın geniş ərazilərindən və müxtəlif cəmiyyətlərdən gələn insanlardan ibarət idi. Yenə də Herodota görə, orduda ən azı silah və döyüş tərzinə görə vahid bir sistem və uyğunluq vardı^[30]. Bunların bir qismi hərbi öhdəlikliklərlə imperatora bağlı olan imperator təbəələrindən toplanan əsgərlər idi. Bəziləri müttəfiq krallıqlardan gələn qoşunlar və muzdlu əsgərlər idi. Bu birliklər Fars-Med piyada ve süvari qoşunları tərəfindən dəstəklənirdi. Bunlar İmperiyanın nizami qoşunu idi. Bu qüvvələr orduya öz texnikası və silahları ilə qoşuldular və öz yolu ilə vuruşdular. Peşəkar əsgərlərin nizami qoşunları,ölümsüzlər kimi, vahid avadanlıqlara sahib idilər.Köçəri icmalardan ox, yay, nizəilə silahlanmış əsgərlər,döyüşməyən işçi batalyonları-həyat yoldaşları,hərəm və qulları Fars hərbi qarnizonlarında və düşərgələrində görünən izdihamı təşkil edirdilər^[32]. Qoşunlar əsasən yay oxları, qısa nizə, qılınc və ya balta ilə silahlanmış və həsir qalxanını daşıyırdılar. Əsgərlər dəri sinə zirehi geyirdilər^[30][33]. Lakin daha yüksək təbəqənin insanları metal sinə zirehləri geyinərək daha yaxşı qorunurdular. Fars ordusu əvvəlcə düşmənlərini ox atəşi ilə yormaq,ardından zərbəni endirmək üçün nizə və qılınclarla sinə-sinəyə döyüşə girmək şəklində bir döyüş tərzi izləyirdilər^[30]. Sparabara adlanan fars piyada qoşunlarının ilk xətti ox və yay daşımırdı, daha böyük həsir qalxanları və daha uzun (2 metrə yaxın)nizə tuturdu. Fars ordusunun onurğasını meydana gətirən bu quruluş, digər qoşunları qarşı tərəfin oxlarından qoruyaraq cəbhə xəttində "qalxan divarı" yaratdı. Lakin onların əsas funksiyası ondadır ki, "düşmən" ilə ilk əlbəyaxa qarşıdurma aparacaq birliklər olmalarıdır^[34].

Fars süvari qoşunları əsasən yüngül oxatan süvari qoşun idi.Piyada qoşunlar kimi atlı qoşunlarda İmperiyanın müxtəlif yerlərindən təchiz olunmuş müxtəlif xalqlardan ibarət idi. Hind atlı qoşunları atlar və ya vəhşi eşşəklər qoşulmuş arabalarda vuruşurdular. Bütün Liviya süvariləri döyüş arabalarında vuruşur. Ərəb qoşunları at əvəzinə dəvələrdən istifadə edirlər.Bütün Liviya süvariləri döyüş arabalarında vuruşur. Ərəb qoşunları at əvəzinə dəvələrdən istifadə edirlər. Saqartiya süvarilərinin əsas silahları kəmənd idi^[35].

Yunan şəhər-dövlətləri arasındakı döyüş tərzi əsasən oxatanlar və sapancılar tərəfindən dəstəklənən hoplitlərin falanqa qaydasına əsaslanır. Hoplitlər,əsasən mübarizə aparmaq üçün lazımi avadanlıqla təmin etmək imkanına sahib olan orta səviyyəli insanlardan təşkil olunurdu. Afinalılar bu sinifə "zevgitlər" deyirdilər^[36] . Zevgitlər əkinçilər,sənətkar və tacirlər kimi azad vətəndaşlar idi. Bu insanlar təpələr arasındakı tək bir vadidən artıq olmayan şəhər torpaqlarında öz paylarını qorumaq üçün çox vaxt güclü birlik içində olurdular. Bu sinifdən olan hər bir yetkin kişi vətəndaş (əsasən mülk sahibi) öz təchizatını təmin etməklə şəhər ordusuna xidmət etməyə borclu idi. Bu adamlar orduda piyada kimi xidmət etməli idilər. Çünki onsuz da məhdud olan şəhərin ərazisində atların yemlənməsi üçün kifayət qədər otlaq ayırmaq mümkün deyildi^[37].

Hoplitlərin silahları çiyindən ombaya qədər enən,sinə hissəsi dəri bronz olan zireh,qarının alt hissəsini qoruyan geniş bir kəmər,dizliklər,alından burun ucuna qədər uzanan dar körpüsü tunc hoplondan,böyük, dəyirmi,dəmirlə möhkəmləndirilmiş taxta qalxandan ibarət idi^[31][37]. Hoplitlərin əsas silahları dori adını verdikləri uzun nizədir. Bu nizə fars əsgərlərindəki nizə ilə müqayisədə xeyli uzundur. Hər iki tərəfdə də "xifos" deyilən iti bir dəmir qılınc gəzdirdilər^[31][37] . Ağır zireh və uzun bir nizə yunanlara sinə ilə mübarizədə əhəmiyyətli bir üstünlük verir və uzun məsafəyə atıla bilən silahlardan ciddi qorunma təmin edir^[31]. Bu cür silahları (silah və donanma baxımından) dövrün digər qoşunlarında da asanlıqla görmək olur^[37]. Əsasən hoplit geniş coğrafiyada tanınan ağır bir piyada idi. Yunan ordusunun həqiqi gücünü təşkil edən hoplit deyil,hoplitlərin birlikdə və müəyyən bir qaydada döyüşməsinə səbəb falanqalar idi^[37]. Əslində bu döyüş ənənəsi Mesopotamiyada meydana gəlmişdi^[37]. Falanqanın ən uğurlu tərəfi döyüş bölgəsində şəhər-əyalət döyüşçüləri arasında güclü həmrəylik olması idi. Müəyyən dərəcədə bu həmrəyliyin nəticəsi olaraq, müharibədəki cəsarət və atılqanlıq kollektivdə də əksini tapırdı^[38]. Falanqa kəskin kənarları olan silahlarla ağır irəliləyən,amma qarşı gəlinməsi çətin olan hərbi qüvvə idi^[37]. Adətən və standart şəkildə 8 xətt dərinliyi ilə əmələ gələn və hər xətt mümkün qədər digərlərinə yaxın olan falanqa, insanlardan ibarət olan möhkəm bir kütlədir. Falanqa ilk üç xəttinin uzun nizələrini üfüqi olaraq irəli uzadırdı. Beləliklə, bu üç xəttin nizələri özündən öncəki xəttdin irəlisinə uzanmış olurdu^[37]. Arxa cərgədəki əsgərlər nizələrini yuxarıya doğru dik,hazırda tutarlar^[37]. Falanqanın,xüsusilə ön hissəsində yer alan hoplitlərin qallxanları bədənlərini xüsusilə örtər,qismən açıq qalan sağ tərəf isə sağ yanlarındakı hoplitin qalxanı ardına çəkilərək örtülür^[37]. Bu zərurət falanqanı daha da möhkəmləndirir,cünki heç bir əsgər sağındakından uzaqlaşmaq istəməzdi^[37].

Falanqa hücumu, ağır silahlar səbəbiylə yavaş sayıla biləcək qaçışla başlayır. Bu vaxt mənəvi güc üçün yüksək səslər çəxarırdılar. Əks tərəfin falanqa olub olmamasından asılı olmayaraq,döyüş şiddətli olurdu. Hər bir hoplit nizəsini qarşı tərəfdəki əsgərə,zirehin qorumadığı bir nöqtəyə sancmaq məqsədində idi. Qarşı tərəfin qalxan divarı parçalanarsa, bu dəfə nizələr atılaraq,qarşıdurma qılıncla davam edir və zirehi olmayan tərəfə tez-tez ayaqlar və qollarla zərbələr endirilir^[37].

Daha yoxsul vətəndaşlar,yəni mülkü olmayanlar,orduya daha yüngül təchizatla qoşulurdular ^[37]. "Peltast" və "Psiloi" adlı yüngül piyada qüvvələridə də Yunan qüvvələrinin bir hissəsini təşkil edirdi. Yunan ordularında bu birləşmələrin əhəmiyyəti və yeri getdikcə artırdı. Məsələn, Plateya döyüşündə ordunun yarıdan çoxu psiloi qüvvələrindən ibarət idi^[39]. Zireh, dəbilqə və güclü qalxan ala bilməyən yoxsullardan yetkinlik həddinə çatmış kişilər bu şəkildə müharibələrdə iştirak edə bilirdilər^[37].

E.ə. V əsrdə Aralıq dənizində dəniz döyüşlərində istifadə edilən ən geniş yayılmış döyüş gəmiləri triyeralar idi. Uzunluğu 36-40 metr və eni 6 metr olan bu gəmilərin üç sıra avarçəkmə dəsti var idi. Külək olduğu halda, 175 kvadrat metrlik bir yelkənli heyət ilə hərəkət edə bilirdilər^[40]. Ancaq külək olmadıqda avarçəkənlər hərəkət edirdi. Döyüşlərdə, lazımi manevrləri yerinə yetirmək üçün avarçəkən komandaya güvənməli idilər. Bu gəmilərdə 170 avarçəkən də daxil olmaqla 200 ekipaj üzvü çalışırdı^[40]. Dənizçi olaraq kapitandan başqa digər önəmli işçi düməncidir. Ayaq tərəfdə gəmiyə iki dümənlə yön verirdi, usta bir dümənci müharibənin uğurunda mühüm rol oynayırdı^[41]. Yunan-İran müharibələri zamanı Yunan triyerasında 10 döyüşçü və 4 oxatan vardı. Əhəməni triyeralarında 40 döyüşçü və oxatan var idi. Burada gəmi kapitanlarından yalnız 30-a yaxını fars idi,yerdə qalan döyüşçülər saklar idi. Gəmilər, avarçəkənlər və digər döyüşçülər asılı dövlətlər tərəfindən təmin olunurdu. Silahlı şəxslərin Fars və Saklar olması yunandilli ekipajın döyüş əsnasında tərəfləri dəyişməsinə mane olurdu. Yunan Donanmasında bütün gəmilər, avarçəkənlər və döyüşçülər yunan idi^[42].

O,dövrdə Aralıq dənizindəki dəniz döyüşünün əsas taktikası, gəmilərin yayında olan və gəminin yayından 2 metrdən bir qədər çox uzanan üç tərəfi kəskin mahmızdan istifadə edərək düşmən gəmisini batırmaq idi. Əgər bu mümkün olmasaydı, triyera düşmən gəmisini mümkün qədər yaxınlaşdırmağa və bir tərəfdəki kürəkləri qıraraq gəmini manevr edəməyəcək hala gətirirdilər. Digər bir manevr düşmən gəmisinə minib döyüşçüləri çıxarmaq idi. Bu dəfə düşmənin gəmisinin göyərtəsində şiddətli bir toqquşma olurdu, bu, demək olar ki, hər hansı bir torpaq münaqişəsi ilə eyni şərtlərdəki kimi idi. Hər iki tərəfin döyüş gəmilərində belə bir qarşıdurma üçün qoşunları var idi. Yunan İttifaqı Donanmasında tam silahlanmış hoplitlər və Əhəməni Donanmasında yüngül piyadalar olurdu^[43]. İdarə heyətinin məqsədi "düşmən" gəmisini təbii şəkildə ələ keçirməkdir^[44]. Hər iki tərəf üçün, ekipaj manevr etməyi bacarırsa, gəmiyə çıxmaq üçün yetərli deyilsə, fırıldaq etməyi seçmək lazımdır^[41].

E.ə VI əsrdən əvvəl döyüş gəmilərinə dair heç bir dəlil yoxdur. Mahmızlı döyüş gəmilərinə dair ilk dəlil, e.ə. VI əsrin ortalarında Herodotun qeydlərində rast gəlinir^[45]. Mahmız,düşmən gəmisinin lövhəsini qırmaq üçün tunc örtüklə möhkəmləndirilmişdir. Buna görə gəminin ən bahalı hissəsidir. Mahmızlı gəmilər, hər şeydən əvvəl, toqquşmanın təsirinə tab gətirmək üçün kifayət qədər güclü qurulmalı idi. Üstəlik mahmız üçün tələb olunan tunc çox baha idi,tuncun tökülməsi üçün peşəkar mütəxəsislərə ehtiyac duyulurdu. Mahmızlama yüksək bacarıqlı bir manevrdir,düzgün istiqamətdə aparılmalı və və müvafiq vuruşa mümkün qədər ən yüksək sürətlə tez davam etməlidir. Bu sürət saatda 9-10 dəniz mili olaraq hesablanır. Bu anda avarçəkənlərə sifariş verilir və sürət azalır. Bu atış sürəti yaxşı müəyyənləşdirilməlidir, təsirli bir vuruş etmək kifayətdir və zərbədən sonra düşmən gəmisindən xilas olmaq üçün bir sürət olmalıdır. Əks təqdirdə düşmən gəmisinə vurulacaqdı. Bu, hər iki gəminin eyni taleyi paylaşmasına səbəb olacaqdır. Bu səbəblə,dalğalanmadan həmən sonra,kürək çəkənlərə verilən əmrlə geriyə kürək çəkilirdi.

Daha təcrübəli donanma "diekplous" adlı manevr həyata keçirməyə başladı. Bu manevrdə düşmən xətti bir hissədə güc yığaraq parçalanmağa çalışılırdı. Bu vaxt, düşmən gəmiləri xəttdəki boşluqları silməyə və yan tərəfdən hücum etməyə başlayırdı.

Əhəməni donanması əsasən Finikiya, Qədim Misir, Kilikiya və Kipr gəmilərindən ibarət idi. Əhəməni imperiyasının digər sahil əraziləri döyüş zamanı gəmilər kimi kömək göstərirdilər^[46].

Yunanıstanın işğalı üçün hazırlıqlar uzunmüddətli planlaşdırma və geniş hazırlıq tələb edirdi. İşğal yolunda böyük istehkamlarında qurulması əvvəlcədən planlaşdırılırdı. I Kserks ordusunu Dardanel boğazından keçərək cəmi 600 qayıqdan istifadə edərək inşa edilən iki üzən körpüdən keçməsini və dəniz donanmasını Afon yarımadası ətrafında dolaşmadan qazdıracağı bir kanaldan keçməyi hesabladı. Herodotun təxminən 2.2 km uzunluğunda olduğu qeyd etdiyi bərzəxhissəsində qazıntı işlərinə başlanılmışdı^[47]. Yarımadanı dolaşmanın qarşısı alınmalı idi, çünki general Marsinousun təşəbbüsü zamanı e.ə. 492-ci ildə bir fars donanması fırtınaya tutulmuş və demək olar ki, tamamilə əldən çıxmışdı^[48] . Hər iki istehkam layihələri bugünkü dövlətləri belə çətinliyə salacaq layihələrdir^[48]. Lakin Misirdən başqa Babildə də baş verən bir üsyan səfəri bir ildə gecikdirdi^[49]Herodot sadəcə Misirdəki üsyandan söz etmişdi.</ref>. Bu iki üsyan Yunan dünyası üçün böyük bir şans olaraq görülürdü. Beləliklə, fars ekspedisiyası təxirə salındı və Afinada, e.ə 486-cı ildə Laureion bölgəsində yeni, böyük bir gümüş yataqdan^[50] güclü bir donanma qurmaq üçün vaxt var idi^[2]. Femistokl,Afinalıları Afinanın bütün Yunan şəhər dövlətləri içərisində ən güclü donanmaya sahib olmaq istiqamətində bu mədəndən istifadə etməyə inandırdı. Əvvəlki qərar gümüş mədəninin gəlirlərini bütün Afinanın azad vətəndaşlarına bərabər paylamaq idi^[51]. Femistoklun səyləri ilə qurulan donanmanın Yegina donanmasına qarşı istifadəsi nəzərdə tutulurdu^[52]. Yegina donanması o tarixlərdə Afina donanmasından qat-qat güclü idi^[51]. Ancaq nəticədə Artemisionda Əhəməni Donanmasına qarşı və Salamini məğlub etmək üçün istifadə edilmişdir. Bu gümüş mədənindən istifadə edərək Afina donanması 200 triyeradan ibarət hərbi qüvvəyə çevrildi^[53].

Sonda 4 il davam edən hazırlıqlar tamamlandı,üsyanlar yatırıldı və I Kserksin qoşunları toplama nöqtələrinə keçməyə başladı. Herodot yazır ki, I Kserksin ordusu 46 etnik qrupdan ibarət idi^[43]. Əhəməni ordusu bizim e.ə. 481-ci ilin yaz və payız aylarında Anadoluda toplanmışdı. Şərq satraplıqlarından olan qoşunlar Kapadokyadakı Kritalaya toplanmış, I Kserksın komandanlığı altında e.ə. 482-481-ci illərin qışını keçirmək üçün satraplığın paytaxtı Sarda aparıldı. Bütün ordunun toplaşdığı yer bura seçildi^[54] . Kritala, ehtimal ki, Niğde düzənliyindəki Tyana şəhərinin yaxınlığındadır^[55] . Kserks Sarddan "torpaq və su" istəyilə Afina və Spartadan başqa bütün Yunan şəhər dövlətlərinə elçilər göndərdi. Ordu artıq Sardda toplaşmışdı və bu, Yunanıstana hücum etmək niyyətini açıq şəkildə nümayiş etdirirdi^[56]. Payızda hücuma keçən ordu qərb satraplıqlarının orduları ilə birləşdi və Abidos üzərində irəlilədi^[57].

Ordunun Dardanel boğazı üzərindən qarşıya keçməsində istifadə olunan üzən körpülər toplamda 670 təknənin birləşdirməklə inşa edilmişdir^[58]. Gəmilər bir-birinə axıntıya perpendikulyar bağlandı, lakin axıntıya qarşı çox böyük lövbərlər dənizə atıldı^[58]. Gəmilərdən ibarət olan bu körpüdə taxtalar uzadılmış və bağlanmışdır və sonra taxta döşəmə qoyulmuşdur. Torpaq bu taxta bazaya qoyulmuşdu. Nəhayət, heyvanların dənizdən qorxmasının qarşısını almaq üçün hər iki tərəfdə zəminlər inşa edilmişdir. Gəmilərin təmizlənməsi üçün körpülərdə üç açılış vardı^[59]. Əsgər və materiallar üzən körpülər üzərindən nəql olunduqca bu açıqlıqlar, ehtimal ki, çəkilmiş iplərin köməyi ilə bağlanırdı^[60].

I Kserksin topladığı ordu sonsuz müzakirələr mövzusu olmuşdu. Həqiqətən, bu mövzuda qədim mənbələrdə verilən rəqəmlər,şişirdilmiş rəqəmlərdir. Herodot 2,5 milyon əsgər olduğunu qeyd edir^[64] . Bu orduya bərabər sayda köməkçi qoşunların qoşulduğuda qeyd olunur. Müasir sayıla biləcək Simonid 4 milyon,Ktesi isə Fars qeydlərinə istinadən köməkçi qüvvələr istisna olmaqla 800 min rəqəmini verir^[65]. Herodotun bu rəqəmi Əhəməni imperiyasının rəsmi qeydləri əsasında verdiyi iddia edilir. Ancaq bugünkü tarixçilər əhəməni hərbi sistemi və maddi-texniki imkanları barədə biliklərinə əsaslanaraq bu rəqəmlərə şübhə ilə yanaşırlar.  Fikirləşilir ki, səfər boyunca bu qədər böyük miqyaslı bir ordu təmin edilə bilməz. Bundan əlavə, Yunan torpaqlarının talan edildiyi halda bu sayda əsgəri yedirə biləcəyi şübhə altındadır^[66]. Bu səbəblərə görə bugünkü tarixçilər və tədqiqatçılar qədim mənbələrdə verilən rəqəmlərin hesablama səhvinə əsaslandığını və ya Yunanların qələbəsini şişirtmək yönündə olduğunu düşünürlər^[67]. Çox müzakirə olunan bu mövzuda günümüzdə gəinən nəticə Əhəməni ordusunda 300-500 min əsgər olduğu qənaətindədir^[66][67]. Əslində ordunun say tərkibi necə olursa olsun,I Kserks müvəffəqiyyətli bir səfərə zəmanət vermək üçün çox böyük bir quru ordusu ilə bir donanma hazırladığı aşikardı^[68].

Herodot, Fars ordusunun Doriskosda dayandırıldığını və I Kserks tərəfindən yoxlanıldığını, əsgərlərin yenidən təyin edildiyini yazırdı^[69]. Dəstəkçi heyətinin iki dəfə çox olduğunu qeyd edir və bütün ordunun 5,283,200-ə bərabər olduğunu vurğulayır^[70]. Digər qədim mənbələrdə oxşar rəqəmlər verilir. Herodot, Frakiyadan keçərkən ordu və donanmanın I Kserks tərəfindən yoxlanılması üçün Doriskosda dayandırıldığını söyləyir;o,qoşundakı əsgərlərini təkrarən sayır^[71]:

Klassik Yunanıstan mövzusunda parlaq əsərlər yazan XIX əsr İngilis tarixçisi George Qrote, belə böyük sayları qəbul etməyin tamamilə mümkün olmadığını iddia edir^[100]. Herodot bu rəqəmləri tamamilə rədd etməməklə bərabər, üç illik ərzaq tədarükünü göstərən qeydləri incələmişdir.  Ancaq bu vaxt o, qədim mənbələrdəki ziddiyyətlərədə diqqət çəkmişdi.Əhəməni ordusunun təchizatında ən böyük problem su təchizatı idi. Bu məsələni ilk qaldıran İngilis generalı ser Frederik Maurisi idi^[101]. Maurisi, Yunanıstanın hər hansı bir bölgəsindəki çayların yalnız 200.000 insan və 70.000 heyvanın su ehtiyacını ödəyə biləcəyini irəli sürmüşdü. Daha sonra Herodotun fars dilində işləyərkən bir sıfır xətası ilə belə böyük və şişirdilmiş bir rəqəmə çatdığını iddia etdi^[101].Digər tədqiqatçılar, Əhəməni ordusunda qədim dünyanın dəstəkləyə biləcəyi təchizat sistemləri əsasında 100 min və ya daha az əsgərin ola biləcəyini hesabladılar ^{[102][103][104][105][106][107][108][109]}.

Herodot, Əhəməni ordusunun əsas təməl birləşmələrindən olan baivabaram komandirlərindən 29-un adını verdi. Bu birliklər təxminən 10.000 qoşun təşkil edir^[110][111]. Herodotu tərcümə edən tarixçi J. A. R. Munro və Reginald Valter Makan Əhəməni ordusu üçün mövcud rəqəmin 300 min rəqəminin real olacağını irəli sürmüşdülər^[112][113] . Mövzu ilə bağlı başqa təkliflər 250 min ilə 700 min arasında dəyişir^[114].

Fars Hərbi Dəniz Qüvvələrindəki gəmilərin sayı Fars Ordusu məsələsi qədər olmasa da fərqli görüşlərə məruz qaldı^[115]. Herodotun sözlərinə görə, Fars Donanmasında 1,207 triyera və 3000-ə yaxın nəqliyyat və dəstək gəmisi vardı. Bunlardan bir qismi pentekonteralardır. Pantekonteralar, hər iki tərəfdən bir cərgədə cəmi 50 avarçəkən tərəfindən daşınan gəmilər idi^[116]. Herodot, eyni zamanda fars triyeları haqqında da ətraflı məlumat vermişdi.

Herodotun verdiyi bu say, Salamin döyüşündə iştirak edən Fars donanmalarındakı gəmilərin sayı idi. Əvvəllər Evbeya adası və Artemisiya döyüşündə baş verən fırtınalarda böyük gəmi itkiləri olmuşdur.O, fırtınaların vurduğu itkilərin qarşılığının materikdən və Trakya Yunanıstan adalarından gələn gəmilər tərəfindən qarşılandığını iddia edir.Ancaq möhkəmləndirilmiş 120 triyeradan danışır. Döyüşlərdə iştirak edən Esxil yazır ki, onlardan mini triyera,207-si sürətli gəmi olmaq üzərə, 1207 gəmi ilə mübarizə aparmışdır^[117].

Herodot, fars triyeralarını milliyyətinə görə detallı bir şəkildə bölüşdürür^[118]:

Diodor^[119] və Lisiy^[120] Dorikosdan ayrılarkən donanmada 1200 gəminin olduğunu yazırlar. İzokrat Dorikos üçün 1300, Salamin üçün 1.200^[121][122], tələbəsi Efor isə ilkin rəqəm olaraq 1.207 məlumatını verir^[123]. Ktesi min, Platon isə min və daha çox rəqəmlər verir^[124].

Bu rəqəmlər bir-birinə yaxındır və 1.200 rəqəmi məqbuldur. Bugünkü tarixçilər və tədqiqatçıların bəziləri bu rəqəmi qəbul edirlər. Ancaq Salamin döyüşündə daha az sayda fars gəmisinin iştirak etdiyi ehtimal edilir^{[125][126][127]}.Yunan-İran müharibələri ilə bağlı digər araşdırmalar, İliadadakı Yunan donanması üçün rəqəmləri müqayisə edərək 1,207 rəqəmini məqbul hesab etmir.Əhəməni imperiyasının Egeydə səfərbər edə biləcəyi donanmanın 600-dən çox döyüş gəmisinin ola biləcəyi iddia edilir^{[127][128][129]}.

Farslar kimi, Afina da e.ə. 480-ci illərin ortalarından başlayaraq müharibəyə hazırlaşırdı. Bu hazırlıqların ən vacib hissəsi e.ə 482-ci ildə yeni triyera donanmasının yaradılması qərarı idi. Femistokulun bu donanma ilə bağlı qərarın qəbul edilməsində rolu böyük olmuşdu. Femistokl Afinalıları inandırdı ki, farslarla döyüşmək üçün güclü bir donanma lazımdır^[130]. Lakin Afina həm quruda, həm də dənizdə mübarizə aparmaq üçün kifayət qədər insan qüvvəsinə sahib deyildi.Buna görə digər Yunan şəhər dövlətləri ilə bir ittifaq lazım idi. Bu vaxt, e.ə 481-ci ildə I KserksSparta və Afina xaric digər yunan şəhər dövlətlərinə Sarddan elçilər göndərərək boyun əymələrini tələb etdi^[56]. Yunanıstanın şimal hissəsindəki bir çox şəhər dövləti, Əhəməni ərazisinə yaxın olduqları üçün bu istəyi qəbul etdi^[2]. Bu təşəbbüs Yunanıstanın cənub hissəsinə mənfi təsir göstərdi və yetmiş şəhər dövləti Afina və Sparta ətrafında birlik yaratmağa başladı.

e.ə.481-ci ildə Yunan şəhər dövlətləri arasında ittifaq yaratmağa başlayan Korinf şəhərində şəhər dövlətlərinin nümayəndələri arasında bir qurultay çağırıldı^[131]. Bu Yunan şəhər dövlətlərinin sayının İlanlı sütuna həkk olunmuş saydan 31 olduğunu başa düşürük^[132]. Bu ittifaqın kömək istəmək üçün şəhər dövlətlərinə səfir göndərmək,qurultay olduqda üzv şəhər dövlətlərindən müdafiə nöqtələrinə qüvvələr göndərmək səlahiyyəti var idi. Herodot bu ittifaqa konkret bir ad vermədi. Afina və Sparta şəhər dövlətləri qurultayda lider idilər, lakin müdafiə strategiyasında bütün iştirak edən şəhər dövlətlərinin maraqları nəzərə alınırdı. Qurultayın daxili prosesləri və danışıqlar barədə məlumatlar çox məhduddur. Ancaq məlumdur ki, Yunanıstanın 700 şəhər dövlətindən yalnız 70-i konqresin qurultayına nümayəndə göndərmişdirlər. Buna baxmayaraq, bu rəqəm diqqətəlayiqdir, çünki bir çox şəhər dövlətləri bir-biri ilə müharibə aparırdılar^[133].

Digər şəhər dövlətləri, gedişatın nə yöndə inkişafına baxaraq, tərəfsiz neytral qalmağı seçdilər^[134]. Fiv şəhər dövləti qurultaya qatılmamışdı. Bu şəhər dövləti Yunanistana çatmaqda fars qüvvələrinə hətta kömək etməkdə şübhəli bilinən bir yunan şəhər dövləti olaraq da hesab edilirdi^[134][135]. Buna baxmayaraq, 400 Fivli hoplit silahları ilə bu Yunan ittifaqına sadiq qalaraq Fermopildə qaldı. Ən məşhur fars tərəfdarı şəhər dövləti Arqos idi. Ancaq Arqos ordusu e.ə.495-ci ildə I Kleomenin başçılığı altında Sparta ordusu tərəfindən Sepieya döyüşündə son əsgərinə qədər oldürüldükdən sonra məğlub olduqda gücsüz vəziyyətə düşür.

Yunan şəhər dövlətlərinin daimi bir ordusu yox idi və buna gərək də duyulmurdu. Öz torpaqlarında vuruşduqları üçün ehtiyac olduqda bir ordu çıxardılar. Bu səbəblə Əhəmənilərlə müharibənin müxtəlif dövrlərində müxtəlif ölçülü yunan qoşunları görülür. Buna gərə də müharibə ilə bağlı çatışmalarda yunan qüvvələrinin mövcudluğu daima mübahisəlidir.

Aynorozdakı kanalın və Dardanel boğazındakı körpülərin tamamlandığı xəbəri gəlincə, yazda ordu Sardisdən Abidosa yürüdü^[57]. Əhəməni ordusu Dardanel boğazının sahilində toplanaraq, Abidosdan (indiki Nara Burnu) Sestosa (indiki Akbas Limanı) qədər uzanan üzən körpülərdən keçərək Avropa torpaqlarına keçdilər^[60][136].

Ordunun Dardanel boğazını keçməsi, ehtimal ki,e.ə. 480-ci ilin martına təsadüf edir^[137]. Ancaq ilk körpülər tamamlandıqda,püskürən bir soba, hər iki körpünü yararsız hala gətirdi. Hiddətlənən I Kserks mühəndislərin başçısını öldürtdü. Boğazın sularına I Kserksın əmri ilə 300 qamçıda vuruldu^[138]. Sonra yenidən inşasına başlandı.

Əhəməni ordusu e.ə. 480-ci ilin aprelində Gelibolu yarımadasından Yunanıstan üzərinə irəliləməyə başladı. Yürüş xətti üzərində beş əsas təchizat mərkəzi yaradıldı. Bunlar Dardanel boğazının Trakya tərəfindəki Lefki Akti,Biston gölündəki Tiroz Doriskos, Eretriya yaxınlığındakı Eiyon, Saloniki yaxınlığındakı Sermedir. Bu təchizat mərkəzlərinə səfərə hazırlıq illərində ərzaq yığılmışdı. İmperatorluğun hakimiyyəti altında olan hər bir xalq üçün doldurmaqda məcburiyyətində olduğu depolar təyin olunmuşdu. Yürüş Doriskosda Donanmanın gəlməsi üçün dayandırılmışdı. Burada I Kserks qoşunlarını yenidən təşkil etdi,etnik qrupların yerinə taktiki bir nizam meydana gətirdi^[139]. Əhəməni Ordusunun Dardanel boğazı sahillərindən Sermeye qədər olan yürüşü təxminən 600 km məsafəyə, 3 aya qət edildi.

Digər tərəfdən,e.ə. 480-ci ilin yazında Yunan İttifaqı qurultayı bir daha toplandı. Qurultayda Teselya heyəti,Əhəməni ordusunun Olimp dağı ilə Osso dağı arasındakı Məbəd Vadisindən keçə biləcəyini təxmin edərək bu keçidin tutulmasını irəli sürdülər^[140] . Bu təklif qəbul edildi və Sparta kralı Eunetus və Femistoklun komandanlığı altında 10.000 nəfərlik bir dəstə keçidə göndərildi.Ancaq keçidə çatdıqdan bir neçə gün sonra Makedoniyalı İsgəndərin elçiləri düşərgəyə gəldilər. Bu elçilər Əhəməni Ordusunun və Donanmasının böyüklüyünü təsvir edərək "ayaqlar altında tapdalamamaq" üçün oradan ayrılmağı məsləhət gördülər^[141]. Bu vaxt, Məbəd Vadisinin, Fessaliyaya gedən yeganə yol olmadığı,Makedoniyanın dağlıq bölgəsindən keçən başqa bir yolun olduğu kəşf olundu^[142] . Bu vəziyyətdə Əhəməni ordusu keçiddən istifadə etmədən Sarantoporo keçidindən keçə biləcəyi, Yunan qüvvələrini arxasına sararaq bu ordunu məhv edəcəyi aydın idi. Bunun üzərinə dərəni tutmaq üçün göndərilən yunan qüvvələri geri çəkildi^[142].

Bir qədər sonra Əhəməni Ordusunun Dardanel boğazını keçməsi xəbəri gəldi^[143]. Keçidin tərk edilməsi,Yunanıstanın şimal-şərq hissəsindəki bir çox şəhər dövlətləri kimi, Fessaliyanında Əhəməni iradəsinə tabe olması demək idi. Əslində fessaliyalılar könüllü I Kserksə boyun əydilər,müharibə boyunca Əhəməni ordusuna mühüm xidmətlər göstərdilər^[143].

Bu zaman Femistokl ikili strategiya irəli sürdü. Yunanıstanın; Beotiya, Attika,Peloponnesin içərilərinə doğru girmək üçün Əhəməni Ordusu dar Fermopil keçidindən istifadə etməli idi. Əhəməni Ordusunun çox sayda üstünlüyünə baxmayaraq, bu keçid asanlıqla bir az qüvvə ilə tutula bilərdi. Bundan əlavə farsların Fermopili dənizdən keçməsini, Fermopilə qoşun çıxarmasını önləmək üçün,Yunan İttifaqı Donanmasıda Artemision boğazını tutmalı idi. Bu ikili strategiya qurultay tərəfindən qəbul edildi^[144][145]. Digər tərəfdən, Peloponnes şəhər dövlətləri Femistoklun planından geri çəkilərək, Korinf bərzəxini müdafiə etmək üçün hərəkətə keçdi^[146].

Bu vaxt Əhəməni Ordusu, Olimp dağı ətrafındakı keçidləri keçərək Fermopilə çatdı. Ancaq həm Olimpiya Oyunları, həm də Spartanın Karneiya festivalı o vaxt keçirilirdi və hər iki bayramda mübarizə müqəddəs dəyərlərə hörmətsizlik sayılacaqdı^[147]. Buna baxmayaraq, Kral Leonidas I Yunanıstan üçün təhlükənin ciddiliyini nəzərə alaraq 300 kral mühafizəçisi ilə hərəkətə keçdi. Təbii olaraq fərqlənən bu 300 elit döyüşçü yerinə, hələ uşaqları olan əsgərlər, kral qoruyucuları kimi silahlanmışdılar. Buna baxmayaraq, Kral I Leonid Yunanıstan üçün təhlükənin ciddiliyini nəzərə alaraq 300 kral mühafizəçisi ilə hərəkətə keçdi^[147]. Leonidin 300 nəfərlik qüvvəsi Fermopilə gedən yolda Peloponnesdəki Sparta müttəfiqi və oradakı şəhər dövlətlərindən qovulmuş qoşunlarla gücləndirildi. Yolda Peloponnes xaricindəki digər şəhər dövlətlərindəndə qoşulmalar oldu^[147]. Bu birləşmiş qüvvə Fermopil keçidinə girdi və Fokidalıların keçidin ən dar yerində inşa edtdikləri müdafiə divarını tutaraq,Əhəməni ordusunun gəlməsini gözləməyə başladılar^[148].

Əhəməni ordusu avqustun ortalarında Fermopilə çatdı. Ancaq I Kserks dərhal hücuma keçmədi və Yunan qüvvələrinin dağılacağını düşünərək üç gün gözlədi. Ancaq Yunan qüvvələrinin döyüşməyə qərarlı olduğunu biləndə əsgərlərinə hücum etmək əmrini verdi^[149]. Döyüş meydanında yunan qoşunlarının mövqeyi hoplitlər üçün demək olar ki, ideal idi. Bu xəttə hücum edən fars qoşunları məğlub oldu^[150]. Döyüşün ilk iki günü ərzində I Kserks dəfələrlə hücumları yeniləsə də, Yunan İttifaqı qüvvələri öz xətlərini uğurla müdafiə etdilər. Ancaq ikinci günün sonunda Efialtes adlı bir yerli öz xalqına xəyanət etdi və əhəmənilərə dağ yolunun mövcudluğu barədə məlumat verdi. Bu dağ yolu Fermopil aşırımından kənara çıxaraq arxadakı əraziyə aparırdı.I Kserks bu yoldan istifadə edərək müdafiəçilərin arxasına çıxa bilərdi. Bunun üzərinə Əhəməni sarayının mühafizəçiləri, Ölümsüzlərdən ibarət bir dəstə göndərildi. Əhəməni dəstəsi gecə cığırla irəliləyərkən, Leonid vəziyyət barədə xəbər alır. Mühasirəyə alınacağını bilən Kral Yunan İttifaqı qüvvələrinin çoxunu geri göndərir. Əmri altında 300 Spartalı,700 Fespiyalı,400 Terebiyalı və başqa dəstələrdən bir neçə yüzünü keçiddə tutdu. Məqsəd qoşunların əsas hissəsi etibarlı şəkildə geri çəkilərkən keçidi qorumaq idi. Döyüşün üçüncü günündə Leonid qüvvələri divardan qalxdı və bacardıqları qədər Əhəməni döyüşçülərini öldürməyə çalışdılar^[151]. Lakin sonda Leonid və adamları mühasirəyə alındı, tamamilə məhv edildi və Fermopi keçidi Əhəməni ordusu qarşısında açıldı^[152].

Fermopildə döyüşərkən Artemisiya boğazında 271 triyeradan ibarət Yunan İttifaqı Donanması müdafiədə idi^[153] . Əhəməni Hərbi Dəniz Qüvvələri Artemisiya boğazına çatmazdan bir qədər əvvəl, Maqneziya sahildən fırtınaya tutuldu və bir çox gəmi itirildi. Ancaq döyüşdə iştirak etmək üçün 800-dən çox döyüş gəmisi var idi^[154]. Artemisiya döyüşünün ilk günü, eyni zamanda Fermopil döyüşünün ilk günü idi; Əhəmənilər ən davamlı gəmilərindən 200-ü dəstəsini meydana gətirdilər və Evbeya adasının şərq sahillərinə göndərdilər. Bu dəstənin vəzifəsi Evbeyanın şərq sahilləri boyunca cənuba üzmək, Evbeya boğazının cənub çıxışında Yunan Hərbi Dəniz Qüvvələrinin geri çəkilməsi təchizatı və möhkəmləndirici xətlərini kəsmək idi^[154]. Bu vaxt, Əhəməni Hərbi Dəniz Qüvvələri ilə Yunan Birliyi Dəniz Qüvvələrinin qalan hissəsi günortadan sonra toqquşdu. Bu qarşıdurmada Yunan Donanması daha müvəffəq oldu və 30 fars gəmisi ələ keçirildi^[154]. Eyni axşam, Evbeya sahillərində Əhəməni dəstəsi^[155] yeni bir fırtınaya düşdü,gəmilərin çoxu məhv oldu^[156].

Döyüşün ikinci günündə Yunanıstan Hərbi Dəniz Qüvvələri axşam fırtınası nəticəsində çəkilmə xətlərinin artıq təhlükəsiz olduğu xəbərini aldı. Olduqları yerdə qalmağı qərara aldılar. Qalmaq qərarı ilə, vuruş və qaçış taktikası ilə bəzi Kilikiya gəmilərinə hücum etdilər.Bu gəmilər ələ keçirildi və ya batırıldı^[157]. Əhəməni komandanlığının reaksiyası sərt oldu. Üçüncü gün Əhəməni donanması bütün gücü ilə hücum etdi. Şiddətli qarşıdurmalarla günün sonunda Yunan Donanması öz statusunu qoruya bildi. Lakin ciddi itkilərə dözüldü^[158]. Əslində Afina donanmasının yarısı itirildi^[159]. Əhəməni donanmasının itkiləri də təxminən eyni idi^[158]. Eyni axşam Fermopilə I Leonid və yanındakılarının öldürüldüyü və keçidin Əhəməni ordusunun qarşısında açıldığı barədə xəbərlər gəldi. Gün ərzindəki qarşıdurmalarda ciddi itkilər oldu. Digər tərəfdən Artemisiya boğazını tutmaq üçün heç bir səbəb qalmamışdı. Bu iki vəziyyət Hərbi Dəniz Qüvvələrinin döyüş bölgəsindən çəkilmək qərarına səbəb oldu^[160]. Donanma Salamin adasına geri çəkildi^[161].

Fermopil keçidinin açılması ilə Kserksın ordusu Boeotiyaya girdi.Təslim olmayan iki şəhər^[162] Fespiya və Plateya dağıdılıb,talan edildi^[163]. Bundan sonra Əhəməni ordusu Attikaya irəliləyəcəkdi. Afinada qalan əhalinin təxliyəsi,Salaminə gedən donanmanın köməyi ilə tamamlandı.Beləliklə, Afina Əhəmənilərə verildi^[164]. Bu vaxt Pelopennislilər, Korinf bərzəxində bir müdafiə xətti üçün,hazırlıqlara başladılar. Attikanın cənubundakı Meqaradan gedən yol dağıldı, bərzəxdə bir müdafiə divar quruldu^[165]. Akropolu qorumaq üçün qalan bir neçə afinalı da təlxis edildi. Tutulan şəhər Kserksin əmri ilə yandırıldı^[166].

Nəticədə Əhəmənilər Yunanıstanın materik hissəsinin çox hissəsini ələ keçirdi. I Kserks, ehtimal ki, yunanlardan belə bir müqavimət gözləmirdi. Onun öncəliyi işğalı qısa müddətə başa çatdırmaq idi^[167]. Belə bir ordunun təchizatını uzun müddət davam etdirmək mümkün deyildi^[168]. Digər tərəfdən Fermopil təcrübəsi, yaxşı təşkil olunmuş bir Yunan qüvvəsinə qarşı ön hücumun nəticəsiz qalacağını göstərdi. İndi yunanlar bərzəxdə bir istehkam qurmuşdular. İndi Yunanıstanın geri qalanını dənizdən ediləcək hər hansı bir əməliyyat ilə işğal etməyə cəhd böyük çətinliklər gətirəcəkdi. Ancaq Fermopil təcrübəsindən göründüyü kimi, yunanlar mühasirəyə alınsa, onsuz da kiçik qoşunları məhv etmək mümkündür^[169][170]. Bu şəkildə bərzəxi müdafiə edən Yunan qüvvələrini mühasirəyə almaq üçün Əhəməni donanmasını Attikaya aparılmalıdır. Ancaq ilk növbədə Yunan donanması bir dəniz döyüşü ilə dağıdılmalı idi^[168][170]. Kserks yay aylarında Yunan donanmasını dağıda bilsəydi; Yunan şəhər-dövlətlərinin təslim olmasına səbəb ola biləcək güclü bir vəziyyətə gələ bilərdi. Bu səfərin uğurla nəticələnməsi üçün yeganə ümid yolu bu idi^[168]. Digər tərəfdən, yunanlar üçün işğalın qarşısını almağın yeganə yolu Əhəməni donanmasına ağır zərbə vurmaq idi. Femistoklun məqsədi bu idi və buna görə güclü bir donanma qurmaq fikrini müdafiə etdi. Nəticədə, hər iki tərəf bütün qüvvələrini hərbi döyüşə aparacaq, burada müharibənin gedişatını dəyişdirəcək dəqiq nəticə əldə edə biləcəyini hesablayırdı^[171].

Bu səbəblə Yunan donanması Əhəməni donanmasının bölgəyə çatması an məsələsi olmasına qarşılıq bütün sentyabr ayı boyunca Salamin sahillərində qaldı. Afinanın süqutundan sonrada Əhəməni donanmasını mübarizəyə çəkmək üçün bölgədə qalmışdılar^[171][172]. Ancaq bu tamamilə Femistoklun səyləri ilə olmuşdu. Əslində, Yunan komandirləri Korinf bərzəxini tərk edərək şəhərlərin müdafiəsi üçün geri çəkilmək qərarına gəlmişdilər. Qismən, Femistokl tərəfindən təşkil edilən müharibə hiyləsi nəticəsində Əhəməni Dəniz Qüvvələri Salamin boğazının dar sularında müharibəni qəbul etdi^[173]. Quru ilə əhatəli bir dənizdə tələyə düşən Əhəməni döyüş gəmilərinin qaydaları pozmadan hər hansı bir manevr edə bilmələri mümkünsüz idi^[174]. Bu fürsətdən istifadə edən Yunan donanması hücum etdi və döyüş sahəsində qəti nəticələr əldə etdi. Nəticədə ən az 200 Əhəməni döyüş gəmisi ələ keçirildi və ya batırıldı. Bu qələbə Peloponnes yarımdasının müdafiəsi üçün hər hansı mühasirəni önləmiş oldu^[175].

Əhəməni donanmasının dənizdəki hakim gücünü itirməsi,I Kserksin Çanaqqala boğazındakı ponton körpülərini qoruya bilməməsi narahatlığına səbəb oldu^[176] . Herodot yazır ki, general Mardoni könüllü olaraq Yunanıstanda qalmaq və işğalı başa çatdırmaq istədi. General, Asiyaya çəkilməyə qərar verərsə, 300.000 nəfərlik elit qoşunlardan ibarət bir ordunu öz sərəncamına buraxacağını irəli sürdü^[177] . Deyəsən, Kserks bu təklifi qəbul etdi və bütün Əhəməni ordusu Attikadan çəkildi. 45 gün içində ordusu ilə sərt bir yürüşlə Dardanel boğazı sahillərinə çatdı. Yol boyu ordu ətrafdakı yaşayış məntəqələrini qarət etdi, yeyilə bilən hər şeyi, otu, hətta ağac qabıqlarını belə qırıb aparırdı. Herodotun məlumatına görə orduda böyük aclıq hökm sürürdü. Herodot, orduda vəba və dizenteriyanın yayıldığını da yazırdı.^[178]. General Mardoni qüvvələri qışı keçirtmək üçün Boeotiya və Fessaliyada qaldılar. Əhəməni ordusu geri çəkildikdə Afinalılar yanmış şəhərlərinə qayıtdılar^[167].

Herodotun məlumatına gırə,I Kserksdən imtina edən general I Artemisiya 60.000 adamı ilə geri dönərək, Fessaliyada general Mardoninin qüvvələrinə qatılacağını bildirdi. Bu ordu artıq general Mardoninin qüvvələrindən ayrılmışdı və geri dönəcək tapşırıq qüvvəsi idi^[179] . Ancaq I Artemisiya Halkidikiyə yaxınlaşdıqda,I Kserksin komandanlığı altında qoşunların geri çəkilməsi zamanı bölgədən keçdikləri zaman üsyan edən Halkidiki xalqını sürgün etmək qərarına gəldi^[179].

Potideya, Pallana (indiki Kassandra yarımadası) yamacında bir şəhərdir. Mühasirəyə alınan Potideyanı ələ keçirmək üçün bir generalın xəyanətindən istifadə edilməyə calışıldı^[180]. Ancaq vəziyyət bir müddət sonra ortaya çıxdı. Bu vəziyyətdən yararlana bilinmədiyi üçün mühasirəyə hələ üç ay davam edilməli oldu^[181]. Bundan sonra qabarma və çəkilmələrdən faydalanmaq istəyən farslar bərzəx üzərindən irəliləyərək şəhərə yarımada dərinliyindən hücum etməyə çalışdılar. Qabarma və çəkilmə ilə dəniz o qədər çəkilmişdi ki, ərazi bataqlığa çevrilmişdi^[181]. Yarımadanın daxilinə doğru irəliləyərək şəhəri mühasirəyə alacaqdılar. Lakin qabarma və çəkilmələr misli görünməmiş sürətlə artdığı üçün, bunun üçün getməli olduqları məsafənin yarısından çoxunu keçəndə çoxları boğuldu və sağ qalanlar kiçik qayıqlarda Potideyalılər tərəfindən hücuma məruz qalaraq öldürüldü^[182]. Şəhəri almaq ümidi qalmayınca general Artabazis mühasirəni qaldırdı və qalan ordusu ilə Mardoninin əsas düşərgəsinə qayıtdı^[183].

Potideyanın mühasirəsi davam edərkən, general Artabazis, eyni zamanda fars zülmünə qarşı baş qaldıran Halkdikinin başqa bir şəhəri olan Olintusu mühasirəyə almağa qərar verdi^[184] . Tunc dövründə tərk edilmiş şəhər Makedoniyadan sürgün edilmiş Bottiayen qəbiləsi tərəfindən məskunlaşmışdı^[184]. Yaşayış məntəqəsi ələ keçirildi və müdafiəçilər bir gölün kənarına aparılaraq, boğazları kəsilərək öldürüldü. Daha sonra şəhər Halkdikiyə geri verildi. Beləliklə Bottiayen qəbiləsi yox edilmiş oldu^[184].

Qış boyunca Yunan İttifaqında bəzi gərginliklərin olduğu aydın idi. Xüsusilə Afina, bərzəxdəki müdafiədən kənarda qalırdı. Bununla birlikdə, Peloponnes yarımadasının təhlükəsizliyi təmin edən Yunan İttifaqı donanmasında Afina donanmasını əhəmiyyətli bir rola sahib idi. Bu şəraitdə, Afina Yunan İttifaqından növbəti il şəhərin təhlükəsizliyi üçün Afinaya bir ordu göndərməsini istədi^[185]. Yaz aylarında Afina İttifaqı üzvlərinin bu tələbi yerinə yetirməməsinə cavab olaraq Afina Yunan İttifaq donanmasına qoşulmaqdan imtina etdi^[186]. Əhəməni donanması Samos ətrafında olarkən Sparta kralı Leonidin komandanlığı altında Yunan donanması Delos adasında lövbər saldı^[186]. Hər iki tərəf döyüş risklərindən qaçmağa meyl edirdilər. Quruda olan general Mardoniqışda Korinf bərzəxinə hücumun heç bir nəticə verməyəcəyini başa düşərək qışı Fessaliyada keçirdi^[185].

General Mardoni, durğunluğun Yunanıstanın işğalını tamamlamağa kömək etməyəcəyini bilirdi. Yunan ittifaqını bölmək üçün Makedoniyalı İsgəndər vasitəsilə Afinaya sülh təklif etdi.Bu təklif Afinanın müstəqilliyini və ərazisinin genişlənməsini vəd edirdi^[186] . Afina bu təklifdən Spartanın xəbəri olduğunu bilərək bu təklifi qəbul etməkdən imtina etdi^[186]. Bu imtina cavabsız qalmayacağı üçün Afina yenidən Salaminə təxliyə edildi. Əhəməni qüvvələri cənuba yürüş edir,Afinanı geri alır^[186]. Afinanın Salaminə təxliyəsi e.ə.479-cu ilin mayına,general Mardoninin Afinanı tutması iyun ayına təsadüf edir^[187]. General Mardoni daha sonra sülh təklifini təzələdi. Ancaq yenə rədd edildi. Şəhərlərindən didərgin düşmüş afinalıla Meqаrа və Plateya ilə Spartaya elçilər göndərdilər və kömək istədilər. Əgər yardım göstərilməssə,Əhəmənilərin istəklərinin qəbul edilməsi ilə şantaj etdilər^[188][189]. O vaxt, Sünbül Festivalı Spartada qeyd olunurdu, buna görə on gün qərar qəbul etməkdə gecikirdilər^[190]. Spartada sözü keçən bir əcnəbinin təşəbbüsü ilə bir ordu göndərməyə qərar verildi^[191]. 35000 ilotlar və 5000 Spartalı əsgərdən ibarət bir ordu (yerli, azad, lakin vətəndaş hüquqları olmayan yerli xalq) dərhal təşkil edildi, Pavsaninin komandanlığı altında Əhəməni qüvvələrinə qarşı yürüş edildi^[192][193].

Yunan qüvvələrinin üzərinə gəldiyini eşidən general Mardoni ^[177] Boeotiyadakı Plateya yaxınlığında 300 min nəfərlik ordusunu geri çəkdi. Yenə xəbəri alanda Afinada idi. Afinalıların şərtlərini qəbul edəcəyinə ümid etdiyindən şəhərə zərər vermədi, ancaq geri çəkiləndə şəhəri yandırdı və adamlarının qurduğu tikililəri dağıtdı^[194] . Mardoninin Plateyaya geri çəkilməsində məqsədi, süvarilərindən səmərəli istifadə edə biləcəyi yerə Yunan qüvvələrini cəlb etmək idi^[195]. Bununla belə, Herodotun fikrincə, orduda olan fars zadəganlar uğur qazanmaq üçün ümidli deyildilər^[196].

Müxtəlif şəhər dövlətlərdən toplanmış Yunan ordusuna Sparta sərkərdəsi Pavsani komandanlıq edirdi. Pavsani, süvari taktikasından yayınmaq üçün qüvvələrini yüksək ərazidə saxladı^[197]. Herodot Yunan qüvvələrindəki hoplit sayını 38700 olaraq verir. Ordunun tərkib hissəsində 35000 ilotlarla birgə, Spartanın xaricindəki, şəhər dövlətlərdən gələn hər hoplitin yanında yüngül silahlı şəxslə cəmi 34500 əsgər var idi. Bu vəziyyətdə Yunan ordusundakı əsgərlərin ümumi sayı 108200 idi^[198]. Herodot Fespialı döyüşçüləridə daxil etməklə bu rəqəmi 110 min olaraq qeyd etmişdir^[199].

Yunan qüvvələrinin düzənliyə enmədiyini görən general Mardoni süvarilərinə hücum əmrini verdi. Əhəməni süvarilərinin hissələr şəklində etdiyi hücumlar Yunan qüvvələrinə ağır itkilər verdi^[200]. Lakin süvarilərin hücumları uğursuz oldu və hücum zamanı Əhəməni süvarilərinin komandiri Masisto öldürüldü. Atı oxla vuruldu,amma zırlarına görə asanlıqla məğlub edilmədi. Nəhayət,gözündən vurularaq öldürüldü^[201] . Bu qarşıdurmalar zamanı Yunan ordusu Əhəməni düşərgəsinə yaxınlaşmaq üçün dağlıq ərazilərdən irəlilədilər. Olduqları yerdə su qıt olduğu üçün, düzənlikdə mövqe tutdular. Bu vəziyyətdə yunanlara ərzaq təchizatıda başlandı^[202]. Əhəməni süvariləri bu vəziyyətdən yararlandı və yunanlara olan ərzaq təchizatını kəsməyə başladılar. Bu arada ciddi qarşıdurma olmadan on gün vaxt keçdi və yunanlara yeni qüvvələr qoşulmaqda idi^[203].

General Mardoni süvari basqınlarını yenidən davam etdirdi. Bu cəhdlərlə qoşunların su təchizatı dayandırıldı^[204] . Ordu susuz idi,ərzaq təchizatı kəsilmişdi,Əhəməni yüngül süvariləri ox və nizə hücumları ilə gücdən düşürdü^[205]. Gecə düşəndə artıq son dərəcə əlverişsiz hal almış bir vəziyyətdən,əvvəlki vəziyyətə çəkilmək qərarı alındı. On birinci günün gecəsində yaxınlıqdakı çayın olduğu adaya geri çəkilinəcək...^[206]   Bu çəkilmə qoşunların dağılmasına səbəb oldu. Afina, Sparta və Tegenarialılar fərqli təpələrə çatdılar.Digər qoşunlar Plateyaya çox yaxın idilər. General Mardoni bütün qoşunlarına hücum əmri verdi^[207][208].

Qoşunların dağılması zamanı ayrılıqda olan spartalılar və tegenarialılar Əhəməni süvariləri tərəfindən sıxışdırıldı. Mardoninin əsas qoşunları da onların üstünə gəldi. Ayrı düşmüş afinalılardan kömək istədilər. Lakin onlar kömək üçün irəliləyərkən,Əhəmənilər tərəfində vuruşan yunan qüvvələri tərəfindən yolları kəsildi^[209][210]. Sparta və Tegenaria qüvvələri sıx bir Əhəməni oxatanları hücumu altında zorlandılar və hücuma keçdilər. Bunun sayəsində ox yağışından qurtula bildilər. Əhəməni qalxanlarının qarşısındakı qarşıdurma uzun sürdü, lakin sonda qalxan divarı dağıldı. Qarşısında qalxan divarı olmayan Əhəməni əsgərləri cəsarətlə vuruşdular. Lakin donanması qorunmadığı üçün, ağır yunan piyadalarına (hoplitlərə) qarşı demək olar ki, "çılpaq" idilər^[211].

Bu toqquşmalar zamanı spartalılar general Mardoninin mühafizəsini yararaq generala çatdılar və onu öldürdülər. Mardoninin ölümü Əhəmənilərin müqavimətini xeyli dərəcədə qırmış oldu^[212] . General Mardoniyə çatan spartalı əsgərin adı Herodot tərəfindən Aeimnestus olaraq verilir^[213] . Plutarxın sözlərinə görə, bu əsgər Mardoninin başına daş ataraq öldürdü^[214].Mardoninin cəsədi döyüşdən bir gün sonra dəfn olundu^[215]. Başçısız qalınca,Əhəməni qüvvələrinin müqaviməti qırıldı. Qırx min insan Fessaliyaya geri çəkildi. Bu qrup general Artobazın nəzarəti altındakı qüvvələr idi və döyüş zamanı artıq geri çəkilməyə başlamışdılar^[216]. Digərləri düşərgəyə sığınarkən, mühasirəyə alındı və qırıldı^[208][217].

Daha əvvəl Ksanfipinin komandanlığı altında Afina Donanması Yunan Donanmasına qoşulmuşdu^[218] . İndi Əhəməni Donanması ilə hesablaşmaq mümkün idi. Bunun üzərinə Samos adasına, Əhəməni donanması üzərinə yelkən açıldı^[219] . Bütün fars gəmilərinin təmirə ehtiyacı var idi. Bu vəziyyətdə döyüşdən qaçmaq qərarına gələrək dəniz qüvvələrini Mikale sahillərinə çəkdilər. I Kserksin tərk etdiyi 60.000 nəfərlik qüvvə burada düşərgə saldı. Qumsala çəkilən gəmiləri qorumaq üçün sahilə və düşərgə ətrafına taxta müdafiə xətti çəkilmişdi^[220] . Əhəməni donanmasının quruya çəkildiyini görən Leotixid Yunan donanması əsgərləri ilə düşərgəyə hücum etmək qərarına gəldilər^[218].

Herodotun sözlərinə görə, Plateya döyüşünün qələbə xəbəri, günortadan sonra İoniya sahilindəki Mikale(Samsun)dağı sahilindəki Yunan İttifaqı Donanmasına çatdırıldı^[221][222]. Mənəvi baxımdan böyük güc qazanan Yunan qüvvələri daha çox güclə mübarizə apardılar. Hücuma keçən yunan qüvvələrinin sayı azlığından cəsarətlənən əhəmənilər düşərgədən çıxdılar. Ancaq hoplitlər qarşısında müqavimətsiz qaldılar. Çatışmada çoxu qılıncdan keçirildi^[218]. Əhəməni gəmiləri yunanlara tərk edildi,bir qismi yandırıldı. Bununla da Yunan qüvvələri Mikale döyüşündə qətiyyətli bir qələbə qazandılar^[218]. Məğlubiyyət, I Kserksin dəniz gücünə ağır zərbə oldu, Egey dənizində Yunanların üstünlüyü qurulmuşdu^[218].

Xüsusilə Mikale döyüşü Egey dənizi və Qərbi Anadoludan 31 şəhər dövlətin Yunan İttifaqında iştirakını təmin etdi. Başda Samos, Xios və Lesbos olmaq üzərə, eləcə də digər Egey adaları və bəzi İon şəhərləri İttifaqa qoşuldu^[132].

Plateya və Mikale döyüşləri ilə Yunanıstana ikinci Əhəməni hücumu sona çatdı. I Kserksin Yunanıstanda artıq bir ordusu yox idi və Egey dənizindəki donanması da məhv edilmişdi. Ancaq Yunanıstan üçün gələcəkdə yeni bir fars hücumu təhlükəsi tamamilə aradan qaldırılmadı. Yunan şəhər-dövlətləri bu narahatlığı uzun müddət yaşasalar da, Yunanıstanın işğalına dair fars qətiyyəti zaman keçdikcə zəiflədi və azaldı.

Bir çox cəhətdən Mikale döyüşü Yunan-İran müharibələrində yeni bir dövrün başlanğıcı idi. Bu tarixdən etibarən yunanlar hücum edən tərəf olacaqdı^[223]. Plateya döyüşündə hücum edən tərəf yunanlardı. Ancaq bu döyüş Yunanıstan ərazisində baş verdi. Lakin Mikale döyüşü Egey sahillərində baş verdi, Yunanıstandan xaricdəki yunan qüvvələrinin hücumudur.

Mövcud Yunan İttifaqının şərtləri əsasında, e.ə. 478-ci ildə naməlum sayda əsgər daşıyan 20 Peloponnes və 30 Afina gəmisindən ibarət bir donanma General Pavsaninin baş komandanlığı altında hərəkətə keçdi^[224]. Fukididin sözlərinə görə, bu donanma Kiprə yola düşdü və "adanın daha böyük bir hissəsini nəzarətdə saxladı"^[225]. Lakin Fukididin bununla nə demək istədiyi bəlli deyil. Bu görüşə görə bu səfər əsasən Kiprdəki Fars qarnizonunu qaldırmaq və mümkün qədər müharibə qənimətlərini ələ keçirmək idi^[226]. Yunan qüvvələrinin adanı ələ keçirmək cəhdi barədə hər hansı bir mənbə yoxdur. Qısa müddət sonra onsuzda Bizantiona yollandılar. E.ə.478-ci ildə Afina dəniz ittifaqı tərəfindən adaya yürüş təşkil edilmişdi. Bu səfərdə adada yunan qarnizonunun olmadığı görüldü.Oldusa belə qısa müddət əezində çıxarılmışdır.

Yunan donanması Bizantiona çatdıqdan sonra, e.ə. 478-ci ildə^[227] mühasirədən sonra şəhəri ələ keçirdilər^[225]. Sestos və Bizantionun fəthi Yunanları Asiyanı Avropaya bağlayan bu iki vacib boğaz üzərində nəzarəti təmin etdi və ticarət sahələrini Qara dənizə qədər genişləndirmək imkanı verdi^[224].

Bu gün Bizantionda baş verənlər dəqiq bilinmir^[224] . Fukidid çox az məlumat verdi. Sonrakı tarixçilər isə bir çox qorxunc göstərişlər verirlər. Bütün təkəbbürlü və özbaşınalığı ilə (Fukidid bunu "zorbalıq" adlandırır) General Pausaniyas bir çox müttəfiqinin reaksiyasına səbəb oldu. Pausaniyas ətrafında çevrilən bu hadisələr, Afina və Sparta arasındakı Bizantion şəhəri üzərində mübahisədən ibarət idi. Afinalı tarixçinin anlatdıqlarını izləyən digər Yunan yazıçılarının^[228][229] verdiyi məlumatlarda, Bizantia üzərində nəzarəti saxlamaq üçün, Afinanın istifadə etdiyi bəhanələr olaraq görülməsi təklif olunur. Bu vəziyyətdə Pausaniyasın e.ə 476 və 469 illəri arasında fars gücündən dəstək alaraq daha 7 il ərzində şəhəri nəzarəti altında saxdığı iddia edilə bilər^[230]. Fukididin Pausaniyası dəstək üçün I Kserksə məktub göndərdiyi və ondan müsbət cavab aldığını iddia edilir. Fukididin dediyinə görə, İon şəhərləri və başqaları Afinanın hərəkata başçılıq etməsini istədilər və Afina da komandanlığı öz üzərinə götürdü^[231]. Bununla birlikdə, Pausaniyasın şəhəri zalımlıqla idarə etməsi,ələ keçirilən çox sayda əsr arasında fars soylularının və I Kserksın qohumlarının olmasıda iddia edilir^[227]. Sparta bu gedişatı öyrənincə və general Pausaniyanı görəvindən geri aldılar. General daha sonra düşmənlə iş birliyində günahlandırılaraq həbs edildi. Nəhayət bəraət qazansada, nüfuzu korlandı. Yenidən general təyin olunmadı^[231].

Bu vaxt Sparta general Dorkisi komandanlığı müttəfiq qüvvələrdən geri almaq üçün Bizantiona göndərdi. Ancaq Müttəfiq qüvvələrin artıq Sparta rəhbərliyini qəbul etmək istəmədiyini görərək ölkəsinə qayıtdı^[231]. İdarəçiliyin Afinanın əlində qalması nəticəsində Bizantion Afina dəniz ittifaqının ilk üzvlərindən biri oldu. E.ə. 420-ci illərin ortalarında Afina Bizantionun ticarətini məhdudlaşdırmağa və öz ticarət maraqları istiqamətində istiqamətləndirməyə başlamışdı^[232].

  Əsas məqalə: Yunan-İran müharibələri

Plateya və Mikalenin əkiz qələbələri ilə Yunanıstanın ikinci fars işğalı sona çatdı. Üstəlik, gələcək istilah təhdidinə son qoyuldu; yunanlar I Kserksin yenidən cəhd edəcəyindən narahat olduqlarına baxmayaraq, zaman keçdikcə Əhəmənilərin Yunanıstanı ələ keçirmək istəyinin azaldığı məlum oldu.

Mikale, bir çox cəhətdən yeni bir Yunan-İran müharibəsi mərhələsinin, qarşıdurmasının başlanmasını önləmiş oldu^[233]. Mikaledəki qələbədən sonra Müttəfiq donanması ponton körpülərini qırmaq üçün Hellesponta yollandı, ancaq bunun artıq edildiyini gördü^[234]. Peloponnesilər evlərinə doğru üzdülər, Afinalılar hələ Əhəmənilər tərəfindən tutulan Gelibolu yarımadasına hücum etdilər^[234].Bölgədəki Əhəmənilər və müttəfiqləri Afinalıların mühasirəyə aldıqları bölgənin ən güclü şəhəri olan Sestos üçün; uzadılmış mühasirədən sonra Afinalıların əlinə keçdi. Herodot, Sistos mühasirəsindən sonra Tarixini başa çatdırdı.

Sonrakı 30 il ərzində yunanlar, ilk növbədə Afinanın hakim olduğu Afina dəniz ittifaqı, Əhəməniləri Makedoniya, Frakiya, Egey adaları və İoniyadan qovacaqdılar^[235]. Əhəmənilər Yunanıstanda, Frakiyada, e.ə.465-ci ilə qədər güclü varlıqlarını qorudular.E.ə 477-455-ci illərdə, Fukididin bildirdiyinə görə, müttəfiqlər Struma çayının ağzında yerləşən Eion şəhərinə qarşı hərəkət etdilər^[236]. Eion Dorisk ilə birlikdə ikinci Əhəməni istilası zamanı və sonrası Frakiyada qalan Əhəmənilər qarnizonlarından biri idi^[237] . Bundan sonra Herodot, bir sıra uğursuz cəhdlərə, ehtimal ki Afinaya, Dorisk qubernatoru Maskamedən ayrılmaq üçün işarə edir^[237]. Əhəmənilər nəhayət ki, e.ə.465-ci ildə Dorisk dövründəki Maskame və onların qarnizonunu çıxardılar.

E.ə. 449-cu ildə Əhəmənilərlə Kali sülhü imzalanaraq, nəhayətki, yarım əsr davam edən müharibə başa çatdı.  

  Əsas məqalələr: Hoplit və Falanqa (hərb)

Yunan tipli müharibə əvvəlki əsrlər boyunca formalaşmış və inkişaf etmişdir^[31][238]. Bu müharibə tərzi əsasən hoplitlərə əsaslanır. O dövrün ən güclü silahları olan Hoplit avadanlığı yalnız onları almağa imkan tapan orta sinif vətəndaşlar tərəfindən əldə edilə bilərdi. Buna görə orta sinif vətəndaşlar hoplit kimi silahlanaraq müharibələrdə iştirak etdilər^[36]. Hoplitlər, dövrün standartlarına uyğun hazırlanmış dəri və ya tuncdan hazırlanmış sinə zirehləri, dizdən aşağısını qoruyanvə dizliklərlə qurşanır,geniş, yuvarlaq qalxanlar daşıyırdılar^[31]. Hoplitlərin silahları Əhəmənilərin nizələri ilə müqayisədə daha uzun nizə və qılınclar idi^[31]. Hoplitlər falanqa qaydasında döyüşürdülər. Falanqada çiyin-çiyinə düzülmüşdülər və beləliklə qalxanlardan bir divar meydana gətirirdilər.İrəliyə uzanan nizələr düşmənlərinə tərəf yönəlmiş silahlar idi^[238]. Düzgün qurulmuş bir falanqa olduqca təsirli bir hücum və müdafiə qüvvəsidir^[239][240]. Əhəmənilərə qarşı döyüşlərdə göründüyü kimi, özündən daha böyük olan, lakin yüngül piyada dəstələrindən ibarət olan qüvvələrə qarşı uğur qazanırdılar. Ağır zireh və uzun nizə, hoplitləri üz-üzə döyüşdə son dərəcə güclü bir döyüşçü halına gətirir^[31]. Digər tərəfdən, dəbilqə, sinə zirehləri və geniş qalxanlar,ox və nizə qarşı effektiv qoruma təmin edir^[31]. Bununla birlikdə, falanqa süvarilərin açıq ərazidə qanadlarlardan əhatələnməsi təhlükəsinə məruz qoyur^[241].

Əhəməni ordusu imperiya ərazisinin müxtəlif yerlərindən yığılmış müxtəlif etnik qruplardan ibarət qoşunlardan ibarət idi. Ancaq Herodotun fikrincə həm silahlarda, həm də döyüş üslubunda ən azı ümumi uyğunluq var idi^[30]. Piyadalar, ümumiyyətlə, qısa nizə və qılınc, ox və yayla, saman qalxan və zireh kimi dəri "yelek" ilə silahlanmışdı^[30][33]. İstisna olaraq, Əhəməni piyada qüvvələri sinə və boyun nahiyələrinə bir növ zireh geyirdilər^[30]. Fərqli silahlanan etnik qruplarda Əhəməni ordusunun bir hissəsidir^[30]. Məsələn, məşhur Sak balta əsgərləri^[242] . Əhəməni ordusunun elit bölmələri Fars, Midiya, Sak və Xuzistan xalqlarından ibarət idi. Piyadaların ən seçilmişləri isə Ölümsüzlər adlanan kral mühafizləri idi. Onlar da yenə də müəyyən edilmiş tərzdə silahlanmışdı^[30][243]. Süvarilər Fars, Midiya, Baktriya, Xuzistan və Saklardan ibarət idi. Onların əksəriyyəti yüngül süvarilər hesab olunur^[30]. Əhəmənilərin döyüç üslubu heç olmasa döyüşün əvvəlində son zərbəni qılınc və nizə ilə vurmazdan əvvəl düşməni oxla və buna bənzər silahlarla gücdən salmaq, yaxın döyüşlərdən çəkinmək prinsipinə əsaslanırdı^[30].

Əhəməni qüvvələrinin hoplitlərlə ilk toqquşması Efes döyüşündə baş verdi. Bu döyüşdə Əhəməni süvariləri uzun yürüşdən sonra yəqin yorulmuş hoplitləri asanlıqla dəf etdilər^[244] . Daha sonra Yunanıstanda ilk fars hücumu zamanı Marafon döyüşündə Afina qüvvələri döyüşə Əhəməni süvarilərinin qatılmamasından yararlanaraq Əhəməni piyadaları üzərində açıq bir üstünlük qazandılar^[245] . Bu təcrübələrə baxmayaraq,Əhəmənilərin öz hakimiyyəti altında olan yunanların məskunlaşdığı bölgələrdən, xüsusən də İoniyadan hoplit toplaya bilməmələri çox maraqlıdır. Eyni şəkildə, Herodot,Misir dənizçilərinin yaxşı silahlandığını və Yunan dənizçilərinə qarşı olduqca müvəffəqiyyətlə mübarizə apara bildiklərini yazırdı. Lakin, yaxşı silahlanmış olsalar da, Əhəməni ordusunda Misirlilər yox idi. Daha sonra gəmilərdən götürülərək və general Mardoninin ordusuna qoşulmuş və Plateyada döyüşmüşdülər^[246] . Bunun səbəbi Əhəməni Sarayının İonlara və Misirlilərə etibar etməməsi ilə izah edilə bilər. Hər iki topluluq yaxın keçmişdə Əhəməni hakimiyyətinə qarşı üsyan qaldırmış və bu üsyanlar şiddətlə yatırılmışdı. Ancaq,donanmada həm Misir,həm də yunan birlikləri xidmət göstərmişdi. Əslində yunanlar, Əhəməni Sarayında onlardan daha çox şübhə yaratmaq üçün bəzi cəhdlər etmişdilər^[247][248] .Lakin,müəyyən dərəcədə həqiqətdir ki, ionlar və misirlilər, xüsusən də Əhəməni donanmasında yaxşı çıxış etmişdilər^[30]. Nəticədə misirlilər və ionların donanmada işə götürülmələrinin nəticəsi olaraq,orduya daxil ola bilmədikləri söylənilir. Digər tərəfdən, görünür, İmperiyanın sahilyanı hissələrindən heç biri orduda deyildi^[30].

Əhəməni istilasının ən böyük və həlledici iki döyüşündə Yunan taktikası fars üstünlüyünü və süvarilərini zərərsizləşdirdi. Bu taktikalar Fermopildə dar bir keçiddə müdafiə olunaraq, Plateyanın möhkəm ərazilərində döyüşməyi seçərək özünü göstərmişdi^[249].Fermopildə, Yunan müdafiəsini əhatə edən manevrəyə qədər, Əhəməni taktikaları uğurlu alınmadı. Leonidin seçdiyi döyüş sahəsi Əhəmnilərin hücumu üçün heç bir seçim buraxmamışdı^[243][250].Plateya döyüşündü yunan qüvvələrinə qarşı yönələn süvari hücumlarının taktikası uğurlu taktika idi. Lakin daha sonrakı piyada döyüşü Əhəməni ordusu və General Mardoni üçün fəlakətlə nəticələndi^[251].Oxşar hadisələr Mikale döyüşündə də baş verdi. Əhəməni piyada qüvvələrinin açıq sahədə hoplitlərlə döyüşməsi onların məğlubiyyəti ilə nəticələndi. Bütün bunlara baxılaraq, Yunan-İran müharibələrində mürəkkəb taktikaların tətbiqi barədə çox məlumat olmadığı iddia edildi. Yunan taktikaları heç də mürəkkəb deyildi, hoplitlərin effektiv avadanlıqlarına və falanqasının gücünə güvənirdilər. Əhəməni tərəfi isə yunan falanqasının gücünü açıqca qiymətləndirmədi. Bu güclə qarşılaşmaq üçün taktika inkişaf etdirilmədi,bu vəziyyət Əhəmənilərin məğlubiyyəti ilə nəticələndi^[30].

İşğalın əvvəlində Əhəməni qüvvələri açıq bir üstünlüyə sahib idi^[252]. Əvvəla əsgər və gəmi sayı baxımından böyük üstünlüyə sahib idilər^[66][253]. Lakin bu say üstünlüyü, bir yerdə Əhəmənilərin zəif yönünə işarədir. Donanma sayının artması, dəniz donanmasının fırtına vəziyyətində sığınacağı bölgədə bir limanın olmaması ilə əlaqədardır^[254] . Belə bir fırtınada donanmanın bir hissəsi qaçılmaz olaraq əldən çıxacaqdı. Bundan əlavə, bütün donanmanı döyüşə aparmaq meyli qaçılmaz bir tendensiyadır. Əslində Salamin dəniz döyüşündə bütün donanma müharibəyə sürülüncə dağıntılara yol açılmış oldu. Ordunun sayca şişirdilməsi, təchizat problemlərində də özünü göstərir. Təchizat anbarlarından uzaqlaşdıqca tədarük çətinliyi getdikcə artacaqdır^[254]. Ən sadəsi, Dardanel boğazı sahillərinə gəlməzdən əvvəl içməli su olmaması idi^[255].

Əhəməni qüvvələrində heç də mürəkkəb olmayan bir idarəçilik sistemi var idi, hər kəs şah qarşısında cavabdeh idi^[256]. Onların yüksək inkişaf etmiş bürokratik quruluşları da mürəkkəb və uğurlu planlar hazırlamağa imkan verirdi^{[48][257][258]} . Digər tərəfdən, Əhəməni imperiyasının qurulmasından bəri 80 ildən çox müddətdə fars generalları döyüş bölgələrində böyük təcrübə qazanmışdılar^[259]. Həm də diplomatiya və kəşfiyyatdan müharibə üçün istifadə etməkdə çox uğurlu idilər. Bu strategiyalardan Yunanıstana hücum etmək üçün istifadə etdilər. Məsələn, e.ə.499-cu ildə Naksos mühasirəsi zamanı şəhəri içdən xəyanət nəticəsində ələ keçirdilər^{[260][261][262]}. Digər tərəfdən, Yunanıstanın siyasi birliyinin olmaması səbəbindən Əhəməni istilasına fəal müqavimət göstərən 30-a yaxın şəhər dövləti var idi. Bu dövlətlər arasında keçmişdən gələn ziddiyətlər var idi^[263]. Bu şəhər dövlətləri kiçik miqyaslı yerli müharibələrdən başqa genişmiqyaslı müharibələrdə təcrübə qazanmamışdılar^[264]. Komandirlər müharibə təcrübəsi və peşəkarlığı ilə deyil, əsasən siyasi və sosial vəziyyətləri ilə müəyyən edilirdi^[265].

Əhəmənilərin yayılma strategiyası e.ə. 480-ci illərdə əzici qüvvələr ilə Yunanıstan üzərinə yürüş istiqamətində irəliləyirdi^[251].Əhəmənilərin yayıldığı bölgələrdəki Yunan şəhərləri Əhəməni hakimiyyətinə tabe olmalı və ya məhv edilməli idi. Fessaliya, Lokris və Fokidada əvvəlcə müqavimət göstərildi. Ancaq birbaşa güc tətbiq edilərək, Əhəməni hakimiyyətinə tabe oldu^[266][267]. Yunan ittifaqının strategiyası Əhəmənilərin irəliləməsini şimalda ikən dayandırmaq,şəhər dövlətlərinin Əhəmənilərə tabe olmasının mümkün olduğunca qarşısını almaq idi. Bu yolla bu şəhər-dövlətlərin ittifaqda iştirakı təmin edilə bilərdi. Digər tərəfdən, Əhəməni qüvvələrinin say üstünlüyü qarşısında açıq ərazidə müharibəyə girmənin yararsızlığı aydın şəkildə görünürdü.Bu vəziyyətdə, mümkün qədər dar coğrafi bölgələrdə döyüşməyə qərar verəcəklər^[252]. Həqiqətən, Yunan ittifaqının e.ə.480-ci il üçün strategiyası bu istiqamətdə idi. Əvvəlcə, Fessaliyanın işğalının qarşısını almaq üçün Məbəd keçidini saxlamağa qərar verdilər^[252]. Lakin bu keçidin, yaxşı seçilmiş müdafiə xətti olmayacağı anlaşılınca,Fermopil keçidi - Artemisiya boğazı xəttinin qorunmasına qərar verildi^[252]. Fermopildəki müdafiə əvvəlcə çox uğurlu alındı. Ancaq müdafiəni bu vəzifənin öhdəsindən gələ biləcək bir qüvvə ilə örtə bilməməsi müdafiəni çökdürdü^[252]. Kral Leonidin müdafiə strategiyasındakı bu uğursuzluq Yunanıstanın böyük hissəsinin Əhəməni ordusu tərəfindən işğalına səbəb oldu. Artemisiyada Yunan donanması müəyyən dərəcədə uğurlu idi. Bununla birlikdə çəkilən itkilər çox ağır idi və Fermopil keçidindəki itki döyüşləri lazımsız etdi^[268]. Başqa bir cəhətdən, Əhəməni donanması Yunan ittifaqı donanmasından deyil, hava şəraitindən ən çox zərər çəkmişdi. Nəticədə Əhəməni strategiyası uğurlu alındı. Digər tərəfdən Yunan strategiyası, Yunan İttifaqının hərbi gücünü məhv etmək qədər ağır olmasa da, uğursuz oldu.

Korinf bərzəxinin müdafiəsi müharibə tərzini dəyişdirdi. Əhəməni komandanlığı bərzəxə dəniz hücumu başlatmadı. Yəqin ki, belə bir cəhd uğursuz olardı^[269][270] .  Beləliklə, müharibənin gedişi dənizdə formalaşacaqdı^[252]. Femistokl, Əhəməni donanmasını Salamin ilə materik arasındakı boğaza çəkmək üçün bir hiylə istifadə etdi. Femistoklun bu cəhdi onun strategiya bacarığını əyani şəkildə nümayiş etdirdi^[252][271]. Əhəmənilər üçün isə müharibəni qazanmaq üçün Salamində vuruşmağa ehtiyac yox idi. Əhəməni komandanlığının ya həddindən artıq özünə inamı olduğu və ya daha çox qazanmaq istədiyi iddia edildi. Bu çərçivədə Yunan ittifaqının Salamindəki qələbəsi qismən də olsa, Əhəməni strateji səhvi ilə əlaqədar idi. Həqiqətən, Salaminin məğlubiyyətindən sonra Əhəməni strategiyası dəyişdirildi. General Mardoni, Yunan ittifaqını bölmək üçün ittifaqa qoşulan şəhər-dövlətlər arasındakı ixtilaflardan yararlandı^[251] . Xüsusilə Afina üzərinə yürüdü. Afina donanmasını Yunan donanmasından ayırmaqla, bu dəniz gücünü çox zəiflətmiş olardı. Dənizdə heç bir maneə olmadıqda, yəqin ki, ordunu Peloponnes yarımadasına aparacaqdı. Herodot general Mardoninin son bir döyüşə meylli olduğunu söyləyir. Ancaq onun Plateyaya çəkilməsi ziddiyyətli görünürdü. Ehtimal ki, döyüşü seçdiyi şərtlər daxilində axtarmaq istədi. Plateyaya çəkilməsinin Yunan qüvvələrinə hücum etməsinə və ya dağılmasına imkan verəcəyi düşünülmüş ola bilərdi^[252].

Yunan strategiyası e.ə. 479-cu ildə çox da konkret deyildi. İttifaqın dağılmaması üçün yalnız şimala getməyə razı oldular. Ancaq müharibədə qalib gəlmək üçün aydın bir fikir yoxdur^[252] . Taktiki uğursuzluqlar bunu göstərir. Təchizat xətlərini Plateyada saxlaya bilmədikləri üçün geri çəkilmək qərarı verildi, ancaq bu, qeyri-mütəşəkkil bir geri çəkilmə idi^[251]. Nəticədə bir şəkildə döyüşə sürükləndilər. Digər tərəfdən, general Mardoni son nəticə üçün tələsirdi. Əslində hücum etmək öhdəliyi yox idi. Buna baxmayaraq, bir döyüşdə Yunan qüvvələri ilə təmasa girmişdi^[251] . Nəticədə, Yunanistanın Plateyadakı qələbəsini Əhəməni komandanlığının taktiki səhvinin nəticəsi kimi görmək olar^[251].

Ümumiyyətlə, Salamin və Plateyada Əhəməni komandanlığının iki strateji səhvləri Yunan birliyinə taktiki üstünlüyü buraxdı və nəticədə fars istila cəhdinin uğursuzluğuna səbəb oldu^[251]. Salamində taktiki səhv bütün donanmanı dar bir döyüş bölgəsində döyüşə aparmaq idi. Donanmanın bir hissəsi ehtiyatda saxlana bilərdi. Yunan ittifaqının müvəffəqiyyəti, ümumiyyətlə "azad insan müstəqilliyi üçün mübarizə aparır" deyiminin nəticəsi olaraq görülür^[272]. Axı onlar vətənləri uğrunda vuruşurdular. Yunan ittifaqının müvəffəqiyyətinin mühüm amili, keçmişdən bəri davam edən gərginlik və qarşıdurmalara baxmayaraq, bir ittifaq qurmaq və ona qoşula bilmələri idi. Bu gərginliklər və qarşıdurmalar çərçivəsində ittifaqın qərarsız olacağı gözlənilirdi. Ancaq Yunan materikinin böyük bir hissəsi Əhəməni ordusu tərəfindən işğal edilsə də, Yunan ittifaqını məğlubiyyətə uğrada bilmədilər. Bu vəziyyət Əhəməni istilasının nə qədər qorxulu olduğunu göstərirdi^[252]. Afina Fespiya və Plateya xalqı evlərini tərk edib təslim olmağı seçdi^[273]. Nəticədə Yunan İttifaqının qələbəsi dağıdıcı məğlubiyyətdən qaçmaq^[252], qurduqları ittifaqa sadiq qalmaq^[251], düşmənlərinin səhvlərindən öz xeyrinə istifadə etmək^[251] və döyüş bölgəsinin həqiqi və taktiki üstünlüyə sahib olan hoplit/falanqadan düzgün faydalanmağın nəticəsidir^[31].

Şübhəsiz ki, Yunanistana ikinci Fars hücumu Yunan tarixinin ən əhəmiyyətli hadisələrdən biridir. Bir çox Qərb tarixçiləri bunu Avropa tarixində çox vacib bir hadisə kimi göstərirlər. Müharibə "Şərq" və "Qərb" arasında bir çatışma olaraq verilir^{[274][275][276][277]}. Yunanıstanın "Şərqli" güc tərəfindən işğal ediləcəyi təqdirdə,"Qərb Sivilizasiyası" nın inkişaf etmək imkanının olmayacağı iddia edilir^[278]. Bu yanaşma şişirdilmiş ola bilər. Tarixin "olsaydı belə olardı" təhlil edilməyəcəyi aydındır. Ancaq tarixən bunlar vacib hadisələrdir^[279].

Hərbi olaraq, İkinci Fars səfərində taktiki və strateji bir yenilik yox idi^[280] . Fermopil tez-tez torpaqların hərbi gücünün bir hissəsi kimi istifadə edilməsinə uyğun bir nümunə kimi istifadə edilmişdi^[281]. Femistoklun hiylələri də müharibədəki "düşməni" yanıltmaq üçün yaxşı bir nümunə hesab edilirdi. Əhəməni imperiyasının bütün hərbi əməliyyatlara ən əhəmiyyətli təsiri, xüsusilə,Marafon döyüşündə ağır zirehli hoplitlərə, üstün bir döyüş gücünə qarşı yüngül fars piyada qoşununun olması idi. Bu həqiqət gec də olsa, Fars hərbi idarələri tərəfindən görüldü və Yunan muzdluları sonradan Fars ordularına cəlb edildi^[282].

• Herodot

* Tarixlər (ing.)

* Herodot Tarix

• Diodor – Biblioteca Historica
• Ktesi – Persica

• Tom Holland, 'Persian Fire: The First World Empire and the Battle for the West Abacus (2006)
• Peter Green, The Greco-Persian Wars University of California Press (1996)
• J. F. Lazenby, The Defence of Greece 490–479 BC. Aris & Phillips Ltd. (19936)
• George Grote, A History of Greece: Part II
• Moses Finley, Thucydides – History of the Peloponnesian War (İngilizce çeviri Rex Warner). Penguin
• D. Fehling, Herodotus and His "Sources": Citation, Invention, and Narrative Art
• A. R. Burn, Persia and the Greeks in The Cambridge History of Iran, Volume 2: The Median and Achaemenid Periods, Ilya Gershevitch, ed. Cambridge University Press. (1985)
• J. A. R. Munro, Cambridge Ancient History vol. IV (1929)
• D. W. Engels, Alexander the Great and the Logistics of the Macedonian Army Berkeley/Los Angeles/London
• F. Maurice, The size of the army of Xerxes in the invasion of Greece 480 BC. Journal of Hellenic Studies (1930)
• Barry S. Strauss, The Battle of Salamis: The Naval Encounter That Saved Greece—and Western Civilization New York: Simon and Schuster (2004)
• Hans Delbrück, History of the Art of War. University of Nebraska Press. Reprint (1920)

• Herodot, Polihimniya (7. Kitab) (ing.)
• Herodot, Uranis (8. Kitab) (ing.)
• Herodot, Kalliopa (9. Kitab) (ing.)

• Yunan-İran müharibələri
• Salamin döyüşü
• Marafon döyüşü
• Plateya döyüşü