Yevdokim Lacinov - Wikipedia

Köhnə zadəgan nəsillərinə aid olan Laçinov 1799-cu ildə Voronej quberniyasında anadan olmuşdu. Atası ehtiyata buraxılmış mayor Emelyan Nikolayeviç Laçinov, anası – Praskovya Efimovna Şidlovksyaya idi.

İlkin təhsilini evdə alıb. 1815-ci ildə N.N. Muravyev açdığı kolonna rəhbərləri məktəbinə qəbul olub.^[1] 1816-ci ildə oxuduğu dövrdə olan xüsusi nailiyyətlərə görə, onu İrana Ermolovun başçılıq etdiyi xüsusi deleqasiya tərkibində göndərdilər. Deleqasiyada iştiraka görə “Şir və Günəş ordenı” ilə mükafatlandırılmışdı. 1818-ci ildə kolonna rəhbərləri məktəbində təhsilini davam etdirmişdi. Eyni ildə imtahanları verərək, Baş Qərargahın praporşiki rütbəsini aldı. 1820-ci ildə məktəbi bitirərək podporuçik rütbəsini aldı. 1821-ci ildə Tulçinə 2-ci Ordunun Qərargahın nəzdində ordunun yerləşməsi üzrə böyük adyutant vəzifəsinə göndərilmişdi.^[2]

E. E. Laçınov dekabrist hərəkatın aktiv üzvlərindən deyildi. Cənub cəmiyyətinin axırıncı illərində üzv olaraq (1825-ci ildə, özünün sözlərinə görə isə hətta axırıncı ayında), hansısa aktivlik ilə təşkilatda özünü göstərə bilmədi. Amma başqa dekabristlərin ifadələrinə görə aktivlik göstərmək istəyirdi, lakin vaxtı çatmadı. Buna görə cəzası da müəyyən qədər yüngül idi – hüquqlardan məhrum etmə və Qafqazda fəaliyyət göstərən batalyonlardan birinə sıravi əsgər kimi sürgün.

Müəyyən qədər ad çıxardığı sahə isə – publisistika idi. Laçınov ölümündən sonra geniş bir publisistik irs qoymuşdu, onların arasında xalqların xasiyyətlərinin və adətlərinin təsviri (həmçinin Cənubi Azərbaycanda yaşayan xalqların da), vilayətlərin statistik və tarixi təsvirlərinə dair (Erivan, Qars və s.), məqalələr və s. İndiki vaxtda bu dekabristin irsi elə də yaxşı tədqiq olunmayıb, hətta bir çox məqalələri uzun müddət ya Qriboyedovun adına, ya da başqa görkəmli ədəbiyyatşünasların adlarına çıxarılırıb. Ümumiyyətlə, Laçınov publisistika ilə çox tez, hələ 1816-1817-ci illərdə məşğul olmağa başlamışdı. Onu yazmağa məcbur edən faktorlardan biri də demək olar ki, Azərbaycan oldu.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, dekabristi Azərbaycan ilə təkcə adı yox, həmçinin həyatı da birləşdirir. O, burada həyat boyu iki dəfə olub. Və çoxlu dekabristlərdən fərqli olaraq, buraya hələ sürgündən əvvəl, öz istəyi ilə gəlib. Birinci səfəri hələ 1816-ci ildə baş verib. O zaman, onu Moskva kolonna başçıları məktəbinin şagirdi kimi Ermolovun yanına köməkçi kimi ezam etmişdilər. 1816-1817-ci illərdə Ermolov İrana səfirlik ilə getməli idi və ona bir sıra köməkçilər lazım idi. Əvvəlcə Ermolov Laçınovu götürmək istəmirdi, deyirdi ki, “bizə uşaqlar yox, öz işini bilən insanlar lazımdır”.^[3] Amma Laçınov ümidini kəsmirdi və öz işini yerinə yetirirdi. Nəticədə, o hətta Ermolovun xoşuna gəldi və o, Laçınovu öz məiyyətindən kənarlaşdırmadı.

Azərbaycanı təsvir edən vacib sənədlərdən biri, məhz Laçınovun tərtib etdiyi “Səfirliyin hərəkət etməsinin gündəliyi”dir. Bu, onun birinci publisistik əsərlərindən biri hesab olunur.

Onların yolu əvvəlcə indiki Gürcüstan və Ermənistan ərazilərindən keçir, bir ay sonra isə onlar Naxçıvana çatırlar. Burada onları Naxçıvan xanı – Kərbəli xan qarşılayır. Gündəlikdə olan Naxçıvanın təsviri Erevanın təsvirindən daha az yer tutur: «Naxçıvan Erevandan xeyli balacadır. Yerləşmə baxımından yaxşıdır, çoxlu bağları var. Şəhərdə 20 sajın hündürlükdə qala var və iki eyni hündürlükdə olan sütunlar ilə darvaza var. Deyilənlərə görə darvaza və qala hələ Tamerlan tərəfindən tikilmişdilər».^[4]

Müəllif həmçinin müxtəlif yerləri təsvir edəndə, mütləq təsvirdə bu regionda yerləşən heykəllər haqqında söhbət açmalıdır. Gündəliyin davamında o, Cənubi Azərbaycan şəhərləri üzrə, Təbrizə qədər olan yolu təsvir edir. Bu təsvirdə xüsusi yeri Ermolovun səfəri zamanı baş verən maraqlı hadisələr tutur. Xüsusən Ermolov öz zabitlərini və yerli xanları bir tuturdu, bu isə yerli xanlar üçün başa düşülməz idi. Laçınov üçün başqa “maraqlı” fakt o idi ki, bura “dözülməz dərəcədə darıxdırıcıdır”. Baxmayaraq ki, dekabrist özü kart oynamağı və ballarda iştirakı sevmirdi, amma hətta onun üçün qəlyandan və bekarçılıqdan ibarət olan yerli əyləncələr də cansıxıcı idi.

Dekabristin fikrincə burada yollar yaxşı inkişaf edib, xüsusən də böyük sayda körpü (burada o, I Şah Abbasın vaxtında tikilmiş körpüləri təsvir edir) və keçidlər var.

Növbəti səhifələrdə yer tutmuş təsvirlər islam adətləri və qonaq qarşılama adətləri nəzərindən daha maraqlıdır. Farslar və azərbaycanlılar ruslara qarşı hörmət bəsləyirdilər və müəyyən qədər onlar rusların istəklərini yerinə yetirib, işlərinə mane olmurdular.

1817-ci ilin sentyabrın 10-da Laçınov daha iki nəfər ilə birlikdə (Rennenkampf və Voyeykov, gələcəkdə bu ikisi də dekabristlərin işi üzrə keçəcəklər, amma bəraət alacaqlar) Qarabağ yolu üzrə geriyə göndərilmişdilər. Əsas məqsədləri isə bu yolu təsvir etmək idi. Qarabağda yenə də yerli qonaqpərvərlik ilə qarşılaşdılar. Burada onlara yeməyə pul xərcləməyə imkan vermirdilər, bütün günü yedizdirirdilər. Sonra isə onlar Elizavetpol tərəfə, ya da indiki Gəncə tərəfə yönəldilər.

Gəncə haqqında Laçınov belə yazırdı:

Şəhər böyük deyil, qala müəyyən qədər genişdir və yaxşı qalıb. Elizavetpoldan çıxanda Şamxor qülləsi görünür. Bu qülləni xeyli yüksək olmasına baxmayaraq təəccüblü dərəcədə kiçik qalınlığı var: bünövrəsinin çevrəsi on addımdan çox deyil.

— Evdokim Laçınov

Bu demək olar ki, Şamxor qülləsinin^[5] axırıncı təsvirlərindən biridir, çünki bu qüllə bizim günlərimizə qədər çatmadı (XIX əsrin 40-ci illərdin dağıldı).

Növbəti dəfə Azərbaycana artıq Qafqaza sürgünü zamanı gəlmişdi. Bu dövr ərzində onun artıq buranı normal dərəcədə təsvir etməyə vaxtı çatmadı. Amma Şərqi Türkiyədə yaşayan “tatarlar” haqqında o öz kitabında (“Mənim tövbəm”) və qeydlərində maraqlı məlumatlar qoydu (yalnız Sovet dövründə çap edilmişdi).^[6]

• Отрывок из «Исповеди» Лачинова // Кавказский сборник / Под. ред. И. С. Чернявского. — Тф.: Тип. ОШКВО, 1876. — Т. 1. — С. 123.
• Декабристы. Биографический справочник / Под редакцией М. В. Нечкиной. — М.: Наука, 1988. — С. 98, 274, 275. — 448 с. — 50 000 экз
• Дневники и записки Е. Е. Лачинова. Ч. 1 // Декабристы об Армении и Закавказье (Сборник документов и материалов) / Под ред. М. Г. Нерсисяна. — Ереван: АН Армянской ССР, 1985.
• Лачинов Е.Е. Дневник следования посольства. М.Г. Нерсисян. Из истории русско-армянских отношений. Ереван, 1956.
• Şamxor minarəsi haqqında
• Машаллы Т. Лачин и Лачинов.