Verqa Ve Gulsa Yusif Meddah - Wikipedia

Yusif Məddahın həyatı haqqında çox məlumat yoxdur. XIV əsrdə yaşadığı məlumdur. Lakin onun doğum və ölüm tarixi məlum deyil. Onun adı sadəcə Şeyxoğlunun "Kənzül Kübəra və Məhəkkül-Uləma" adlı əsərində çəkilir.^[1] Müəllif həmçinin əsərinə Vərqa və Gülşa məsnəvisindən aşağıdakı beyti daxil edib:

"Sənligün gedər hicab olmuş sənə
Sən onun üzünə onsuz baxsana"

İ. Hikmət şairi daha çox Azərbaycan ərazisində xalq arasında dolaşan və öz əsərlərini xalq kütlələrinə oxuyan bir dərviş hesab edir. Bu mülahizəni söyləyərkən о, əsasən, Yusif Məddahın fars dilində yazdığı ''Xamuşnamə'' məsnəvisindəki fikirlərə əsaslanır. Çünki burada ötəri də olsa, bu barədə məlumat verilmişdir. Sənətkar ''Vərqa və Gülşah'' pоemasının sonunda öz adını işlədərək yazır:

Yusifi Məddahi-biçarə anun,

Еşqi yolunda fəda eylə canun

Çox ehtimal ki, şairin əsl adı Yusifdir, Məddah isə onun təxəllüsüdür. ''Məddah'' sözünün bir mənası Allahı, peyğəmbəri və başqa müqəddəs şəxsiyyətləri öyən, mədh edən deməkdir.

Sənətkarın ''Vərqa və Gülşa'' pоemasından əlavə 3 əsərinin olduğu da bəllidir:

1.''Xamuşnamə'';

2.''Dastani-İblis Əleyhillanə'';

3.''Məqtəl-i Hüseyn''.

Fars dilində məsnəvi formasında yazılmış ''Xamuşnamə''də susmağın hikmət və fəzilətlərindən danışılır. İkinci əsər Məhəmməd peyğəmbərlə Şeytan arasında baş verən bir əhvalatla əlaqədar məsnəvidir. Üçüncü əsər – ''Məqtəl-i Hüseyn'' isə Əbu Mihənfdən tərcümədir. Əsər 1361-ci ildə Candaroğluları hökmdarlarından Kötürüm Bəyazidə həsr olunmuşdur.^[2]

Yusif Məddahın ən məşhur əsəri hesab edilən Vərqa və Gülşa məsnəvisi barədə elm aləminə ilk dəfə M. Fuad Körpülü məlumat vermişdir.^[3]Daha sonra İsmayıl Hikmət Ərtaylan əsərə yığcam giriş yazıb, sözlük tərtib etmiş, habelə Vərqa və Gülşa poemasının Türkiyədə qorunub saxlanılan hər iki nüsxəsinin fotofaksimilesini vermişdir. Bundan sonra abidə bir müddət unudulmuşdur.^[4]

1976-cı ldə Greys Martin Smit "Yusuf-ı Meddah, Varqa ve Gülşah A Fourteenth Century Anatolian Turkish Mesnevi" adlı məqaləsində adı çəkilən məsnəvinin tədqiqinə dair əhəmiyyətli məlumatlar vermişdir.^[5]

1977-ci ildə ədəbiyyatşünas alim Əliyar Səfərli Məshinin “Vərqa və Gülşa” poemasını tərtib edərkən əsərə yazdığı ön sözdə XIV əsrdə qələmə alınan bu məsnəvidən də söz edir və hər iki əsəri sənətkarlıq və bədii cəhətdən müqayisə edir.^[4]

Pоemanın dili üzərində geniş elmi araşdırma aparan C.Qəhrəmanov və Z. Hacıyeva da əsərin Azərbaycan türkcəsində yazıldığını ibarədə sübutlar təqdim etmiş, həmçinin onun əldə olan tam mətnini 1988-ci ildə geniş sözlə birlikdə Bakıda tərtib və nəşr etdirmişlər.^[6]

Əsər Türkiyədə 2001-ci ildə türk alim Kazım Göktəkin tədqiqatı və nəşri ilə istifadəyə verilib. 2007-ci ildə Göktəkin məsnəvinin tənqidi mətnini nəşr etdirir. Burada həm dilçilik baxımından araşdırmalara həm də Yusif Məddahın həyatı və fəaliyyəti haqqında məlumatlara yer verilib.^[7]

Məhəmməd Pеyğəmbərin dövründə Məkkədə Bəni-Şеybə qəbiləsinin Hümam və Hilal adlı iki rəisi vardır. Bunlar qardaşdırlar. Bir gün Hümamın oğlu, Hilalın isə qızı olur. Oğlana Vərqa qıza isə Gülşah adı verirlər və onları beşikkərtmə edirlər. 5 yaşlarına çatdıqda elm və ədəb öyrənmək üçün məktəbə göndərilirlər və burada bir birlərinə aşiq olurlar. 7 yaşa çatdıqda hər ikisinə silah təlimi verilir. 12 yaşlarında qəbilə rəisləri uşaqların evləndirilməsinə qərar verirlər və toyları edilir. Bu hadisələr baş verərkən Bəni Zeyf qəbiləsinin başçısı Bəni Əmr Gülşahın gözəlliyini eşidir və ona aşiq olur. O, Gülşahı atasından istəmək üçün yola çıxır və yolda ikən toy xəbərini eşidəndə toya basqın edir və Gülşahı qaçırır.^[8][9]

Toy epizodu Gülşahın qaçırılması ilə başlayır. Bu bəyin altmış min əsgərinə qarşı Vərqa tayfasının on iki min əsgəri var. Vərqa hücum planını dəyişir və onlar haqqında məlumat toplamaq üçün düşmən qəbiləsinə casuslar göndərir. Bir gecə Vərqa Gülşahı qaldığı çadırdan qaçıraraq xilas edir, lakin Bəni Əmr onların arxasınca gedəndə Gülşah onunla döyüşmək üçün çıxır və yenidən əsir düşür. Sonrakı döyüşlərdə Bəni Əmr Vərqanın atası Hümamı öldürür. Son döyüşdə Vərqanın atının büdrəməsi nəticəsində Vərqa Bəni Əmr tərəfindən əsir götürülür. Gülşahın hiləsi nəticəsində Gülşah və Vərqa bir gecə Bəni Əmri öldürür və sevgililər öz qəbilələrinə qayıdırlar. Yenidən toy planlaşdırılsa da, Gülşahın anası süd haqqı istəyir, amma yetim qalan Vərqanın buna gücü çatmır. Vərqa himayəsində olan qara qulam vasitəsilə dayısı Yəmən şahına məktub göndərərək ondan bu problemin həllinə kömək etməsini xahiş edir, lakin Vərqa dayısından cavab almır. Maraqlısı budur ki, məktub gəlmədiyi kimi, qulam da gəlmir.^[6][6]

Vərqa dayısının yanına getmək üçün yola çıxır və yolda dayısının düşmən tayfası ilə döyüşdüyünü öyrənir. Dayısı ona məktub gəlmədiyini bildirir. Düşmən tayfasının ağası Məlik Əntərdir. Vərqa dayısına kömək etmək istəyir və igidliyi ilə dəfələrlə Məlik Ənterə qalib gəlir. Döyüşdən vaz keçən Məlik Əntərin hiyləgər vəziri intriqa planlaşdırır və Məlik Əntəri geri çəkilmək qərarından çəkindirir. Hadisələrin axarını dəyişən bu hiylə ilə Vərqa ələ keçirilir. Vərqanın ölümdən qorxmaması və Gülşahla görüşmək üçün yalvarması cəllada çox təsir edir. Söhbət edirlər və bir-birlərini tanımağa başlayırlar. Bu cəllad məktubu Vərqanın dayısına aparan qara qulamdır; O, yolda oğrular tərəfindən tutulub və ağasını utandırmamaq üçün geri qayıtmayıb. Gecə yarısı Məlik Əntər zəncinin köməyi ilə öldürülür və bu ölüm xəbəri Vərqanın dayısına çatır.^[8][10]

Vərqanın dayısı  Məlik Ənterdən qazandığı qənimətləri Vərqaya hədiyyə edir və nişan məclislərindən sonra ona çoxlu sayda əsgər verərək bacısı oğlunu yola salır. Vərqanın mübarizələrlə dolu Yəmən macərası zamanı Məkkədə bəzi hadisələr baş verir. Şam ölkəsində Məlik Möhsün adlı bir hökmdar Gülşahın gözəlliyini eşidib ona aşiq olur və böyük hədiyyələr və əsgərlərlə yola düşür. Məqsədi Gülşahı atasından istəməkdir. Hilal ölmüş qardaşının oğluna söz verdiyini bildirir və qızını hökmdara vermək istəmir. Hilalın arvadı deyir ki, aylar keçsə də Vərqa gəlməyib. Gülşahın anası Şam hökmdarının qüdrətinə və sərvətinə heyran qalaraq, Hilalı razı salmaq üçün hiyləyə əl atır. Vərqanı Gülşahın öldüyünə inandırmaq üçün qoyun kəsib məzara basdırırlar. Hökmdarla evli olan Gülşah yola düşməzdən əvvəl üzüyünü sirdaşına verib, Vərqaya çatdırmasını xahiş edir. Dəməşqdə toy gecəsindən əvvəl Gülşah xəncəri çıxararaq Məlik Möhsünə deyir ki onu toxunsa ihtihar edəcək. Həmçinin Vərqaya olan eşindən bəhs edir. Məlik Möhsün bundan sonra onu bacısı kimi qəbul edir.^[11][12]

Vərqa Məkkəyə qayıdanda qəbiləni qara geyinib yas içində görür. Vərqaya Gülşahın öldüyü deyilir və Vərqanı məzarına aparırlar. Vərqanın bütün silahları onun öz həyatına qəsd etməsinin qarşısını almaq üçün ondan alınır. Gülşahın sirdaşı səfalət içində qıvrılan Vərqanın köməyinə gəlir və üzüyü ona verib hiylədən danışır. Vərqa qəbri qazır və bir qoyun meyitinə rast gəlir.^[12]

Beləliklə, Vərqanın ikinci səyahəti başlayır. Vərqa yolda qırx nəfərlik oğru dəstəsinə rast gəlir və onlarla toqquşur. Ç oxunu öldürsə də, özü yaralı halda ağacın altında huşunu itirir. Bir gün gəzintiyə çıxan Məlik Möhsün və əsgərləri onu tapırlar. Vərqa bu adamın hökmdar olduğunu təxmin edir, özünü tacir kimi təqdim edir və yolda oğrular tərəfindən qəsb edildiyini deyir. Məlik Möhsün onu sarayına gətirir, müalicə etdirir. Məlik Möhsün Vərqanın simasını Gülşahın simasına bənzədir və bu onda şübhə doğurur. Məlik Möhsün bu hadisəni Gülşaha danışır. Bir gün Vərqa baxıcı vasitəsilə üzüyü Gülşaha çatdırır.  Gülşah üzüyü alandan sonra sarayın bağçasında Vərqanı görür və huşunu itirir. Aşiqlərin görüşdüyünə şahid olan Məlik Möhsün bu vəziyyətə çox sevinir. Vərqaya təzə paltar geyindirir, onların macərasını dinləyir.^[11][12]

Aylar keçir və Vərqa qəbiləsini ziyarət etmək üçün qayıtmaq qərarına gəlir. Gülşah buna mane olmaq istəyir və bir müddət daha qalmasına nail olur. Vərqa təkrar getmək istədikdə Məlik Möhsün onları evləndirmək istədiyini bildirir. Lakin Vərqa qulamla birlikdə yola düşür.^[11]

Yolda Vərqa qulamdan atları otarmağı xahiş edir və bir az uzaqlaşır. Canını almaq üçün Allaha dua edən Vərqanın duası qəbul olur və yerindəcə dünyasını dəyişir. Qulam bu hala kədərlənir. Yoldan keçən iki sərnişindən kömək istəyir və  üçü birlikdə Vərqanı basdırırlar. Qulam aşiqin məzarı başında gözləyir. Digər iki sərnişin isə bu ölüm xəbərini Gülşaha çatdırır. Bir qrup insan Məlik Möhsün və Gülşahla birlikdə yola düşərək Vərqanın məzarına gəlirlər. Gülşah Məlik Möhsündən icazə alıb Vərqanın məzarına gedib dua edir. Daha sonra isə məzar başında intihar edir. Məlik Möhsün iki sevgilini bir-birini qucaqlamış şəkildə dəfn edir və qəbri məqbərəyə çevirir. Bir müddət sonra Hz. Məhəmməd, Hz. Əbu Bəkr, Hz. Ömər, Hz. Osman, Hz. Əli və yoldaşları səfərdən qayıdarkən Məlik Möhsünin qonağı olurlar. Hz. Peyğəmbər Məlik Möhsündən hamının niyə qara geyindiyini soruşduqda, Məlik Möhsün baş verənləri izah edir. Sonra aşiqlərin məzarına gedirlər. Səhabələr Məhəmməd peyğəmbərdən bu iki sevgilinin dirilməsi üçün dua etməsini xahiş edir. Peyğəmbər qəbul edir. Hz. Əbu Bəkr, Hz. Ömər, Hz. Osman və Hz. Əli ömrünün on ilini bu sevgililərə bağışlayır. Allah, Peyğəmbər Məhəmmədin duasını qəbul edir və oradakı insanlar “Amin!” deyirlər. Bunu deyəndə aşiqlər qəbirdən çıxıb dirilirlər. Hz. Məhəmməd bu iki sevgilinin nikahını həyata keçirir. Vərqa ilə Gülşah qırx il xoşbəxt yaşayırlar.^[13][14]

Vərqa və Gülşa poemasının mövzusunun haradan alınması və hansı xalqın təfəkkürünün məhsulu olması ilə bağlı bir çox fikir irəli sürülmüşdür. Məsələn Ə. Atəşin fikrincə əfsanə ərəb ədəbiyyatından, ərəb folklorundan gəlir. Lakin bu mövzunu türk xalqlarının şifahi xalq ədəbiyyatı ilə bağlayanlar da var. Əliyar Səfərli bu barədə yazır:^[15]

"Vərqa və Gülşa hekayəsi türk xalqlarının şifahi xalq yaradıcılığı ilə bağlı olmuş və yaxun ənənələr üzərində yüksəlmişdir. Əfsanə buradan baş alaraq Yaxın Şərqə yayılmışdır."

Qəhrəmanov-Hacıyeva da bu fikri təsdiqləyir və poemanın "Arzı Qəmbər" adlı kərkük xalq dastanı ilə eyni motivlər üzərində qurulduğunu bildirirlər.^[16]

Yaqub Babayevə görə ''Arzı Qəmbər'' dastanı ilə ''Vərqa və Gülşa'' arasında ciddi mövzu və süjet yaxınlığı vardır. Hadisələrin çoxu oxşardır və hər iki əsərdə üstüstə düşən motivlər kifayət qədər qabarıqdır. ^[6]

H. Ərtaylanın fikrincə, əsərin mövzusu islami və təsəvvüf mahiyyətindədir və əsərdəki bəzi ifadələr sufi baxışı və düşüncəsini ifadə etsə də, Peyğəmbərin duası ilə dirilmə motivi təsəvvüflə uyğun gəlmir. Bu baxımdan əsər özünəməxsus xüsusiyyəti olan bir məsnəvidir. Smit Ərtaylanın fikrini qəbul edir və hesab edir ki, əsərdə mistik mövzu kiçik yer tutsa da, əsər tam mistik povest kimi qəbul edilə bilməz və buna görə də əsərdə "eşq və müharibə" mövzusu üstünlük təşkil edir.^[17] Qəhrəmanov-Hacıyeva əsərdə təsəvvüf elementlərinin çox az olduğunu bildirir. ^[18] Çələbioğlu əsəri belə dəyərləndirir: "Vərqa və Gülşah məsnəvisi ara-sıra öyüd-nəsihət qoşmalarından ibarət olsa da, islami ləzzətli, bəzi təsəvvüf motivləri və ilahi eşq qoxusu daşısa da, mahiyyətcə insani bir sevgi hekayəsidir". Qocatürk isə bu əsərin bəzi çağdaş əsərlərdən daha inkişaf etmiş mistik ab-havaya malik olduğu qənaətindədir.^[19]

''Vərqa və Gülşa'' məclislər şəklindədir. Bu ənənə XIII–XIV əsr epik abidələrinin çoxuna xas bir bədii formadır. Görünür, bu epik əsərləri xalq arasında, məclislərdə söyləmək, nağıl etmək ənənəsi ilə əlaqədar olmuşdur. Əsər orta əsr pоemalarına məxsus bir bədii formada – məsnəvi formasında qələmə alınmışdır, altı məclisdən və qəhrəmanların bir birinə söylədiyi 12 qəzəldən ibarətdir.^[20] Məclislərin adı ərəbcə verilmişdir:^[21]

1. Əl Məclisül-Üla (birinci məclis, 37-297)
2. Əl Məclisüs-Sani (ikinci məclis, 298-592)
3. Əl Məclisüs-Salis (üçüncü məclis, 593-896)
4. Əl Məclisür-Rabi (dördüncü məclis, 897-1178)
5. Əl Məclisül-Hamis (beşinci məclis, 1179-1487)
6. Əl Məclisüs-Sadis (altıncı məclis, 1488-1744)

Qəzəllər isə bunlardır:^[21]

• Hekayəti Zəngi Qulam u Vərqa-i Pəhləvan-i Cahan (776-801)
• Hekayəti Məlik Möhsün Be-Vilayəti Şam (853-890)
• Hekayəti Hilal Şah Aldayub Vərqai Vəfat Etdi Gülşah (1149-1176)
• Hekayəti Məlik Möhsün Şah Seyrə Çıxıb Vərqa Buluşdu Şah (1248-1294)
• Hekayəti Həzrəti Məhəmməd Mustafa Aleyhisalatu Vəssəlam (1682-1722)

Giriş qismi "Bismillahir-Rahmənir-Rahim"lə başlayır, 7 beytlik tövhid, 6 beytlik nət və ilk məclisdən əvvəl 5 beytlik 4 xəlifənin tərifindən ibarətdir. Əsərin sonluğu 22 beytdir. Bu bölmə 8 hissədir. 1. Oxucuya nəsihət, 2. Məsnəvinin beyt sayı,3. Məsnəvinin yazılış yeri, 4. Məsnəvinin yazılma tarixi, 6. Oxucudan xeyir dua istəmək, 7. Tanrıya dua, 8. Məsnəvinin vəzni.^[22]

Şair bu hissədə məsnəvinin 1700 beytdən ibarət olduğunu söyləyir:

Bin yedi yüz beyt ola bu dastan
İçi dolu dürr cəvahir lal ü kan

Məsnəvinin yazıldığı yer Sivas şəhəri, il isə 1342-ci il olaraq ifadə edilib:

Başladuq Sivas şehrinde bunı

Kim rebiüll-əvvəlün əvvəl güni (1737)

Yeddi yüz qırx üç yılındadur bu dəm

Kim bunun tarixinə urduq qədəm

Sonluq qismində şeirin rəməl bəhrində, failatun, failatun, failat formasında olduğu yazılıb.^[23]

Y.Məddah ''Vərqa və Gülşah''ının dili həm yarandığı çağın Həsənоğlu, Q.Bürhanəddin, Nəsimi, həm də sоnrakı yüzilliklərin Həbibi, Füzuli, Qövsi Təbrizi kimi klassik ədəbiyyat nümayəndələrinin, hətta XVII əsrdə еyni mövzuda qələmə alınmış Məsihi ''Vərqa və Gülşa''sının dili ilə müqayisədə daha sadə, xəlqi və millidir. ^[6] Əsərdə alınma lеksik-sеmantik və qrammatik vahidlərin kəmiyyəti də həmin yazılı ədəbiyyat klassiklərinin əsərlərindən qat-qat azdır. Milli arxaizmlərin sayı və çəkisi isə xеyli çоxdur. Bu isə pоеmanın dil baxımından daha xəlqi оlmasına dəlalət еdən faktdır.^[24]

Əsərdə bеlə bir səciyyəvi xüsusiyyətlə qarışlaşırıq: sözlərin bir qismi (kəndü, uş, nəsnə, ayıtdum, yəvlaq, bеcid, urdi, qatümə, tərkimi ur, altun, şimdi və s.) ümumiyyətlə, milli arxaizmlərdir və bu gün işləklikdən qalmışdır; digər bir qismi isə (qırq/qırx; tayusi/dayısı; ana/оna; оl/о; vеrəlüm/vеrək; qо/qоy; övrət/arvad; bənüm- /mənim; bitirü vеrim/bitirib vеrim; sana/sənə; andə/оnda; bular/bunlar və s.) müasir dilimizdə səs məxrəci dəyişməklə mövcud оlan milli lеksik vahidlərdir.^[25][26]

Vərqa - Əsərdə baş qəhrəmandır. Məktəbə gedərək burada elm, əxlaq və döyüş qaydaları öyrənir. Şücaəti ilə Bəni Əmri öldürür və Gülşahı xilas edir, Yəmən şahı dayısına kömək edir və Məlik Əntəri öldürür. Vərqa qeyri-adi xüsusiyyətlərə malikdir. Yəmənə səfərdə rastlaşdığı qırx oğrudan otuz ikisini təkbaşına öldürür. Vərqa müsbət və üstün xüsusiyyətlər göstərdiyi üçün ideal tip və yaxşı insandır. İdeal tip olduğu üçün dastanlardakı kimi qeyri-adi xüsusiyyətlərə malikdir. Eyni zamanda Vərqanın şücaətindən Məlik Ənterin vəziri və Məlik Möhsün də bəhs edir. Vərqa öz xüsusiyyətləri ilə türk ədəbiyyatında “alp tipindən çevrilmiş qazi tipi”nə yaxınlaşır. Vərqa etibarlı şəxsiyyətə malikdir. Onun dürüstlüyü Məlik Möhsün tərəfindən sınanır və o, bu sınaqdan uğurla çıxır. O, həm də ayıq bir insandır. Məlik Möhsünlə rastlaşanda özünü tacir kimi təqdim edir və sarayda işləyən qadına üzüyü verəndə üzüyü yolda başqa birindən aldığını söyləyir.^[27][28]

Gülşah - Vərqadan sonra ikinci baş qəhrəmandır. O da Vərqa kimi döyüşçüdür. Bəni Əmrin qarşısına tək başına çıxır və onunla döyüşür. Məsnəvidə ərəb qəbiləsindən olan döyüşçü bir qadın obrazına yer verilməsi şairin türk olması ilə əlaqəli bir detaldır. Türk-İslam cəmiyyətində qadının döyüşçü cəhəti tarixin bir çox mərhələsində ön plana çıxmışdır.^[29][27]Gülşah həm də ağıllıdır. O Vərqanın Bəni Əmri öldürməsi ilə nəticələnən bir hiyləyə ət atır. Gülşah cəsarətli bir obrazdır. Bu cəsarəti özünü Məlik Möhsünlə olan toy axşamında göstərir. Daha sonra başqa bir səhnədə Vərqanın öldüyünü biləndə onun məzarı üzərində canına qəsd edir.^[29]

Gülşah sadəcə cəsarəti və ağılı ilə deyil həm də xarici görünüşü ilə diqqət çəkən bir obrazdır. Onun gözəlliyi dillərə dastandır. Bəni Əmr və Məlik Möhsün onu görmədən sadəcə eşitdikləri ilə ona aşiq olurlar. Lakin bu gözəllik həm də əsərdə baş verən bəlaların da səbəbkarıdır.^[29]

Hümam - Vərqanın atasıdır. Qəbilə rəisi kimi gücü təmsil edir. Oğlunun əxlaqlı, elm və ədəb ilə yetişdirmək üçün çalışır. Qardaşı Hilal ilə münasibətləri yaxşıdır.^[30]

Hilal- Hümamın qardaşıdır. O da qəbilə başçısıdır. Hilaldan fərqli olaraq zəif və tez təsirə düşən bir obrazdır. Qardaşına söz verməsinə baxmayaraq qızını Məlik Möhsünlə nişanlayır.^[31]

Məlik Möhsün - Şam hökmdarıdır. Dürüst və yardımsevər bir şəxsdir. Əsərdə bir çox yerdə həm Gülşaha həm Vərqaya kömək edir. Məlik Möhsün Gülşahın Vərqaya olan sevgisinə hörmət edir, Gülşahı bacısı, Vərqanı isə oğlu kimi qəbul edir və Gülşahı Vərqa ilə evləndirməyə çalışır. Peyğəmbərə onların sevgisindən bəhs edən, onların dirilməsi və Məhəmməd peyğəmbər tərəfindən evləndirilmələrini təmin edən məhz Məlik Möhsündür.^[31][32]

Əsərdə Bəni Əmr, Gülşahın anası, Məlik Əntər, Məlik Əntərin vəziri kimi mənfi, Zənci qulam, Səlim şah, Səlim şahın vəziri, Gülşahın rəfiqəsi kimi müsbət obrazlara da yer verilib.

C.Qəhrəmanov və Z.Hacıyeva yazır ki, son dövrlərə qədər əsərin elm aləminə sadəcə 4 nüsxəsi məlum idi. Bu nüsxələrdən ikisi Türkiyədə, ikisi AMEA-nın Əlyazmalar İnstitiutunda saxlanılır. Daha sonra fransız şərqşünas Qreys Martin Smit Paris Milli Kitabxanasında daha yeddi nüsxə aşkar etmişdir. Hətta məlum olmuşdur ki, əsərin Hamburq universitetinin kitabxanasında bir neçə nüsxəsi mühafizə olunur. ^[33] Əsərin Türkiyə nüsxələrindən biri natamamdır. 1508 beytdən ibarət olan Qoyunoğlu kitabxanasında yerləşən ikinci nüsxəsi digər əlyazmalar içərisində ən bütöv nüsxə hesab olunur. Martin Smitin verdiyi məlumata görə Paris nüsxələrindən yalnız 4-ü tədqiqat üçün yararlıdır. Alim həmçinin belə hesab edir ki, abidənin 1342-43-cü ildə Qoyunoğlu nüsxəsindən 27 il əvvəl köçürülmüş Paris nüsxəsi daha qədimdir.^[33]

AMEA Əlyazmalar İnstitutunda qorunub saxlanılan nüsxələr:

B-4228/23804 nömrəli nüsxə - 37 vərəqdən ibarətdir, 19,5 x 14 sm ölçüdədir. Mətn ölçüsü 14 x 9,5 sm-dir. Sətirlərin sayı müxtəlifdir, cildi qəhvəyi rəngli meşindir. Nəstəliq xətti ilə yazılmışdır. Nüsxə tam haldadır və 1092 beytdən ibarətdir. Mətn qara, başlıqlar isə qırmızı rəngli mürəkkəblə nəstəliq xətti ilə XVI əsr filiqranlı İtalyan kağızına köçürülüb. ƏSas mətn qırmızı rəngli çərçivə içərisinə salınıb. Kitabın köçürüldüyü yer və tarix bəlli deyil. 36, 37 ci səhifələr başqa bir şəxs tərəfindən yazılıb mətnə əlavə edilib. 10a, 11a,11b, 12a, 14a, 16a, 23a vərəqlərinin haşiyəsinə buraxılmış söz və ifadələr katib tərəfindən əlacə edilmişdir. 14b vərəqində oxunmayan 4 ədəd dörgünk möhür var. Paleoqrafik xüsusiyyətlərinə əsasən nüsxəni XVI əsrin ikinci yarısına aid etmək olar. ^[24]

B-5266/26169 nömrəli nüsxə - 37 vərəq, 20,5x 14,5 ölçüdədir. Mətn ölçüsü isə 14,5x9 smdir. Sətirlərin sayı 15-dir və cildsizdir. Nüsxə 1081 beytdən ibarətdir. Mətn qara, başlıqlar isə qırmızı mürəkkəblə, nəstəliq xətti ilə XVII əsr filiqranlı Avropa kağızına köçürülmüşdür. Nüsxənin katibi Tullab Bədr ibn Dursun adlı şəxsdir. 6a, 13a, 14a, 33a vərəqlərində qeydlər vardır. 12a vərəqində 6 guşəli 1 ədəd möhür var. ^[24]

• Babayev Y. M. Ana dilli Azərbaycan ədəbiyyatının təşəkkülü və еpik şеirin inkişafı (XIII-XIV əsrlər). Bakı: ADPU. 2008. səh. 128.
• Qəhrəmanov C., Hacıyeva Z. "Yusif Məddah. Vərqa və Gülşah (XIV əsr Azərbaycan yazılı abidəsi. Mətn və qrammatik oçerk)". Bakı: Elm. 1988. səh. 184.
• Mehmed Fuad Köprülü. Litterature Turque Othmanli. Paris: Encyclopédie de L’Islam. 1934. səh. 128.
• Vasfi Mahir Kocatürk. Türk Edebiyatı Tarihi. Ankara: Edebiyat Yayınevi. 1964. 153–156.
• SMITH, Grace Martin. Yusuf-ı Meddah, Varqa ve Gülşah A Fourteenth Century Anatolian Turkish Mesnevi (Translation, Glossary and Introduction). Leiden: E.J.Brill. 1976.
• Eyüp Akman. Varka ve Gülşah Mesnevisinin Yeni Bir Nüshası, Kastamonnu nüshası. Türkologiya. 2019. 81–87.
• E. N. Sedghi. Ayyuki ile Yusuf-ı Meddah'ın Varka ve Gülşah mesnevilerinin karşılaştırılması. Yüksek lisans tezi. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. 2015. səh. XIII+547.
• Orhan Aytuğ Tolu. Yûsuf-ı Meddâh’ın Varka ve Gülşah Mesnevisinin Roman Tekniği Bakımından İncelenmesi. 4. HARS AKADEMİ. 2021. 571–603.