Turkiye Elifba Inqilabi - Wikipedia

10-cu əsrdən etibarən türklər ərəb əlifbasını (əvvəllər İslam mədəniyyətinin vazgeçilmez bir elementi) İslam dini ilə birlikdə onu səs səs sisteminə uyğunlaşdıraraq qəbul etdilər. Növbəti 900 il ərzində həm Qərb (Osmanlı), həm də Şərq türk ləhcələri ərəb əlifbasının bir türk variantında yazıldı.

Türkiyədə əlifba islahatı təklifləri 19. əsr ortalarından etibarən duyulmağa başladı. Təkliflər ikiyə bölündü:

• Osmanlı yazısının düzəldilməsini istəyənlər,
• Latın hərflərinin mənimsənilməsini istəyənlər.

Osmanlı yazısını düzəltmək istəyənlərin əsas səbəbi, Türkün məşhur səslərini ifadə etmək üçün yetərli olmaması idi. Bu problemdən yaranan imla pozğunluğu daha çox çap mediasının və rəsmi məktəb kitablarının yayılması ilə hiss olundu. 1870-ci illərdən bəri, Türk dilinin standart bir lüğətinin yaradılması səyləri orfoqrafiya məsələsini gündəmə gətirdi.

1. Qərb mədəniyyətinə heyranlıq və ya Avropanın üstünlüyünə inam Latın əlifbasının nüfuzunun əsası idi. 1850–60-cı illərdən bəri bütün Türk ziyalı sinfi fransız dilini bilirdi və bəzən yazışmalarında fransız dilindən istifadə etmək üçün kifayət qədər dil qəbul etdi. Teleqrafın yayılması ilə Latın əlifbası və Fransız yazısı ilə yazılmış bir türk forması gündəlik həyatın bir hissəsinə çevrildi. Bu işarə tez-tez Bəyoğlu, Saloniki və İzmir kimi kosmopolit dairələrdə dükan nişanlarında və ticarət reklamlarında istifadə olunurdu.
2. İkinci Məşrutiyyət dövründə, İslamdan asılı olmayan Türk milli kimliyini təyin etmək səyləri, xüsusilə İttihad və Tərəqqi Komitəsinə yaxın olan ziyalılar arasında əhəmiyyət kəsb etdi. Ərəb yazısı İslam mədəniyyətinin ayrılmaz hissəsi hesab olunduğu üçün bu ssenaridən imtina etmək həm də türk milli kimliyinin dünyəviləşməsi və özününküləşdirilməsi demək olardı.
3. XIX əsrin son rübündə İstanbul və Anadoluda yunan və erməni hərfləri ilə nəşr olunan qəzetlər və kitablar xeyli saya sahib olmağa başladı. Bu nəşrlərin populyarlığı, türkcənin ərəb yazısından başqa yazıla biləcəyi anlayışının aşılanmasına kömək etdi. 1908–1911-ci illərdə Latın əsaslı Alban əlifbasının qəbulu və 1922-ci ildə Azərbaycanın Latın əlifbasını qəbulu Türkiyədə böyük əks-səda oyandırdı.
4. Sovet İttifaqındakı türk dövlətləri latın əlifbasından istifadə etdilər. Türkiyə, Türk dünyası ilə yaxınlaşmaq, ortaq bir əlifbanı istifadə üçün Latın əlifbasına keçdi, lakin daha sonra SSRİ, Stalin dövründə Türkiyə ilə Sovetlər Birliyinə bağlı Türk respublikaları arasındakı bağı qoparmaq üçün Türk dövlətlərini Kiril əlifbasına geçirtmiştir. 1991-ci ildə SSRİ dağılandan sonra beş müstəqil türk dövləti, yəni Azərbaycan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan və Türkmənistan quruldu. Bunların arasında Azərbaycan, Özbəkistan və Türkmənistan Latın əlifbasına keçdi, Qazaxıstan və Qırğızıstanla əlaqəli olan Başqırdıstan, Çuvaşistan, Tatarıstan, Tuva kimi respublikalar kiril əlifbasından istifadə etməyə davam etdilər. Özetle, Türkiyədə edilən hərf inqilabı, digər Türk Respublikalarına yaxınlaşmağı, Türk dillərinə uyğun bir yazı sistemi yaradılıb ortaq bir əlifba istifadə edilməsini məqsəd qoymuşdur.^[2]
5. Ərəb əlifbasının türk dilini tam ifadə edə bilməməsi. Ərəbcə Vav (و) hərfi V, O, Ö, U, Ü; Ye (ﻱ) Y, I, İ; Kef (ك harfi) hərfi K, G, N və nadir hallarda Y olur. Bu qarışıqlığa səbəb oldu.

Latın əlifbasının türk dilinə uyğunlaşdırılması ideyası ilk dəfə 1860-cı illərdə Azərbaycan türkü Mirzə Fətəli Axundov tərəfindən irəli sürülmüşdür. Bundan əlavə Axundzadə kiril əsilli bir əlifba da hazırlamışdı.^[3]

1908–1911-ci illərdə Latın əsaslı yeni alban əlifbasının qəbul edilməsi türk ziyalıları arasında qızğın müzakirələrə səbəb oldu. 1911-ci ildə Latın hərflərinin şəriətə zidd olduğu Elbasan fətvasına qarşı sərt bir polemikaya girən Hüseyin Cahit, Latın əsaslı alban əlifbasını müdafiə etmək əvəzinə türklərin də bunu etməsini təklif etdi. 1911-ci ildə İttihad və Tərəqqi komitəsinin Alban şöbəsi Latın qrafikalı əlifba qəbul etdi.

1914-cü ildə Kılıçzadə Hakkı tərəfindən nəşr olunan "Hürriyet-i Fikriye" jurnalında dərc edilmiş beş imzasız yazı, Latın hərflərinin tədricən istifadəsini təklif etdi və bu dəyişikliyin qaçılmaz olduğunu irəli sürdü, lakin jurnal bu məqalələrə görə Birlik və Tərəqqi Komitəsi tərəfindən qadağan edildi.^[4]

1911-ci ildə Bitola şəhərində Latın hərfləri ilə nəşr olunan ilk türk qəzeti nəşr olundu. Zekeriya Sami Efendi'nin adı Eças olan və fransız dilində 'imla' ilə oxunan və şənbə günləri yayımlanan bu qəzetin yalnız bir neçə sayı sağ qalmışdır.

Mustafa Kamal 1905–1907-ci illər arasında Suriyada bu məsələ ilə məşğul olmağa başladı. 1922-ci ildə Atatürk bu mövzuda yenidən Xalidə Ədib Adıvar ilə danışdı və belə bir dəyişikliyin sərt tədbirlərin görülməsini tələb etdiyini dedi.^[5]

1922-ci ilin sentyabr ayında Hüseyin Cahit İstanbul mətbuatı üzvlərinin qatıldığı bir yığıncaqda Atatürkdən "Latın hərflərini niyə qəbul etmirik? sualına "hələ vaxt" cavabını verdi.^[6] 1923-cü ildə İzmir İqtisadiyyat Konqresində bir təklif eyni şəkildə verildi, ancaq təklifi konqres prezidenti Kazım Qarabəkir, İslamın bütövlüyünə zərər verəcəyi səbəbiylə rədd etdi, lakin mübahisə mətbuatda geniş şəkildə işıqlandırıldı. 28 may 1928-ci ildə Türkiyə Böyük Millət Məclisi 1 iyun tarixindən etibarən rəsmi şəxslərdə və qurumlarda beynəlxalq fiqurların istifadəsi haqqında qanun qəbul etdi. Qanuna heç bir ciddi reaksiya olmadı. Təxminən bu qanunla məktub islahatı üçün bir komissiya da yaradıldı. Komissiyanın müzakirə etdiyi məsələlərdən biri köhnə yazıdakı qaf və kef hərflərinin yeni türk əlifbasında q və k hərfləri ilə qarşılanması təklifi idi. Ancaq bu təklif Atatürk tərəfindən rədd edildi və q hərfi əlifbadan çıxarıldı. Yeni əlifbanın gerçəkləşməsi üçün 5 ilə 15 il arasında bir keçid dövrünü nəzərdə tutan komissiyada Falih Rıfkı Atay'ın sözlərinə görə, Atatürk bunun üç aydan sonra baş verəcəyini söylədi. Əlifba tamamlandıqdan sonra, 9 avqust 1928-ci ildə Atatürk Gülhanədəki Cümhuriyyət Xalq Partiyasının premyerasına qatılanlara məktubları təqdim etdi. Yeni əlifba prezident qulluqçuları və müavinləri üçün 11 Avqust, universitet müəllimləri və savadlılar üçün 15 Avqustda təqdim edildi. Avqust və sentyabr aylarında Atatürk fərqli əyalətlərdə yeni əlifbanı ictimaiyyətə təqdim etdi. Bu müddətin sonunda bəzi əlavələri əsas sözlə birləşdirmək üçün istifadə olunan defis və düzəliş nişanının əlavə edilməsi kimi komissiyanın təklifləri ilə düzəlişlər edildi. Oktyabrın 8-dən 25-dək bütün məmurlarda yeni məktubların istifadəsi yoxlanıldı.

• Türk dili islahatı

• Cengiz Dönmez (2009). Tarihi Gerekçeleriyle Harf İnkılabı ve Kazanımları. Ankara: Gazi Kitabevi
• Mehmet Ali Ağakay (der.) (1962). Dil Devriminin 30 Yılı. Ankara: TDK.
• Agop Dilaçar (1962). Devlet Dili Olarak Türkçe. Ankara: AÜ.
• İsmail Doğan (der.) (1999). Atatürk’ün Harf Devrimi ve Türk Dünyasına Yansımaları Sempozyumu, 27 Ekim 1998: Bildiriler. Trabzon: KTÜ.
• M. German (1938). 1928 9 Ağustos Harf İnkılabı. İstanbul: Beşiktaş Halkevi
• İsmet Giritli (1989). Harf İnkılâbı ve Atatürk. Ankara.
• Nurettin Gülmez (2006). Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Harfler Üzerine Tartışmalar. Bursa: Aktüel Yayınları.
• Harf devriminin 50. yılı sempozyumu (1981). Ankara: TTK.
• Agah Sırrı Levend (1949). Türk Dilinde Gelişme ve Sadeleşme Safhaları. Ankara: TDK.
• Sevan Nişanyan, Yanlış Cumhuriyet: Atatürk ve Kemalizm Üzerine 51 Soru, Kırmızı Y.
• İsa Öztürk (1998). Harf devrimi ve sonuçları. Ankara: Kültür Bakanlığı.
• İhsan Sungu (1941). Harf İnkılabı ve Millî Şef İsmet İnönü. Ankara: Maarif.
• Mehmet Tekin (1988). Harf İnkılabı: Türk Ocaklarının Çalışmaları ve Hatay’da Yeni Yazı. Antakya.
• Neriman Tongul (1990). Türk Harf İnkılabı. HÜ. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Mehmet Şakir Ülkütaşır (2000). Atatürk ve Harf Devrimi. Ankara: TDK.
• Ruşen Eşref Ünaydın (1943). Hatıralar: Türk Dili Tetkik Cemiyeti'nin Kuruluşundan İlk Kurultaya Kadar. Ankara: Recep Ulusoğlu Basımevi.
• Türkiye'de Latin Harfleri Meselesi (1908–1928) makalesi, Arş. Gör. Selami Kılıç, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 1991, Cilt:2 Sayı:7, ISSN:1303–5290. (Kâzım Karabekir Paşa ve Prof. Avram Galanti’nin görüşlerini de içermektedir.)