Seysmik Dalgalar - Wikipedia

Elastik dalğalar ətrafa yayılarkən süxurları deformasiyaya uğradır, yəni onların ölçülərini və ya formasını dəyişir, lakin dalğanın təsirindən sonra süxurlar öz ilkin vəziyyətinə qayıdır.

Elastik cisimdə (o cümlədən, dağ süxurlarında) əsas iki cür deformasiya qeyd olunur.^[2]

Kənar qüvvələrin təsiri ilə cismin (süxurun) həcmi dəyişir, lakin onun forması dəyişməz qalır.

Kənar qüvvələrin təsiri ilə cismin (süxurun) həcmi deyil, forması dəyişir.^[3]

İki əsas növü vardır: həcmi dalğalar və səthi dalğalar.

Sərhədsiz mühitdə baş verən deformasiyanın tipindən asılı olaraq iki cür dalğalar əmələ gəlir: uzununa dalğalar (P) və eninə dalğalar (S).

Həscmi deformasiya zamanı uzununa dalğa (P) əmələ gəlir və nəticədə bu dalğanın keçdiyi mühitdə sıxılma və gərilmə zonalarının növbələnməsi, hissəciklərin öz ilkin vəziyyətləri ətrafında dalğanın yayılma istiqamətində rəqsi hərəkətləri müşahidə edilir. Hissəciklər gərilmə zonalarında bir-birindən uzaqlaşır, sıxılma zonalarında isə yaxınlaşırlar. Uzununa dalğalar səs dalğalarının havada yayılmasına analoji formada yayılırlar.^[4]

Forma deformasiyası zamanı eninə dalğalar (S) əmələ gəlirlər, yəni eninə dalğalar yayılarkən süxur hissələrinin həcmi deyil, onun üzləri arasındakı bucaqlar dəyişilir və elastiki mühitin laylarının bir-birinə nisbətən sürüşməsi baş verir.

Eninə dalğalar (S) zamanı mühitin hissəcikləri dalğanın yayılma istiqamətinə perpendikulyar istiqamətdə hərəkət edirlər. Bu dalğalarin sürəti P dalğalarının sürətindən kiçikdir və seysmoqraf S dalğalarını ikinci növbədə qeydə alır. Eninə dalğalar (S) sürüşmə təbiətli olduğundan mayelərdə yayılmırlar.^[5]

Mühitin sərhəd səthlərində əmələ gələn dalğalara səthi dalğalar deyilir. Belə dalğalar mühitin iki müxtəlif elastiki xassəli laylarını ayıran sərhəd yaxınlığında əmələ gəlirlər.

Zəlzələnin dağıdıcı fəlakətlərini yaradan və yerin səthi boyunca yayılırlar.

Səthi dalğalar Lyava və Rele dalğaları tipinə ayrılırlar.

Lyava dalğaları Yer maddə hissəciklərinin Yer səthinə paralel müstəvi üzrə, dalğanın yayılma istiqamətinə perpendikulyar rəqsi hərəkətləridir.

Rele dalğaları zamanı Yer maddə hissəcikləri dalğanın yayılma istiqamətində vertikal müstəvi üzrə ellips formalı hərəkət edirlər.

Aşağıdakı düsturla təyin edilə bilirlər:

$${\displaystyle V_{p}={\sqrt {\frac {E(1-\sigma )}{(1+\sigma )(1-2\sigma )\rho }}},}$$ 

${\displaystyle V_{s}={\sqrt {\frac {E}{2(1+\nu )\rho }}}}$ 

və ya

$${\displaystyle V_{p}={\sqrt {\frac {\lambda +2\mu }{\rho }}}}$$ 

${\displaystyle V_{s}={\sqrt {\frac {\mu }{\rho }}}}$ 

Burada:

${\displaystyle \mathrm {E} }$  — Yung modulu;

${\displaystyle \sigma }$  — Puasson əmsalı;

${\displaystyle \rho }$  — sıxlıq;

${\displaystyle \lambda }$  — mühitin sıxılma modulu;

${\displaystyle \mu }$  — mühitin sürüşmə modulu və ya Lyama əmsalıdır.

Bu düsturlardan göründüyü kimi uzununa (P) dalğalar eninə (S) dalğalardan böyük sürətlə yayılırlar və dağ süxurlarının çoxunda ${\displaystyle \mu }$  və ${\displaystyle \lambda }$  parametrləri bir-birindən az fərqləndiyi üçün ${\displaystyle (\mu \approx \lambda )}$ 

${\displaystyle {\frac {V_{p}}{V_{s}}}=1.73}$  alınır.

S dalğası yer səthinin P dalğasından sonra gəlsə də o daha güclü və kəskin titrəyiş hərəkətləri yaradır.

Həcmi dalğaların sürətləri onların keçdikləri süxur və qruntların sıxlığından asılıdır. Məsələn, qranit süxurunda uzununa (P) dalğalar : ${\displaystyle V_{p}}$ =5,5 km/s, eninə (S) dalğalar isə ${\displaystyle V_{s}}$ =3,0 km/s sürətlə yayılırıar.

Həcmi dalğalar dağ süxurları laylarından keçərkən lay sərhədlərindən əks olunur və ya həmin sərhədlərdə sınırlar. Bu zaman bir tip dalğanın (məsələn, P dalğasının) enerjisinin bir hissəsi digər tip dalğanın (S dalğasının) əmələ gəlməsinə sərf olunur. Beləliklə, müxtəlif sıxlıqlı mühitlərin sərhədlərində P və S həcmi dalğaları PS, SP, PP, SS, SSS, PPP, SPS, S tipli dalğaları əmələ gətirirlər.^[6]

Səthi dalğalar həcmi dalğaların sürətlərindən kiçik, rəqs periodları və dalga uzunluqları isə daha boyükdür. Lyava dalğaları isə Rele dalğalarından böyük sürətlə yayılırlar.

E-tip dalğa-uzununa dalğa olub Yer təbəqələrində sıxlaşma və seyrəkləşmə yaradır.

S-tip dalğa-eninə dalğa olub Yer təbəqələrinin rəqsinə perpendikulyar istiqamətdə yayılır.

L-tip dalğa-eninə dalğadır, lakin o, Yer səthi boyunca yayılmaqla zəlzələnin dağıdıcı fəlakətini yaradır.

• Seysmologiya
• Uzununa dalğalar (P)
• Rixter şkalası
• Merkalli şkalası
• Zəlzələ
• AMEA nəzdində Respublika Seysmoloji Xidmət Mərkəzi

• P dalğası
• Seysmik dalğalar
• Seysmik dalğalar
• Seysmik dalğaların tipləri
• Səthi dalğalar