Haci Baba Turbesi - Wikipedia

Məqbərə palıd ağacının budaqları ilə əhatə olunmuş təpənin zirvəsində yerləşir. Diametri təxminən altı metr və daxili kameranın hündürlüyü dörd metrdən az olan konusvari formadadır. O, daşdan hazırlanıb və iki təməl daşının ətrafında qara parça ilə örtülmüş kiçik kvadrat hasardan ibarətdir. Daşların üzərində iki kitabə var: bir kitabədə erməni dilində "Baba" və ermənilərdə sonsuzluq rəmzi olan Arevaxaç, birin də isə ərəb qrafikası ilə ulduz və aypara ilə "Hacı" sözü yazılıb. Erməni dilində kitabənin türbə üzərinə həkk olunması sonradan edildiyi ehtimal olunur.^[1]

Abidənin dəqiq tikilmə tarixi məlum deyil. Hacı-Baba türbəsi Zəngəzur və sonradan Megri rayonu ərazisində yaşamış azərbaycanlılar tərəfindən inşa edildiyi ehtimal olunur. Abidəni yeganə tədqiq edən jurnalist Qohar İsaxanyandır. Onun fikrincə abidənin meydana gəlməsi ilə bağlı iki fərziyə vardır.^[1]

Türbə ilə bağlı olan hər iki fərziyyə erməni mənbələrinə əsaslanır. Birinci fərziyyəyə görə Şvanidzor kəndinin erməni sakinləri ilə Nüvədi kəndinin azərbaycanlı əhalisi arasında davamlı toqquşmalar olurdu. Hər iki kənddən olan iki ağsaqqal "Baba"nın və "Hacı" bu münaqişələri həll etmiş və kəndlər arasında gələcək sülhün rəmzi olaraq kəndlər arasında ziyarətgah tikiblər.^[1][3]

İkinci fərziyyəyə görə türbə türklər tərəfindən tikilib. Belə ki, türklərdən qaçaraq gizlənməyə çalışan ermənilər hündür bir təpənin üzərinə sığınıblar. Türklər qoca qarının vasitəsi ilə təpəyə gedən su borularını aşkar edərək, atlar vasitəsilə yeri qazaraq, təpəyə gedən suyun qarşısını kəsiblər. Susuz qalan ermənilər isə təslim olublar. Bu qələbənin şərəfinə türklər burda türbə inşa ediblər. Bu fərziyyənin sübutu olaraq, hələ də təpəyə gedən su borularının qalıqları qalmaqdadır.^[1][3]

Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə qədər Azərbaycandan müntəzəm olaraq molla gəlib türbədə namaza rəhbərlik edirdi. Bundan əlavə, Ermənistandan azərbaycanlıların etnik təmizlənməsinə qədər ziyarətgahın yaxınlığında daima azərbaycanlı ailəsi yaşayıb və onun saxlanmasına xidmət edirdi. Burda ziyarətçilərə yemək və su, həmçinin "yaxşı samovarlardan" çay təklif edilirdi. Həm ermənilər, həm də azərbaycanlılar ehtiramlarını bildirmək və qurban kəsmək üçün daim Baba-Hacı türbəsini ziyarət edirdilər. Bu səbəbdən ziyarətgah hət iki millət arasında etnik harmoniyanın nadir simvolu kimi təsvir edilir.^[1]

1989-cu il sovet siyahıyaalınması zamanı ümumi əhalinin 15,3%-ni təşkil edən və bu ziyarətgahı qoruyub saxlayan Ermənistan SSR-in Megri rayonunun azərbaycanlı əhalisi Dağlıq Qarabağ münaqişəsindən sonra böyük ölçüdə ərazidən didərgin salınıb. Bundan sonra türbə baxımsız vəziyyətə düşüb. Lakin buna baxmayaraq, türbə dövlət mülkiyyəti siyahısındadır.^[1][4]

Türbənin baxımsız vəziyyətdə olmasını Şvanidzor kəndinin bələdiyyə sədri Oqanyanda etiraf edir. Onun sözlərinə görə dövlət siyahısında olmasına baxmayaraq, türbənin bəzi hissələri dağılıb və içərisi bərbad vəziyyətdədir. Kənd ağsaqqallarının dediyinə görə onlar hələ də "öz ana-atasına yox, Baba-Hacıya and içirlər". Lakin gənc nəsil adıçəkilən türbənin varlığı haqqında az şey bilir.^[1]

• Fragments of Armenia’s Soviet Past: Tracing the Armenian-Azerbaijani Coexistence// RA NAA IAE. Edit. L. Kharatyan, A. Hakobyan- Yerevan, IAE Publication, 2019, 164 pages