Dagistan Azerbaycanlilari - Wikipedia

Dağıstan azərbaycanlılarının etnik formalaşması məsələsi bütövlükdə Azərbaycan xalqının etnogenezi məsələsi ilə ayrılmaz kontekstdə nəzərdən keçirilir. Dağıstan azərbaycanlılarının etnogenezində eramızdan əvvəl I minillikdə buraya basqın edənlərlə qarışmış Qafqaz Albaniyasının qədim yerli əhalisi (xəzərlər, kassitlər, albanlar, maskutlar və s.) kimi kimmerlər, skitlər, sarmatlar, hunlar, bulqarlar, xəzərlər və peçeneqlər də iştirak etmişdirlər. Bölgədə Oğuz və Qıpçaq türklərinin yeni axınları nəticəsində buradakı bir çox digər etnoslar da XIII–XIV əsrlərdə türkləşmişdirlər. Sonrakı əsrlər boyunca Dağıstan azərbaycanlıları Azərbaycanın əsas hissəsindən yeni köçlər alır. Buraya köç edən azərbaycanlılar əsasən Quba və Şirvan bölgəsindən gəlməkdə idilər.^[5] İbrahimov bu olanları belə təsvir edir:

Eramızdan əvvəl I minillikdə buraya basqın edənlərlə qarışmış Qafqaz Albaniyasının qədim yerli əhalisi (xəzərlər, kassitlər, albanlar, maskutlar və s.) Dağıstan azərbaycanlılarının formalaşmasında iştirak etmişlər. Bu qarışımda iran və türkdilli tayfalar (kimmerlər, Skitlər, sarmatlar, hunlar, bulqarlar, xəzərlər, peçeneqlər), eləcə də, iran və ərəb kolonistləri də iştirak etmişdirlər. XI-XIII əsrlərdə türkdilli xalqların (xüsusən Oğuz-Səlcuqlu və qismən də, qıpçaqlar nəzərdə tutulur) yeni istila dalğası Azərbaycan millətinin formalaşmasının başa çatmasına gətirib çıxardı ki, bu da əhalinin yerli dillərinin türkdilli dillərlə əvəzlənməsi ilə ifadə olunurdu. Azərbaycanlıların əcdadları 13-14-cü əsrlərdə miqrasiya və sivilizasiya kataklizmləri yaşamışlar. Dağıstan azərbaycanlılarının etnik əsası XV-XVIII əsrlərdə Azərbaycandan, əsasən Kubadan və Şirvandan olan insanların dəfələrlə basqınları və köçürülməsi ilə möhkəmlənmişdir. XV əsrin birinci yarısında Oğuz-Türkmən mənşəli qaraqoyunlu tayfaları Dağıstanı işğal edirlər, tədqiqatçılar Tərəkəmə etnonimi və Tərəkəmə xalqının Şirvanda ayrıca etnik qrupa çevrilməsini bununla əlaqələndirirlər.^[5]

Belə köçlərin əsas hissəsi XV–XVIII əsrlərdə yaşanmış və nəticədə Dağıstanda azərbaycanlı etnik əsası daha da möhkəmlənmişdir.^[6]

Azərbaycanlılar qədimdən Dərbənd şəhərində, eləcə də ona bitişik düzənlik (sahilboyu və dağətəyi) torpaqlarda, yəni müasir Dərbənd və qismən Tabasaran rayonlarında məskunlaşmışdılar.^[7][8] A. V, Komarovun fikrinə görə, Dərbəndin Qullar kəndi əslində Dərbənd xanlarından birinin öz qullarını burada məskunlaşdırması ilə ortaya çıxmışdır. Həmçinin, digər azərbaycanlı kəndləri üçün də belə rəvayətlər mövcuddur.^[9]

Rəvayətə görə, əhalisinin hamısı azərbaycanlılardan təşkil edilmiş Yersi kəndinin adı əsir sözündən gəlmiş, zamanla dəyişərək müasir halını almışdır.^[10] Digər bir versiyaya görə isə, kəndin adı Tabasaran dilindən olan "yarsa" (köhnə) sözündən gəlmiş, əhalisi isə avtoxton camaatlıq olmuşdur.^[10]

O dövrə gəlib çatmış əfsanəyə əsaslanan A.V.Komarovun yazdığına görə, Ərəblər kəndinin sakinləri “Şamaxı yaxınlığındakı Ərəblər kəndindən gəlmişlər və ərəblərin nəslindəndirlər”.^[9]

Vəlikəndın adı Qubadan olan Vəli adlı şəxslə bağlıdır. Rəvayətə görə, o, kəndə öz adını vermişdir. Padar kəndinin adı isə Azərbaycanın Böyük Padar kəndinin sakini olan və buraya köç etmiş Padarxan adlı bir şəxs ilə bağlıdır.^[11] Səlik kəndində yaşayanların verdiyi məlumata görə, Dağıstandakı müasir Tərəkəmə kəndlərinin sakinlərinin hamısı Şirvan, Quba və digər yerlərdən köç etmiş şəxslərin nəslindən gəlməkdədirlər. Həmçinin bəzi iddialara görə, qumuq kəndi olan Qayakəndin və Vəlikəndin əsasını qoyan şəxslər keçmişdə Lahıcdan gəlmişdirlər. Araşdırmaçılardan biri ilə müsahibə edən bir sakin bildirmişdir ki, atası Qubanın Böyükşıxlar kəndindən gəlmişdir.^[12] Dağıstan Respublikasının Dərbənd vilayətində olan Məmmədqala kəndinin əsasını qoyan şəxsin Quba xanı Fətəli xan olduğu iddia edilir. İvan Hacınskinin bildirdiyinə görə:

Əmisi olan usmidən inciyən Məhəmmədxan bəyi Fətəli xan məhəbbətlə və müxtəlif vasitələrlə özünə bağladı və Dərbənddən 20 verst şimalda Məhəmmədxan qalası adlandırılan iqamətgah-qala tikdirdi. O. buraya Qubadan 2 yüz ailə köçürdü və Məhəmmədxan bəy qalasına təyin etdi.^[13]

Yuxarı Calğan kəndinin adı 1723-cü ildə çəkilmişdir.^[14] Bu kənd Çalğan-Dağın zirvəsində yerləşir və Qubalı Fətəli xan dövründə tatlar tərəfindən mənkunlaşdırılmışdı.^[15] Rəvayətə görə, Dərbəndi qorumaq üçün bura da Qubadan insanlar köçürülmüş və digər yaşayış yerlərdən fərqli olaraq onlara xüsusi imtiyazlar verilmişdir.^[15]

Dağıstanda yeganə azərbaycanlı dağ kəndi hal-hazırda Rutul bölgəsində İhrek adlı rutul kəndi ilə Arakul və Yuxarı Qatrux lak kəndləri arasında yerləşir və Aşağı Qatrux adlanır. Bu kənd lak bölgəsində yerləşir və XVIII əsrin əvvəllərinə qədər Vaçi kəndinə bağlı idi. Bu kənd Lak dilində Luv Chaatlux adlandırılmaqdadır.^[16]

Yerli sakinlərin bəzilərinin bildirdiyinə görə, burada hansısa Qazıqumux xanının bağı olmuş və o, burada 7 nəfəri məskunlaşdırmışdır. Bu 7 nəfərdən 2-i ləzgi və 2-i Azərbaycan türkü olmaqla, əsir ikən, digərləri də lak imişlər. İddia ona əsaslanmaqdadır ki, Qatrux kəndinin sakinləri bu 7 nəfərin soyundan gəlməkdədirlər. Zamanla isə əsas kommunikasiya dili kimi Azərbaycan türkcəsi üstünlük qazanmışdır.^[17] Digər bir rəvayətə görə isə, Qazıqumux xanı I Surxay Əfşar imperiyası hökmdarı Nadir şahla müharibə apardıqdan sonra onun ordusundan ələ keçirdiyi əsirləri lak qızlarla evləndirərək burada mənkunlaşdırmışdır. Bu əsirlərin soyundan isə indiki kənd sakinləri ortaya çıxmışdır.^[16]

Aşağı Qatrux kəndindəki Azərbaycan türkcəsi dialektini araşdıran dilçi N. S. Dzhidalaev kəndin ortaya çıxma hekayəsindən də bəhs etməyə çalışmışdır. O, təklif etmişdir ki, Azərbaycan türkcəsi Qara-Samur çayı hövzəsində yaşayan rutullar, saxurlar, laklar, avarlar və ləzgilər arasında əsas kommunikasiya dili kimi ortaya çıxmışdır. Lakin digər dillərdə danışan şəxsləri Azərbaycan türkcəsinə cəzb etmək üçün linqivistik faktorlara ehtiyyac var idi. Bu faktorların təmin edilməsi isə bölgədə Türk müharibə əsirlərinin mənkunlaşdırılması ilə təmin edildi. Beləliklə, N. S. Dzhidalaev də kəndin ortaya çıxış hekayəsini izah etməyə çalışarkən Nadir şahın ordusundan əsir götürülmüş şəxslərə əsaslanan rəvayətə istinad etməkdədir. O, həmçinin iddia edir ki, lak dili ilə Azərbaycan türkcəsi arasında belə bir mühitin yaranması sakinlərin ikidilli olmasına yol açmış, lakin sonradan Azərbaycan türkcəsi lak dilini tamamilə sıxışdırıb ortadan çıxartmağı bacarmışdır. Beləliklə də, kənd yalnız bir dildə - Azərbaycan türkcəsində danışılan bir yaşayış məntəqəsinə çevrilmişdir.^[18]

Aşağı Qatrux sakinləri ilə bağlı başqa məlumatlar da var. Məsələn, qonşu İhrek adlı rutul kəndinin sakinləri kənd əhalisini “lyk” (qul) adlandırırdılar.^[19] Həmçinin, Qatrux kəndinin özündə də məhəllələrdən biri Muğallar adlandırılmaqdadır. Qeyd edilməlidir ki, Azərbaycan türklərinə Dağıstan bölgəsində əsasən Muğal deyilməkdədir. Digər məhəllərdən ikisinin adı isə qatırqılar və samançıyardır. Bu adlar da oranın sakinlərinin Şirvandan Dağıstana köç etdiklərinə işarə hesab edilə bilər.^[20]

Oktyabr inqilabından əvvəlki elmi ədəbiyyatlarda Aşağı Qatrux kəndinin sakinləri əsasın qazıqumuxlardan və laklardan ibarət kimi göstərilirdi. ^{[21][22][23][24][25]} 1857-ci ilə aid Qafqaz kalendarında yazılana görə, Qazıqumux xanlığının Aşağı Qatrux kəndinin sakinləri sünni və Avar dilli ləzgilərdən ibarət göstərilmişdir.^[26] 1860-cı illərdə A. Komarov tərəfindən hazırlanmış yaşayış məntəqələri siyahısında Aşağı Qatrux lak kəndi kimi göstərilmişdir.^[27] 1884-cü ildəki məlumata görə isə, Aşağı Qatrux rutul və sünni kəndi kimi göstərilsə də, əhalisinin dili kimi Türk dili göstərilmişdir.^[28] 1888-ci ildə tamamlanmış və Dağıstan bölgəsindəki yaşayış məntəqələrinin siyahısını əks etdirən araşdırşamda kəndin sakinləri sünni ləzgi kimi göstərilsələr də, onların Tatar (yəni Azərbaycan türkcəsi) dilində danışdıqları qeyd edilmişdir.^[29] Fakt odur ki, o dövrün elmi ədəbiyyatlarında da sakinlərin dilinin Azərbaycan türkcəsi olduğu göstərilmişdir. Məsələn, 1860-cı illərdə Lak dilini araşdıran P.K. Uslar qeyd edirdi ki, Qazıqumux bölgəsində "onlar Aşağı Qatruxda Azərbaycan türkcəsində" danışırdılar.^[30] Həsən Alkadari 1891-ci ildə yazdığı əsərində Samur bölgəsinin Qatrux kəndinin sakinlərinin Azərbaycanca danışdıqlarını yazmaqdadır. 1929-cu ildə atasının əsərinə redaktələr edən Əli Həsənov bildirirdi ki, Qatruxda həmçinin elə icmalar vardır ki, Qazıqumux (yəni lak) dilində danışmaqdadır.^[31] 1926-cı ildə həyata keçirilmiş siyahıyaalmada isə göstərildi ki, kəndin sakinləri Türk və ya 1930-cu illərdən sonrakı adı ilə azərbaycanlılardır.^[32]

Aşağı Qatrux kəndi ilə birlikdə, Tabasaran rayonundakı indiki vəziyyət daha qarışıq vəziyyətdədir. Alman dilçi və etnoqraf A. Dirr bildirir ki, burada yaşayan müasir azərbaycanlıların bir hissəsi türkləşmiş tabasaranlılardır.^[33] Bir digər etnoqraf. L. İ. Lavrov isə inanır ki, Arkit, Arak və Yersi kimi azərbaycanlı kəndlərinin adları Tabasaran kökənlidir və sakinlər də bir zamanlar bu dildə danışmışdırlar.^[34] Nə 19-cu əsrin və erkən SSRİ-nin statistik materialları, nə də tarixi məlumatlar onların nə vaxt yarandığı və sakinlərinin mənşəyinin nə olduğu barədə tam aydınlıq gətirmir.

Yersi keçmişdə ərəb məskunlaşma məntəqələrindən biri idi.^[35] 1857-ci ilə aid Qafqaz kalendarına görə, kənddə sünni ləzgilərlə tatarlar yaşamaqda idilər. Bu ikisindən başqa, kənddə tatlar da var imiş.^[36] 1869-cu ilə aid qaynaqda isə Yersi sakinlərinin türkcə danışdıqları bildirilmişdir.^[37] İnqilabdan əvvəlki bütün digər materiallarda Ersinin sakinləri olaraq tatarlar (yəni azərbaycanlılar) göstərilir.^{[24][38][39][40][41][42]} Hər bir halda, 1926-cı ilə aid siyahıyaalmaya görə, bir qədr tabasaranlı və bir dargin də burada yaşamaqda imiş.^[32]

Dərvaq sakinlərinə görə (Tabasaran, Vaəkkdə) ərəb soyundan gəlirlər.^[43] Kəndin adını “dar vəkyan” (“danışıq evi”), “dur bax” (“ayağa qalx, bax”) kimi izah edirlər.^[44] Məlumdur ki, VIII əsrdə Əməvi sərkərdəsi əl-Cərrah Xəzər Dərvağını dağıdıb.^[45] 1840-cı ildə Abbasqulu Bakıxanov yazırdı ki, buralarda artıq hamı türkcə danışmaqda imiş.^[46] Buna bənzər iddialar Həsən Alkadaridə də rast gəlmək mümkündür.^[47] 1857-ci ildə aid Qafqaz kalendarında Darvaqda ləzgilərin, tatarların (yəni azərbaycanlıların) və tatların yaşadığı bildirilir.^[36] 1860-cı ildə A. Komarov tərəfindən tamamlanmış yaşayış məntəqələri siyahısında Darvad sakinlərinin dili olaraq Türk dili göstərilməkdədir.^[37] Oktyabr inqilabından əvvəlki bütün qaynaqlar buranın sakinlərini Tatar (yəni azərbaycanlılar) olduğunu yazmaqdadır.^{[24][38][48][49][50][51]} 1897-ci ildəki siyahıyaalmaya görə, Dağıstanda cəmi 912 nəfərin ana dili ərəb dili imiş. A. N, Genko bu insanların Dərvaq sakinləri olduğuna inanır.^[45] Yersi kimi 1926-cı il siyahıyaalması da göstərir ki, Darvaqda yaşayanlar Azərbaycan türkləridir. Bununla birlikdə, kənddə bir nəfər yəhudi də olmuşdur.^[52]

Əgər Dərvaq və Yersi azərbaycanlılar yaşamışdırsa da, amma arxiv mənbələrində müxtəlif fərqli məlumatlar verilməkdədir. Bu məlumatlara görə, Arkitdə tabasaranlılar məskunlaşıb, onların tərkibində “tatar” əhalisinin və dilinin əlamətlərinə rast gəlmək olar. Belə ki, 1857-ci il Qafqaz kalendarına görə, Arkid (ﺍﺮﻜﻴﺪ) tatar (yəni Azərbaycan) dilli sünni “ləzgi”lər tərəfindən məskunlaşıb.^[36] Bir başqa qaynaq qeyd edir ki, buranın sakinləri tatardilli sünni tatarlardır, yəni sakinlərin doğma dili Azərbaycan türkcəsi olduğu göstərilir.^[53][24] Yersi və Dərvaqa münasibətdə isə məsələ fərqlidir. Arxivdə bu kəndin sakinlərinin etnik kökəni barədə türkdilli olduqları göstərilməkdədir.^{[48][54][55][56]} İnqilabdan əvvəlki və 1926-cı il siyahıyaalınması Ərkitada tabasarnlıların da yaşadığını göstərir.^[57] Sovet etnoqraf N. G. Vokova qeyd edir ki, kəndin aşağı məhəllələrinin sakinləri Azərbaycanca danışarkən, yuxarı məhəllələrinin sakinləri Tabasaran dlində danışmaqdadırlar. Lakin kənardakı hər kəs onları tabasaranlı kimi qəbul və ifadə edir.^[58]

Azərbaycan türklərinin bir hissəsi uzun müddət Tabasaran maysumluğunun bir hissəsi olmuşdurlar.^[59] Maysumluq XVI-XVII əsrlərdə Qadi, Maysumlar və müxtəlif camaatlıqlara parçalanmışdı. Həmçinin maysumluğun əhalisi homogen deyildi. Ona tabasaranlılar, azərbaycanlılar, ləzgilər və tatlar daxil idi.^[60] Qadılığın ərazisinə Rükəl, Kemax, Mitəhi, Muğartı, Zidyan, Bilhədi, Gimeydi, Marağa, Dərvaq, Zil və s. kəndlər daxil idi.^[60]

A. Bakıxanov bu zamanlar orada yaşayan azərbaycanlıların tərəkəmələr oldiğunu bildirməkdədir. Onun verdiyi məlumata görə, tərəkəmələr XVI əsrdə Qaytaq usmiliyində Sultan Əhmədin hakimiyyəti zamanı məskunlaşmış və Tərəkəmə mahalının əsasını qoymuşdular.^[61] Arxiv materiallarına görə, bu insanlar Sulak çayının digər tərəfindən, Quba, Şamaxı, Lənkəran və Cənubi Qafqazın digər yerlərindən gəlmişdilər.^[61] Buna baxmayaraq, XIX əsrin bəzi müəllifləri tamamilə fərqli informasiyalar verməkdədirlər. Tarixçi Şıxəliyev onların gəlişi tarixi olaraq Nadir şahın yürüşlərini əsas götürür və onların Cənubi Qafqazdan deyil, daha cənubdan gəldiklərini iddia edir.^[61] Qumuq şahzadəsi olan Əbdülməcid Həmzəyev onların İran əyalətlərindən gəldiklərini təstiqləsə də, gəliş tarixlərinin daha erkən tarixə aid olduğunu iddia edir. N. Semyonovun bildirdiyinə görə, onların müxtəlif vilayətlərdən olmaqla, əsasən İran vilayətlərindən gəldiklərini qeyd edir.^[12] Şahzadə Əli Xamzin yazır ki, onların İrandan gəldiklərini yazır. Azərbaycan tərəkəmələrinin əsas araşdırılması S. Hacıyeva tərəfindən aparılmışdır. O, bu nəticə gəlir ki, onlar XVI əsrdə artıq Dağıstanda yaşamaqda idilər. O, tərəkəmələrin daha erkən tarixdə gəlmə ehtimallarının olduğunu bildirib, Azərbaycandan gəldiklərini də qeyd edir. O, xüsusi olaraq Şirvan vilayətinin adını qeyd edir. Beləliklə, o, Bakıxanov tərəfindən verilən informasiyanın həqiqətə ən yaxın olduğunu bildirir.^[61]

Bundan başqa, regionda yaşayan azərbaycanlı əhalinin yaddaşında da onların köç etmələri barədə rəvayətlər, hekayələr saxlanmaqdadır. Bunlara əsasən, Dağıstan daxilində yaşayış yerlərinin dağılması, aclıqlar, xarici işğallar, feodallar arasında mübarizələr bu daxili köçlərin meydana çıxmasında əsas rol oynamışdır. Məsələn, 1770-ci illərdə Qaytaq usmisi ilə Quba xanlığı arasında gedən mübarizə nəticəsində 7 tərəkəmə kəndi dağıdılmış və yağmalanmışdır.^[62] Əhali arasında yayılmış rəvayətə görə, Şəbədə, Şahbaz və Mehret kimi tərəkəmə yaşayış məntəqələri XVIII əsrin müxtəlif mərhələlərində dağıdılmış və nəticədə otlaq ərazilərinə çevrilmişdirlər.^[62]

Dərbənd xanlığının Rusiyaya birləşdirilməsindən sonra imperator aktı çıxarıldı, ona əsasən, Dərbənd şəhəri istisna olmaqla, "imperator taxtına xidmət xidmətini və sədaqətini mükafatlandırmaq üçün" Tərki Şamxal Mehdinin nəzarətinə verildi.^[63] Beləliklə, Ulus Mahal 9 yaşayış məntəqəsi ilə birlikdə Tərki şamxallığının ərazisinə daxil edildi. Bunlar Ərəblər, Azadoğlu, Belici, Calğan, Qullar, Mollakənd, Mollaxəlil, Selik və Nuqdi idi.^[63] Mehdi Şamxalın övladları sonrakı onilliklər ərzində onlara sahib olmaqda davam etdilər, ta ki 1883-cü ildə əsas orqanlar Tərki Şamxalının Ulus Mahalda yerləşən yaşayış və yaşayış olmayan mülklərini dövlət idarəsinə vermək haqqında sərəncam verənə qədər.^[64]

Dağıstan azərbaycanlıları uzun müddət feodal münasibətlərlə yaşamışdılar. Tərəkəmələrin 3/4 hissəsi rəiyyət idi. Yerdə qalanların böyük bir hissəsi isə rəiyyət ilə ali silk arasındamövqe tutmuşdular. Demək olar ki, bütün torpaqlar bəylər tərəfindən ələ keçirilmişdi. Yalnız istisna kimi kiçik torpaq sahələri ayrı-ayrı ailələrə və vəqf kimi məscidlərə məxsus idi. İctimai idarəetmə və məhkəmə ənənəvi olaraq şəriətə və adətlərə əsaslanmaqda idi.^[65]

Buradakı tərəkəmələrlə azərbaycanlıların digər hissəsinin etnik soy birliyi onların bir-biri ilə qarışmasına yardım etmişdir. Ən çox türkləşmə prosesi tat və ərəbdilli əhali arasında müşahidə edilmişdir. Daha kiçik müstəvidə isə türkləşmə Tabasaran kəndlərində və Dərbənd civarında XVI əsrdən XX əsrə qədər davam etmişdir. Beləliklə, Dağıstanda yaşayan azərbaycanlıların sayı başqa etnosların Azərbaycan türkcəsinə keçid edib, bir müddət sonra da türkləşməsi ilə durmadan artmaqda idi.^[66] Bundan başqa, bir qrup tərəkəmə Şimali Qumuqiyanın Qumuq düzənliyində məskunlaşmış və nəticədə bir müddət keçdikdən sonra da qumuqlaşmışdır.^[67]

Dağıstan Dövlət Şurasının 2000-ci ilin 18 oktyabrında qəbul edilmiş 191 saylı qərarla azərbaycanlılar Dağıstanın yerli əhalisi hesab edilmişdirlər.^[68]

Moskva Bəyannaməsinin 40-cı bəndi Rusiya Fedarasiyasına daxil olan hər bir ölkəni "tərəflərin ərazilərində yaşayan milli azlıqların tarixi, mədəni və dini irsinin, habelə etnik, dil və mədəni özünəməxsusluğunun mühafizəsini, qorunub saxlanmasını və inkişaf etdirilməsini təmin etməyə" borclu edir. Bu bəyannamə çərçivəsində hər bir etnosun milli qanunvericiliyə uyğun olaraq öz nümayəndələrinin ictimai-siyasi, mədəni və sosial-iqtisadi həyatda fəal iştirakına şərait yaradılmalıdır.^[69][70]

Azərbaycan türkləri ənənəvi olaraq Cənubi Dağıstanda yaşamaqdadırlar. Azərbaycanlılar özləri də iki yerə bölünür. Azərbaycanlılar adlana birinci hissə Dərbənd və Tabasarana bölgələrində, ikinci hissə olan və Tərəkəmələr adlanan ikinci hissə isə Dərbəndin şimalında yaşamaqdadırlar.^[71]

Tabasaran bölgəsində yaşayan azərbaycanlılar Marağa, Xili, Pənceh, Zil, Yekraq, Dərvaq, Arak, Canaq və Yersidir. Tabasaranda azərbaycanlılar yaşayan məntəqələrin bir hissəsi ikidillidir. Bu ikidilli məntəqələrə Xuçni, Ərkit, Xyuryak daxildir. Ərkit məntəqəsinin ikidilli əhalisi həm azərbaycanlı, həm də tabasaranlıdır.^[72]

Dağıstan tərəkəmələri Dərbənd rayonunun aşağıdakı kəndlərində kompakt şəkildə yaşayırlar: Bərəkəy, Vəlikənd, Dəliçoban, Cəmikənd, Gecux, Qaradağlı, Qala, Məmmədqala, Padar, Səlik, Segelər, Tatlar, Ullu-Tərəkəmə, Çinar. Etnik baxımdan qumuqlarla qarışmış vəziyyətdə olan tərəkəmələrın bir hissəsi Xasavyurt, Qızılyurd və Çontaul rayonularının Kostek və Temuraul kəndlərində də yaşamaqdadırlar. Kostekdəki tərəkəmə məhəlləsinin adı Tərəkəməauldur.^[73]

Dağıstan böləsində azərbaycanlıların əsas məskunlaşma yerlərindən əlavə, 3 kənd vardır ki, orada azərbaycanlı kəndlərinin ətrafı qeyri-azərbaycanlı kəndləri ilə əhatələnmiş haldadır. Bu kəndlərin birinin adı Aşağı Qatruxdur. Digər ikisi isə bir-birinə yaxın məsafədə və Qızılyar bölgəsində yerləşməklə birlikdə adları, Bolşebredixinskoe və Persidskidir. Dağıstan azərbaycanlıları dağlıq, təpəlik, düzənlik bölgələrdə olmaqla, əsasən Dərbənddə yaşamaqdadırlar. S. Hacıyeva tərəkəmələrlə birlikdə onların yaşadıqları kəndlərinin siyahısın hazırlamışdır. O, Dərbəndin cənubundakı kəndlərə misal olaraq Əğlabi, Ərəblər, Mollakənd, Bayat, Mollaxəlil və s.-i, Dərbəndin təpəliklərindəki kəndlərə misal olaraq Muğartı, Kemax, Qimeydi, Rükəl, Mitəhi, Yuxarı Calğan, Zidyan, Tabasaran rayonundakı kəndlərə misal olaraq Dərvaq, Zil, Tsanak, Əraq və s. bölgələrin adını çəkməkdədir. Öz növbəsində, N. R. Dadanov Ziydan, Bilqadi, Mitəhi, Muğartı, Kemax və Dərvaq kəndlərini dağlıq məntəqələr kimi təqdim edir. Açıqı-aşkar dağlıq məntəqə olan azərbaycanlı kəndi isə Aşağı Qatrux kəndidir.^[74][75]

2010-cu ilin siyahıyaalmasına görə azərbaycanlı əhalisinin göstəriciləri bunlardı:^[76][77]

XVI əsrin ikinci yarısında Tabasaran maysumluğu iki yerə parçalandı: Qadism adlanan, şimalda yerləşən və mərkəzi Xuçni olan hissə, cənubda yerləşən və mərkəzi Cərrah kəndi olan maysumluq. E. İ. Kozubskiyə görə, Şimali Tabasaranda 5.379 azərbaycanlə yaşamışdır.^[78]

Çar Rusiyası zamanı Dağıstan azərbaycanlıları Kaspi vilayətinin Dərbənd rayonunuda, daga sonsi əisə 1860-ci ildə yaradılmış Dağıstan vilayətinin Dərbənd quberniyasında yaşamışdırlar. Bundan başqa, Qaytaq-Tabasaran dairəsində və Dərbənd şəhərində də yaşamışdırlar. Dağıstndakı rus ordusunun baş qərərgah rəisi A. V. Komarov 1866-cı ildə yazırdı ki, azərbaycanlıların türk tayfalarından mütəşəkkil olduğunu və Türki-Azərbaycan dilində danışdıqlarını yazırdı. O, eyni yolla Avar və Darginləri və onların danışdıqları dili də tərfi edirdi. Komarovun hesabatına əsasən, azərbaycanlılar o zaman Dağıstanın 29 məntəqəsində yaşamaqda idilər və onların ümumi olaraq sayları 18.250 nəfər idi. Onlardan 11.649 nəfəri Dərbənd şəhəri ərazisində, 6.601 nəfəri isə Qaytaq-Tabasaran dairəsində yaşamaqda idi.^[79]

1886-cı ildə həyata keçirilmiş ailə hesablamalarına görə, Dağıstanda 13.697 azərbaycanlı yaşamaqda idi və onlar bu sayla ümumi əhalinin 2.31 faizini təşkil edirdilər.^[80] Ensiklopedik lüğət olan "Brockhaus və Efron"un 1893-cü ildə yazdığına görə, Dağıstanda 11.473 nəfər azərbaycanlı yaşayırmış.^[81] 1897-ci il ümumisiyahıyaalınması isə göstərdi ki, orada 32.143 nəfər azərbaycanlı yaşamaqdadır.^[82] Hərbi şərqşünas və leytenant-general N. N, Belyayevski 1902-ci ildə Qafqaz Hərbi Dairəsi zabitlərinin Çeçenistan, Dağıstan və Ləzgi xəttinə olan ekspedisiyasına komandanlıq etmişdir. O, Azərbaycan tatarlarının (yəni, türklərinin) sayının 20 min nəfər olduğunu, Qaytaq-Tabasaran dairəsinin sahil boyu və Dərbənd bölgələrində yaşadıqlarını, eyni zamanda da əsasən sünni məzhəbində olduqlarını yazmışdır.^[83]

XXI əsrin əvvəllərində ölkə üzrə milli artım göstəriciləri 12 faiz olduğu halda, Dağıstan azərbaycanlıları 18.5 faiz göstərici ilə ən yüksək göstəriciyə sahib olmuşdurlar. Həmçinin, ölüm göstəriciləri də onlarda 6.5 faiz olmaqla aşağı olmuşdur.^[84] 1926-cı ildə həyata keçirilmiş ilk Sovet siyahıyalınmasına görə isə, Dağıstanda 23.428 nəfər azərbaycanlı yaşamışdır. Bu şəxslər həmin zaman siyahılara türk kimi salınmışdır.^[85] 2010-cu ildə aparılmış siyahıyaalınma zamanı isə onların sayı 130.919 nəfərə çatmışdır.^[86]

Dərbənd şəhərində isə azərbaycanlılar əhalinin 31.75 faizini təşkil edirlər və say etibarilə ləzgilərdən bir qədər azdırlar.^[87]

Vladimir Bartold XV-XVI əsrlərdən bəhs edərkən yazır:^[96]

Bu zaman Dərbənd artıq ərəb şəhəri kimi yox, türk şəhəri kimi təsvir edilir...Bizim ərəb əhalinin nə zaman və necə yeni gələn türk əhali ilə əvəz edilməsi barədə məlumatımız yoxdur. Bu öroses aşkar şəkildə Azərbaycanın və İranın yerdə qalan şimal-qərb hissəsinin tədricən Səlcuqlu sülaləsindən etibarən türkləşməsi ilə əlaqəlidir, hər bir halda, yuxarı bəhs edilən Seyfəddin əl-Sulami adı göstərir ki, XII əsrdə Dərbənddə türklər yox, ərəblər üstün idilər.

D. Ancello adlı venesiyalı səyyah da Dərbənd "tatarlarından" bəhs etməkdədir. İvan Petruşevski yazır ki, burada nəzərdə tutulan tatarlar azərbaycanlılardır, lakin eyni zamanda əlavə edir ki, avropalılar həmin zaman "tatar" və "türk" kimi ifadələr ilə müxtəlif türkdilli tayfaları təsvir etmək üçün istifadə edirdilər.^[97] Adı məlum olmatan XV əsr səyyahı və taciri də öz hesabatında yazır ki, Dərbəndin ətrafında olan ərazilərin sakinləri həm çərkəzcə, həm də türkcə danışmaqdadırlar. O, bundan sonra izah edir ki, bu dillər Qafqaz və Türk dillərindən biridirlər. Bu deyilənləri əsas gətirərək A. E. Kriştopa o nəticəyə gəlir ki, "XV əsrin sonlarında Dərbənd bölgəsinin etnoqrafik forması müasir dövrdəkinə artıq bənzəməkdə idi: Dərbənd dağıstanlılar və azərbaycanlılar tərəfindən məskunlaşdırılmış halda idi".^[98]

Zaman keçdikdə, Dərbənddəki azərbaycanlıların sayı fərqli sülalə şahlarının əhali köçürmələri siyasəti nəticəsində dəyişməyə başladı. Şahlar buraya daha çox türk tayfası köçürməklə bölgədə öz hakimiyyyətlərini gücləndirməyə üstünlük verirdilər. Səfəvi hökmdarı I İsmayıl Dərbəndi 1510-cu ildə ələ keçirən zaman şəhərə Rumlu və Qaramanlı tayfasından 500 ailəni köçürmüşdür. I İsmayıl daha sonra Bayat tayfasından da ailələri buraya köçürtdürmüşdür. 1540-cı ildə I Təhmasib qızılbaş tayfalarından 400 ailəni yenidən Dərbəndə köçürdü. I Abbasın hakimiyyəti dövründə isə Dərbənddəki sünnilər təzyiqlərə məruz qalıb, şəhərdən uzaqlaşdırıldılar. Abbas şəhərə Qızılbaş tayfalarından qarnizon yerləşdirirdi və bunun ardınca, yarımköçəri Bayat və Ustaclı tayfalarından 400 ailə də şəhərə köçürüldü.^[65] 1638-ci ildə şəhəri ziyarət etmiş alman səyyahı Adam Olearius Dərbənd barədə ətraflı məlumat yazmışdır. Onun yazdığına görə, bu zaman şəhər 3 hissəyə bölünmüşdü, şəhərin ən yüksək yerində hakim, onun toplarla silahlandırılmış 500 döyüşçüsü yaşayırdılar. Döyüşçülər Ayrımlı və Koydurşa tayfasından toplanmışdılar. Şəhərin orta hissəsində isə iranlılar toplanmışdılar...Aşağı hissədə isə, yunanlar tərəfindən məskunlaşdırılmışdı. Bu yerin adı hələ də Şəhər-Yunandır.^[99] A. V. Komarovun 1873-cü ildə yazdığına görə, Dərbənddə burada yaşayan türk tayfaları hələ də türk-azərbaycan dilində danışaraq seçilirdilər. Buradan belə nəticə çıxır ki, 1870-ci illərə qədər Dərbənd azərbaycanlıları nəinki açıq-aşkar etnik kimliyə malik idilər, hətta bəzi tayfa fərqlərini də qoruyub saxlamışlar.^[7]

Dağıstanın Rusiyaya ilhaq edilməsindən sonra rus statistik göstəriciləri tez-tez Dərbənddə yaşayan müsəlmanlardan bəhs etməkdədir. Bu məsələyə toxunan Z. Mahmudova inanır ki, XIX əsrin birinci yarısına aid statistikalarda müsəlmanlardan bəhs edilərkən azərbaycanlılar nəzərdə tutulur. O, ilk öncə bu fikrini onunla əsaslandırır ki, ümumiyyətlə Cənubi Qafqaz və Şimali Qafqaz ərazilərində qeyri-azərbaycanlı şəhər əhalisi azlıq təşkil etməkdə idi. İkincisi, müəllif bildirir ki, XIX əsrin birinci yarısına dair informasiya ilə indiki illəri müqayisə etdiyimiz zaman şəhər əhalisi arasında "Türk Tatarlardan" və ya "Azərbaycan tatarlarından" başqa hansısa müsəlman əhalinin varlığını göstərən işarə yoxdur. O hesab edir ki, o dövrdə Dərbəndə bitişik ərazilərdə yaşayan bəzi Dağıstan millətləri açıq-aşkar etnik mənsubiyyətə malik olmamış ola bilərlər, lakin eyni zamanda onlar Azərbaycan dilindən fərqli öz dillərində danışırdılar və buna görə də yerli rəhbərlik onları "dağlılar." "və ya "ləzgilər" kimi də qeyd edə bilərdi.^[100] 1836-cı ildə rus müəllifi yazırdı:

Dərbəndlilər Qafqazın hüdudlarından kənarda yerləşən digər şəhərlərdə yaşayan müsəlmanlardan, xüsusən də, hər ehtimala qarşı, mənşəyi ortaq olan bakılılardan az fərqlənir; lakin onlar xarici görünüşcə qonşularına - dağların sakinlərinə heç də bənzəmirlər və Dərbənd sakinlərinin dəstəsində istənilən dağlını asanlıqla ayırd edə bilərsiniz.^[100]

1860-1870-ci illərdə Dağ yəhudiləri və ruslar da Dərbənd əhalisi arasına qatıldılar, lakin hələ də azərbaycanlılar say olaraq çoxluğu təşkil etməkdə idilər.^[35] 1886-cı ilə aid informasiyaya əsasən, Dərbənd şəhərində 8.697 nəfər azərbaycanlı yaşamaqda idi, onlardan sonrakı yerdə isə 1.830 nəfərlə yəhudilər gəlməkdə idi.^[101] 1902-ci ildə şəhərin polis rəisi Regional Statistika Komitəsinə bildirdiyi hesabatına qeyd edirdi ki, şəhərin yuxarı hissəsi tatarlardan ibarət ikən, cənub məhəlləsi yəhudilərdən ibarət idi.^[102] E. Kozubskiyə görə, Dərbəndin əhalisi əsasən "şiə məzhəbində olan Azərbaycan tatarlarından ibarətdirlər". O, həmçinin azərbaycanlıların tez-tez farslarla səhv salındığını, lakin onların ortaq məzhəbdən başqa heç bir ümumi nəyəsə sahib olmadıqlarını da qeyd edirdi.^[100]

1926-cı ilə aid statistika göstərir ki, şəhərdə 7.831 nəfər Türk (yəni azərbaycanlı) yaşmaqda idi. Onlardan sonra isə, 6.597 nəfər yəhudi, 5.499 nəfər rus, 868 nəfər ləzgi, 812 nəfər erməni, 432 fars və digərləri yaşamaqda idi.^[103] Azərbaycanlıların uzun müddət şəhərdəki əhalinin əksəriyyətini təşkil etməsinə baxmayaraq, XIX əsrin ikinci yarısında bu vəziyyət dəyişdi. Dərbənddə gedən güclü urbanizasiya nəticəsində şəhərə güclü ləzgi, ağul, tabasaranlı və digər Dağıstan xalqlarının axını yaşanmışdır. 2002-ci siyahıyaalınmasına görə, ləzgilər artıq azərbaycanlılar say etibarilə bir qədər keçməyi bacarmışdı.^[104] Bu zaman ləzgilər əhalinin 32.6 faizini təşkil edərkən, azərbaycanlılar 31.7 faizini təşkil etməkdə idilər.^[105]

Din baxımından Dağıstan azərbaycanlılarının çox hissəsi sünni, az bir hissəsi isə şiə məzəbindədirlər. Dağıstan tərəkəmələri də, eyni zamanda sünni məzhəbinə aiddirlər.^[106] XIX əsrin sonlarında Həsən Əlqadari yazırdı ki, Dərbənd əhalisinin əksəriyyəti və Ulus Mahalın bir sıra kəndləri On iki imam şiəliyində ikən, tərəkəmələr sünniliyin Hənəfi məzhəbində idilər.^[107]

Şiəliyin Dağıstana daxil olmasının başlanğıcı XVI əsr olaraq götürülür. S. Hacıyevanın bildirdiyinə görə, Səfəvi şahı I İsmayıl 1509-cu ildə Dərbəndi ələ keçirdikdən sonra şəhərin sünni Şafi insanlarını şiəliyə keçməyə məcbur etmişdir.^[108] Bir başqa hekayəyə görə, I İsmayıl Şəki, Şirvan, Bakı, Dərbənd və başqa vilayətləri ələ keçirdikdən sonra bu vilayətlərdə İmam Əlinin məzhəbini yaymağa başladı.^[108]

Rusiya vilayət administrasiyasının nümayəndələri qeyd ediblər:

Dərbənd əhalisinin daha çox Əlinin ardıcılları olması, ümumiyyətlə Rusiya hökumətinə sadiq olması siyasi baxımdan mühümdür, çünki bütün Dağıstan sünnilərə məxsusdur. Bunu 1831-ci ildə Qazi Molla qalanı mühasirəyə alması zamanı özünü sübut etdi: nə onun fanatik öyüd-nəsihətləri, nə də əhəmiyyətli sayda şəhər divarları altına gətirdiyi dağlılar heç bir rol oynaya bilmədilər: onlar [dərbəndlilər] bütün hücumları inadla dəf etdilər və sonra ruslara dağıstanlıları qovmaqda səylə kömək etdilər.^[109]

1897-ci il siyahıyaalınmasının nəticələrinə görə Dağıstan vilayətində yaşayan 32143 azərbaycanlıdan 32127 nəfəri müsəlman, 10 nəfəri pravoslav, 3 nəfəri yəhudi idi.^[110]

Digər dünya şiələri kimi Dərbənd şiələri də hər Məhərrəm ayının 10-da İmam Əlinin oğlu Hüseynin Kərbala döyüşündə öldürülməsi hadisəsini mərasimlərlə qeyd edirlər. Bu mərasim Aşura adlandırılmaqdadır. Dərbənd şəhərində keçirilən Aşura günü barədə ilk məlumat XVIII əsrdə yaşamış İ. Lerx tərəfindən verilməkdədir.^[111] Dərbəndli alim Mirzə Kərim bəy Şuayb (ö. 1895) öz əsərində Azərbaycan dilində təşkil edilən Şaxsey-Vaxsey mərasimi barədə yazmışdır.^[112]

Bu gün şiə müsəlmanları matəm və dəfn mərsiyə oxuyur, həmçinin həmin hadisələrin epizodlarını əks etdirən xüsusi teatr tamaşaları təşkil edirlər. Dərbənddə Aşuranın özünəməxsus xüsusiyyətləri var: onun bəzi ayinləri Azərbaycan və İrandakılardan fərqlənir və bu hadisənin xalq tərəfindən şərh edilməsi ilə şiə ilahiyyatçılarının fətvaları arasında fərq var.^[104]

Məhərrəm ayının ilk 10 günündə şiələr məscidlərə gedirlər. Məsciddə müqəddəs hesab edilən şiə dini ədəbiyyatı və Quran oxunulur, lakin yeniyetmələr, istəsələr, dəmir zəncirlərdən düzəldilmiş qamçılarla özlərini qamçılayırlar. Doqquzuncu gün nəziri yerinə yetirənlər qoç qurbanı kəsirlər və əti kasıblara paylanır. Kulminasiya aksiyası onuncu günün (Aşura günü) axşamı, Dərbənd şiələrinin Cümə məscidinə toplaşaraq burada öz dini ayinlərini icra etdikləri zaman baş verir. Axşama doğru hamı yaxınlıqdakı evlərə dağılır, orada qohum və dostlar toplaşır. Bu məclislərdə müqəddəs mətnlər oxunur; “Hüseyniyyə” adlanan “Şahsey-Vaxsey” ritualı icra olunur. Gecənin qaranlığında, səhərə yaxın mərasimin bütün iştirakçıları küçələrdən birinə enərək Xəzər dənizinə tərəf gedirlər, ona yaxınlaşaraq öz arzuları ilə suya notlar atırlar. Oxşar bənzəmələr İranda da var.^[113] Sübh açılmazdan əvvəl möminlər yenidən məscidə və həyətə toplaşırlar, orada təyin olunmuş vaxtda (peyğəmbərin nəvəsi Hüseynin vəfat etdiyi saat) seyidlər (peyğəmbərin nəslindən olanlar) Hüseynin portretini çıxarırlar. Daşınandan sonra həyətin ortasına ağ göyərçinlər buraxılır, bundan sonra hamı evə gedir. Aşura gününün bütün günü, o cümlədən gecəsi şiələr yatmamalıdır.^[113]

Tədqiqatçılar Aşuranı "şəhərin azərbaycanlı şiə əhalisinin şəxsiyyət göstəricisi" hesab edirlər.^[104]

Dağıstan azərbaycanlıları Azərbaycan türkcəsinin Dərbənd və Tərəkəmə dialektini danışmaqdadırlar.^[114] Azərbaycan türkcəsinin Aşağı Qatrux kəndində danışılan ləhcəsi də fərqlilik təşkil etməkdədir və içində Lak dilinin təsirini daşımaqdadır.^[115] Dərbənd ləhcəsi Azərbaycan dilinin şərq dialektləri qrupuna daxil ikən, Tərəkəmə ləhcəsi Şərq dialektlərinin Quba və Şamaxı şivələri qrupuna bənzəməkdədir.^[116][117] Dağıstandakı bütün azərbaycanlıların danışıq dili - həm tərəkəmələrin, həm Dərbənddə yaşayan şəhərlilərin, həm Tabasaranda yaşayanların - qonşu xalqların danışıq dillərindən, xüsusən Tat və Qumuq dillərindən təsirlənmişdir.^[114]

2010-cu ilin siyahıyaalınması nəticələrinə görə, Dağıstanda yaşayan 130.919 nəfərin 129.620 nəfərinin ana dili Azərbaycan dili ikən, 426 nəfərin rus, 161 nəfərin Ləzgi, 110 nəfərin Tabasaran, 45 nəfərin Dargin, 44 nəfərin Avar, 37 nəfərin Qumuq, 18 nəfərin Ağul, 16 nəfərin Tat, 10 nəfərin Lak, 10 nəfərin Rutul, 3 nəfərin Andean, 1 nəfərin Karata və 1 nəfərin də Saxur dili olmuşdur.^[118]

Əsrlər boyunca xüsusən Dağıstanın cənubunda Azərbaycan dili lingua franca kimi istifadə edilmişdir.^[119] Dağıstanda yaşayan xalqlar öz aralarında kommunikasiya qurarkən bu dildən istifadə etmişdirlər. Azərbaycan dilinin bu funksiyası XVI-XVII əsrlərdə xüsusən geniş yayılmışdır.^[120] Etnoqraf və statistikaçı Nikolay Zeydliç də Dağıstanın bu hissəsində Azərbaycan dilindən umumi danışıq dili kimi istifadə edildiyindən bəhs etməkdədir.^[121] 1836-cı ilə aid olan qaynaqda qeyd edilmişdir ki, Dərbəndin yerli müsəlmanları Tatar (yəni Azərbaycan dili və ya türkcəsi) dilindən istifadə etməkdədirlər, lakin bu dil "təkcə müsəlmanlar arasında yox, ermənilər və yəhudilər arasında da geniş istifadə edilməkdədir".^[122]

Dağıstanın Samur bölgəsində Azərbaycan dili XVIII-XIX əsrlərdə geniş yayılmışdı.^[119] Bu dil Samur vadisində yaşayan xalqlar arasında ümumi kommunikasiya dili kimi istifadə edilməkdə idi.^[123] Azərbaycan dilinin bu xüsusiyyəti XIX əsrdə yaşamış Qafqaz üzrə mütəxəsis və məxsusi olaraq Qafqaz xalqlarının dillərini araşdıran P. K. Uslar tərəfindən də qeydə alınmışdı.^[121]

XIX əsrə qədər Azərbaycan dili, Qumuq və Avar dilləri ilə birlikdə Dağıstanın təpəliklərində və düzənliklərində lingua franka funksiyası icra etmişdir.^[121] Dağıstanı XIX əsrin sonlarında ziyarət edən K. F. Gan bildirirdi ki, "demək olar ki, bütün Dağıstanda türk-tatar dilinin, belə demək mümkünsə, beynəlmiləl dil kimi qəbul edilir". Eyni zamanda, onun Dağıstanın müxtəlif xalqları arasında Azərbaycan dilini qeyri-bərabər səviyyədə bilinməsi ilə bağlı da qeydləri mövcud idi:^[121]

O ki qaldı yoldaşımın danışdığı türk-tatar dilinə...o, Samur mahalında bizə böyük xidmətlər göstərdi, Qazıqumuxda onu az başa düşdülər və o, [yəni, Azərbaycan dili orada yaşayanlara] artıq avarlara tamamilə yad idi.

Dağıstanın cənubunu ziyarət etmiş, botanik və entomoloq A. K. Becker bunları yazmışdı:

Türk-Azərbaycan dialekti Tat dialektini tədricən sürətlə əvəz etməkdədir, bu dil Cənubi Qafqazın müsəlman əyalətləri və Dərbənd sakinləri ilə münasibətlər üçün əhəmiyyətli olduğuna görə onu öyrənməyə könüllü olan. dağlılar arasında da yayılmışdır. Eyni ləhcədən tez-tez onlarla qohum olan, lakin əvvəlcə onlara anlaşılmaz dillərdə danışan dağlılar da istifadə edirlər.

Həsən Alkadariyə görə, çoxdilli insanlar görüşdükləri və ya kommunikasiya qurduqları zaman ya Azərbaycan dilində, ya da. Cağatay Türkcəsində (yəni Qumuq dilində) ünsiyyət qururdular. O, onların "necəsən", "haradan gəlirsən" kimi korlanmış nitq ifadələrindən istifadə edərək "bir təhər öz işlərinin" öhdəsindən gəldiklərini də qeyd edir.^[124] Başqa müəlliflərin də qeydlərindən aydın olur ki, dağlıların çox hissəsi Azərbaycan dilini sərlis bir şəkildə istifadə edirmişlər. Məsələn, Dağıstanda olmuş latviyalı yazıçı E. Birzniek-Upit də qeyd edir ki, "söhbətlər tatar dilində, Azərbaycan ləhcəsində gedir. Bu, yerli rusların və bütün yetkin ləzgilərin də vəhşicəsinə danışdıqları danışıq dilidir...".^[125] Rus dilçisi və etnoqrafı L. P. Zaqurski də aşağıdakı sözləri qeyd etməkdədir:^[126]

Azərbaycan ləhcəsi Dağıstanın cənub-şərqində dərin kök salmışdır: kifayət qədər ucqar rayonlardan olan alpinistlər Dərbəndə gəlirlər, çox vaxt hətta tatar dilini öyrənmək üçün pulsuz əməklə məşğul olurlar...Bundan başqa, biz şəxsən şahid olmuşuq ki, Azərbaycan dialekti Dağıstan dağlılarının çətin çatılan yerlərində belə yayılmağa başlamışdır. Əndianlar və ya Dağıstanın bu hissəsinin dağlıları buna misaldır, kim ki Cənubi Qafqazın müsəlman əyalətlərini ticarət məsələləri üçün ziyarət edir onlar Tatar dilini tamamilə sərbəst şəkildə danışırlar.

Ağullar arasında "yalnız Azərbaycana otxodnik kimi gedənlər azərbaycanca danışa bilirdi".^[127] Xorsex adlı Lak kəndində də buna oxşar vəziyyət var idi.^[128] Mövsümlük işçi hesab edilən otxodniklərin fəaliyyət sayəsində Azərbaycan dili Arçinlər arasında yayılmağa başlamışdı.^[129] Azərbaycan dili Kirki və Varsit kimi Dargi kəndlərinin sakinlərinin öz doğma dilləri olan Qaytaq dilindən sonra ikinci dilləri olmuşdu. Hətta Dargi ailələri öz övladlarını 3-4 aylıq azərbaycanlı ailələrinə qalmağa göndərməklə onların dillərini öyrəntməyə çalışırdılar.^[130]

26 sentyabr 1861-ci ildə Samur bölgəsində açılan ilk dünyəvi məktəb olan Axtı məktəbində iki dil - Rus və Azərbaycan dilləri - tədris edilməkdə idi.^[123] Bu mətkəbdə Azərbaycanlı müəllim və etnoqraf Məhəmmədhəsən Əfəndiyev bir müddət Azərbaycan dilini tədris etmək üçün işləmişdi.^[131][132] XX əsrin əvvəllərində Ləzgi milli teatrının ilk səhnələşdirilən əsərləri Azərbaycan dilində yazılmış və ifa edilmişdi. Qeyd etmək lazımdır ki, ilk Ləzgi milli teatrı 1914-cü ildə yaradılmışdı.^[133]

Ləzgi, Rutul və ya Tabasaran xalqlarından olsalar da, bir çox dağıstanlı şairlər təkcə Azərbaycan dilində əsərlər yazmamış, həm də bu dildəki ədəbi əsərlərdən öz əsərlərini yazarkən təsirlənmişdirlər. Ləzgi şairi Aşıq Süleyman Stalski onun əsərlərini rus dilinə tərcümə edən, ədəbiyyat tənqidçici, yazıçı və şair E. Kapiyev ilə (Kapiyev özü Lak millətindən idi) bu dildə ünsiyyət qururdu.^[134] Kapiyev 1940-cı ildə keçirilən folklorşünasların konresində demişdi:^[135]

Dəftərdə özüm üçün müfəssəl sətirlərarası variantı tərtib edərkən və redaksiya deyilən iş gedərkən Süleyman öz şeirlərini mənə Türkcə [Azərbaycan türkcəsi] diktə və şərh edirdi.

1923-1928-ci illərdə Azərbaycan dili Dağıstan məktəblərində yeganə tədris dili olmuşdur.^[136] Sovet hökumətinin elan etdiyi muxtariyyət hüququndan istifadə edən Dağıstan milli dövlət quruculuğunun ideoloqları da Türk dilinə vurğu edirdilər. Dağısta Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin katibi olmuş N. Samurski inanırdı ki, yerli məktəblərdə tədris yalnız Türk dilində tədris edilməlidir, çünki yerlilər Rus dilinə nifrət etməkdədirlər, digər yerli dillərin isə tədrisatda istifadə edilmək üçün potensialı yoxdur.^[137] Karpov bu barədə yazırdı:^[137]

Əgər nəzərə alsaq ki, belə bir plana uyğun olaraq, yaxın gələcəkdə bütün Dağıstan ziyalıları “türkcə” danışıb yazmalı idilər, onda rus dili bütün rəsmi təcrübəni tərk etmək məcburiyyətində qalacaqdı.

1926-cı il siyahıyaalınması həyata keçirilərkən Kürə, Samur və Qaytaq-Tabasaran dairələrində şəxsi vərəqələr yalnız Türk dilində hazırlanmışdı.^[a] O dövrdə Azərbaycan dili “türk dili” adlanırdı. Dağıstanın digər yerlərində isə bu vərəqələr rus dilində hazırlanmış vəziyyətdə idi.^[138] Dağıstanın ilk mədəni, maarif, ədəbiyyat və incəsənət jurnalı olan "Maarif Yolu" Azərbaycan dilində yayımlanmaqda idi.^[131] 1932-ci ildə rutulların məskunlaşdığı və mərkəz olan Rutul kəndində çıxan və "Qızıl Çoban" adlı qəzet də Azərbaycan dilində yayımlanmaqda idi.^[139] Hər bir halda, 1928-ci ildən etibarən yerli dillər Azərbaycan dilini sıxışdırmağa başladı və ilkin olaraq Qumuq dili birinci yerə qoyuldu və artıq 1933-cü ildə ümumi modelə görə birdən-birə 11 dilin (1936-cı ildən - 12 dil) sürətli inkişafı başlandı.^[140]

1936-cı ildən 1994-cü ilə qədər qüvvədə qalmış Dağıstan MSSR-ın gerbində "RFSR", "Dağıstan MSSR" və "Bütün Dünya Proleteriatları, Birləşin" ifadələri müxtəlif dillərdə, eləcə də Azərbaycan dilində də yazılmışdı.^[141]

Cənubi Dağıstanda XX əsrin ortalarında Azərbaycan dili hələ də müxtəlif xalqlar arasında kommunikasiya dili olaraq qalmaqda idi. 1950-ci illərin əvvəllərində Sovet etnoqrafı L. Lavron qeyd edirdi:^[142]

Cənbubi Dağıstanda, demək olar ki, hər yerdə Azərbaycan dili ikinci dildir.

O, məlumat verirdi ki, rutullar "evdə, işdə və məclislərdə öz ana dillərindən istifadə edirlər, lakin məclislərdə bu dili bilməyənlər (ləzgilər, saxurlar və s.) varsa, danışanlar daha çox Azərbaycan dilində danışırlar".^[143] Azərbaycan dilindən, həmçinin Rutul kəndlərində kollektiv fermaların və kənd sovetlərinin rəsmi iş gedişatında da yazı dili kimi istifadə edilirdi.^[144] Kitabxanalara gəlincə, o zaman onlar əsasən rusdilli kitablar ilə zəngin idilər. Belə ki, Şinaz kəndinin daxma-oxu otağının kitabxanasında 1000 kitabdan cəmi 30-u Azərbaycan dilində idi.^[144]

Keçmişdə Azərbaycan dili Ağul kəndi olan Burşaqda əsas tədris dili ikən, Tsirx kəndində bu funksiya Dargi dili tərəfindən icra edilməkdə idi. Ağulların yaşadıqları digər yerlərdə isə Ləzgi dili tədris dili kimi istifadə edilməkdə idi.^[145] 1938-1952-ci illərdə Saxur məktəblərində tədris prosesi Azərbaycan dilində həyata keçirilirdi, lakin sonradan bu rus dili ilə əvəz edildi.^[146] 1952-ci ildə bir çox Rutul kəndlərindəki məktəblərdə də Azərbaycan dili əsas tədris dili olmaqda idi. Belə məktəblərdə oxuyan uşaqlar məktəbə daxil olarkən artıq müəyyən qədər azərbaycanca sözü bilir və bu dildə müəyyən ifadələr istifadə etməkdə olurdular.^[144] 1938-ci ildə rutullar üçün yazı dilinin yaradılmasının yersiz hesab edilməsinin səbəblərindən biri də məhz bu idi. L.İ. Lavrov buna səbəb kimi "rutulların Azərbaycan dili kimi inkişaf etmiş bir dili hamılıqla bilməsi"ni göstərməkdə idi.^[127] Bir digər etnoqraf G. A. Sergeyeva rutullar barədə danışarkən qeyd edirdi:^[147]

Artıq yazı dilləri olan qonşularının - azərbaycanlılarının dillərini bilən kiçik xalq üçün yazı dili yaratmağın heç bir məntiqi yoxdur.

Rutul kəndi olan Xnovda yaşayan əhalinin 90-95 faizi Azərbaycan dilində danışmaqda idi. Onlar kəndin yerləşdiyi bölgənin çox hissəsində məskunlaşan ləzgilərlə qarşılaşdıqları zamanı bu dildən istifadə edirdilər.^[148] Bu dil hələ də Saxur xalqı arasında güclü təsirə malikdir. 1952-ci ildə Dağıstan saxurlarının 88 faizi və 1982-ci ildə 87.9 faizi azərbaycanca danışa bilməkdə idi.^[142] 1960-cı illərdə Arçin xalqı arasında aparılmış araşdırma sayəsində bəlli olmuşdu ki, onların 6 faizi azərbaycancanı bilməkdə imişlər.^[149]

İki etnik icmanın uzunmüddətli təması zamanı meydana çıxan ikidillilik ona gətirib çıxardı ki, Azərbaycan dili digər dilləri ünsiyyət vasitəsi olmaqdan sıxışdırıb çıxartdı. XVIII əsrin sonları, XIX əsrin əvvəllərində azərbaycanca artıq tabasaranlıların ikinci dili olmuşdu. Bu dilin təsiri 1860-cı illərdə daha da güclənmişdi.^[150] Azərbaycan dilinin Tabasaran dilini əvəz etməsi prosesi Tabasaranın cənubunda baş verməkdə idi. Azərbaycanlıların yaşadıqları yerə nisbətən uzaq olan Şimali Tabasaranda isə yalnız kişi əhali azərbaycanca danışa bilirdi və burada azərbaycancannı təsiri cənub ilə müqayisədə zəif idi.^[150] Tabasaranlar üçün Azərbaycan dili təkcə iqtisadi, ailə və məişət əlaqələri (o cümlədən tez-tez bu iki etnosun nümayəndələrindən qarışıq nikahlar olurdu) olan və ticarət yollarının ərazisindən keçdiyi yaxın qonşunun dili rolunu oynamırdı; onun vasitəsilə dərbənd azərbaycanlıları ilə ticarət məsələlərində əlaqə saxlaya bilirdilər.^[151]

Öz doğma dilini itirmə faktlarına XIX əsrin ikinci yarısında da rast gəlmək mümkündür. Məsələn, 1870-ci illərdə dilçi və etnoqraf L. P. Zagurski qeyd edirdi ki, tabasaranlılar tədricən daha çox öz doğma dillərini unudurlar və bu dilin yerini azərbaycanca doldurur.^[151] A. K. Becker də eyni dövrdə yaşanan bu proses barədə yazmışdı:^[152]

Türki-Azərbaycani dialekti bəzi dağlı dilləri üzərində əhəmiyyətli təsirə malikdir və Dərbəndə yaxın yaşayan tabasaranlılar tədricən daha çox öz doğma dillərini unutmaqdadırlar.

1890-1907-ci illərdə nəşr edilmiş Brockhaus və Efron Ensiklopedik Lüğətində də buna bənzər qeydlərə rast gəlinməkdədir:^[153]

Sonuncu ilə [Azərbaycan türkləri nəzərdə tutulur] yaxın əlaqələrə və davamlı münasibətlərə görə, tabasaranlılar özlərinin Azərbaycan dialektini qəbul etməkdə və təricən öz doğma dillərini unutmaqdadırlar.

Hətta bu proses XX əsrin ikinci yarısında da davam etməkdə idi. 1959-cu ildə Tabasaranı ziyarət etmiş L. Lavrov yazırdı ki, "Tabasaran dili regionda demək olar ki, hamının bildiyi Azərbaycan dili tərəfindən əvəz edilməkdədir".^[154]

XX əsrin əvvəllərində Dağıstan dillərini araşdıran alman dilçi və etnoqraf A. Dirr tərəfindən də digər xalqların azərbaycanca bilməsi faktı qeydə alınmışdır:^[121]

Tabasaranlılar arasında Tatar dilinin bilinməsi geniş yayılmışdır, lakin bu Dağıstanın şərqində və cənubunda belədir və qadınlar qadınlar bunu heç bilmir.

Eyni zamanda o, Tabasaran dilini Türk dillərindən biri kimi sinifləndirmişdir:^[155]

Tabasaran dilində bir sözün saitlərini bir-biri ilə eyniləşdirmək istəyi güclüdür - bu, türk-tatar dilinə xas xüsusiyyətdir.

Bu ifadəyə əsasən azərbaycanca nəinki Tabasaran dilinin lüğətinə təsir göstərmiş, eyni zamanda onun qramatik xüsusiyyətlərini də dəyişdirmişdir.^[154]

Gündəlik həyatdan tabasaranca kimi digər dillərin də azərbaycancanın təsiri ilə yox olması hadisəsi azərbaycanlılarla tatların təmas etdikləri bölgələrdə də müşahidə edilməkdə idi. Bu Dağıstanın tatlar ilə azərbaycanlıların birlikdə yaşadıqları yerlərdə baş verməklə birlikdə, daha intensiv şəkildə yaşanmaqda idi. Tatlar baxımından özlərinin böyük qonşularının dilini danışa bilmək onlarla ticarət edə bilmə imkanı üçün əhəmiyyətli hesab edilirdi. Həmçinin, azərbaycanca bilmək tək azərbaycanlılarla ünsiyyət üçün vacib hesab edilmirdi, Dağıstanın digər cənub xalqları da bu dili bilməkdə idi. Buna görə də, azərbaycanca danışan tat eyni zamanda hə azərbaycanlılar, həm də cənubu qeyri-azərbaycanlılarla ünsiyyət qurub ticarət edə bilirdi.^[151]

Azərbaycan dilinin Tat dilini əvəz etməsi faktı XIX əsrdə A. K. Becker tərəfindən də qeyd edilmişdir.^[121] 1873-cü ildə Dərbəndin bələdiyyə başçısı A. V. Komarov Dərbəndəki tat kəndləri barədə danışarkən qeyd etmişdi ki, bu kəndlərdə son dövrdə tat dilinin Türk-Azərbaycan dili ilə əvəz edilməsi prosesi getməkdədir.^[156] Bir müddət sonra başqa bir müşahidə antopoloq K. M. Kurdov tərəfindən edilmişdir:^[157][158]

...Tatlar öz dillərində danışmaqdan yayınırlar...Rukel kəndinin sakinləri camaat olaraq hamılıqla tat dilində danışmamaq qərarına gəlmişdirlər və indi yalnız bəzi yaşlı insanlar tatca sözləri anlaya bilməkdədir, yerdə qalan sakinlər isə Tatarca danışmaqdadır. Doğma dillərinə qarşı eyni mənfi yanaşma digər Tat kəndlərinin sakinləi arasında müşahidə edilməkdədir.

1926-cı il siyahıyaalmasına görə, tabasaranlıların 7.2 faizi, tatların 7.3 faizi Azərbaycan dilini özünün doğma dili hesab etdiyini bildirmişdir.^[142] 2010-cu il siyahıyaalması isə göstərmişdir ki, azərbaycanca 361 tabasaranlının, 169 ləzginin, 99 darginin, 23 qumuğun, 22 avarın, 17 rusun, 15 lakın, 14 rutulun, 13 ağulun, 6 saxurun, 5 erməninin, 3 osetinin, 2 tatarın, 1 yəhudinin və 1 çeçenin ana dilidir.^[159]

Azərbaycan dilindən çıxmış ifadələrə, Dağıstan dillərində - xüsusən, Cənubi Dağıstan dillərində - sıx-sıx rast gəlinməkdədir. Ləzgi qrupuna daxil olan dillərin lüğət tərkibində digər türkizmlərlə müqayisədə Azərbaycan dilindən alınma əsas yer tutur. Azərbaycan sözlərinin alınma səbəbi ləzgi dillərində danışanların azərbaycanlılara bilavasitə yaxınlığı və onlar arasında çoxəsrlik sosial-iqtisadi, mədəni, tarixi və ticarət əlaqələridir.^[160]

Müasir Tabasaran dilinin lüğətində Azərbaycan dilindən alınma xeyli sayda söz vardır.^[161] Buraya müxtəlif mürəkkəb ifadələr də daxildir. Məsələn, işlətmiş apub, baxış apub, qarşılamuş apub, təbrik apub kimi ifadələr misal göstərilə bilər.^[162] Bunun nəticəsidir ki, Tabasaran dilində hal-hazırda sait harmoniyası, yəni ahəng qanunu vardır.^[163] Əkinçilik, bağçılıq və ümumiyyətlə, kənd təsərrüfatı ilə bağlı terminlərə aid olan azərbaycancadan gəlmiş ifadələr ləzgi dilində bütün digər Dağıstan dilləri ilə müqayisədə xeyli zəngindir. Belə ki, ləzgi dilinin ayrılmaz bir hissəsinə çevrilmiş alça, bostançı, yemiş, meyvə, taxıl, tum, üzüm, xarman, şel, şəftəli sözləri avar, dargin və lak dillərində yoxdur.^[164]

Hal-hazırda Azərbaycan dili Dağıstanın rəsmi dillərindən biridir.^[b] Dağıstan azərbaycanlılarının bu dildə nəşr edilən "Dərbənd" adlı qəzetləri vardır. Həmçinin, Dağıstanda Azərbaycan dilində tədris keçilən məktəblər də mövcuddur. 1978-ci ildən etibarən Rusiya Federasiyasının radiosunun bu bölgədəki ofisi gündəlik Azərbaycan dilində veriliş yayımlamaqdadır. Bu veriliş gündəlik 30 dəqiqədən ibarətdir. Bundan başqa, 1986-cı ildən etibarən televiziyada da illik 6340 saatlıq azərbaycanca verilişlər verilməkdədir.^[165]

1935-ci ildə Dərbənddə Azərbaycan Dövlət Dram Teatrı açılmışdır.^[166] Şəhərdə mütəmadi olaraq “Sevinc” Azərbaycan mədəniyyəti festivalı keçirilir.^[167]

Dağıstan azərbaycanlıları arasında yerli incəsənət fəaliyyəti tarixən inkişaf etmişdir. Bunlara misal olaraq, XVI əsr şairi Bayat Abbası, XVII əsr şairi Mahsum Dərbəndini və Dilyafruz Pərini misal göstərmək olar.^[168] Dərbəndli azərbaycanlı şairlər içərisindən Aşıq Valehlə evlənmiş Zərnigar Hacı Yaqub qızını (1722-1770) misal göstərmək mümkündür.^[169] Onun məşhur əsərləri siyahısına "Gəl" əsəri, "Valeh və Zərnigar" dastanı, "Taleh və Həqiqət" və "Deyişmələr" əsərləri (Zərnigar ilə Valehin poetik yarışması) daxildir.^[170]

XVIII-XIX əsrlərdən etibarən tərəkəmə azərbaycanlıları arasında da yazı ənənələri inkişaf etməyə başladı. Belə ənənənin baniləri Fətəli (XVIII əsrin sonlarında vəfat etmişdir), Vəlikənddən Mehrəli, Xilasə, Pirəlidir (XIX əsrin sonları, XX əsrin əvvəllərində yaşamışdır). Həmçinin, bu siyahıya Qaradağlı kəndindən olan və XIX əsrin sonları, XX əsrin əvvəllərində yaşamış aşıq-şair Xalidi, Padar kəndindən Minatullu Yusiflini də daxil etmək olar.^[171]

Dərbənd aşıq məktəbinə Yersi kəndindən Emin, Səfilli Məmməd, Vəlikənddən Fətəli, Qaradağlıdan Xalid, Ximeydidən Əhməd, Zidyanlı Aslan, Kemaxlı Gülbala, Yuxarı Calğandan Gülbala, Rukeldən Qara Qərib və İlyas, Bilhədidən Kezşahbəy, Tahirbəy və Şah İsmayıl, Yersidən Əfəndi, Dəliçobandan Nurməhəmməd, Maratdan Niftulla, Vəlikənddən Minatulla Xəlilov daxildir.^[172]

1992-ci ildən Dərbənddə Azərbaycan dilində yazan müəllifləri birləşdirən Gülüstan Yazıçılar Birliyi fəaliyyət göstərir.^[173]

Azərbaycanlılarla Cənubi Dağıstan xalqları arasında çoxillik tarixi-mədəni əlaqələr Dağıstan müəllifləri, əsasən də ləzgilər arasında azərbaycandilli ədəbi yaradıcılığın yayılmasına xidmət etmişdir. Sovet dövrü Dağıstan ədəbiyyatı tənqidçici olan. F. Vaqabovanın qeyd etdiyinə görə:^[174]

Cənubi Dağıstanda ikidillilik mərhələsi Azərbaycan dilində ədəbiyyat nümunələrinin cücərməsi ilə əlamətdar olmuşdur. Dağlarda Türk dili kimi adlandırılan bu dilin burada demək olar ki, bərabər, ədəbiyyatda isə yerli dillər ilə müqayisədə hətta daha yüksək rolu vardır.

Azərbaycan aşıq ədəbiyyatının nümunəsi olan qoşma şeirlərinin təsiri altında ləzgi ədəbiyyatınnı qoşmaları formalaşmışdır.^[175] ləzgi aşığı olan Səid Koçxyurski (1767-1812),^[176] eləcə də Mirzə Əli Axtinski (1770-1859) öz ədəbi fəaliyyətlərində Azərbaycan dilindən istifadə etmişdirlər.^[177]

Ləzgi yazılı ədəbiyyatının yaradıcısı hesab edilən Yetim Emin (1838-1884) öz əsərlərini həm, Ərəb, həm Azərbaycan, həm də Ləzgi dillərində yazmışdır.^[178] Bundan əlavə, onun babası Cəlil və ulu babası Abukar da öz şeirlərini Azərbaycan dilində yazmağı üstün tutmuşdurlar.^[179] Həmçinin, Yetim Emin uşaqlıqdan yaradıcılığına bələd olduğu Azərbaycan şairi Vaqif yaradıcılığının güclü təsirinə məruz qalmışdır.^[180] Vaqifin təsiri Eminin həm ləzgidilli, həm də azərbaycandilli yaradıcılığında yaxından hiss edilir. Bu xüsusiyyət ən çox onun azəbaycandilli yaradıcılığının erkən mərhələsinə xarakterikdir.^[180] O, ilk dəfə Füzulinin əsərlərini Ləzgi dilində tərcümə etmişdir.^[180] Onun Azərbaycan dilində yazdığı ən məşhur əsərlərdən biri "Şamilin əsir edili barədə" adı daşımaqdadır.^[181] Yetim Eminin də yaradıcılığı Səid Koçxyurskinin yaradıcılığı kimi şifahi xalq ədəbiyyatının yazılı hala salınmış versiyası idi və buna görə də, özündə güclü Azərbaycan ədəbi təsirini ehtiva etdirməkdəydi.^[182]

Bir digər məşhur Ləzgi aşığı olan Süleyman Stalski (1869-1937) də öz ədəbi yaradıcılığın Azərbaycan dilində yazdığı şeirlərlə başlamışdır.^[183] Onun azərbaycanca yazdığı əsərlərindən ən məşhurları "Mulle", "Qafqaz", "Kolxoz" əsərləridir.^[184] Bunun üzərinə o, Sovet Yazıçılarının I Ümumittifaq Qurultayında oxunan bir şeir bəstələmişdir[185]. S.Stalskinin arxivində Azərbaycan dilində cəmi beş yüz misraya yaxın 12 şeir var.^[185] ​ Rutul şairləri olan Xəzərçi Hacıyev və Cəmisab Salarov da öz əsərlərinin bir qismini Azərbaycan dilində yazmışdırlar.^[186] Tabasaranlı şair Hacıməhəmməd Zyurdyaqski (XVIII əsr) də Azərbaycan dastanlarını həm Tabasaran, həm də Azərbaycan dilində yaratmışdır.^[187] Tabasaranlıların həyatında mühüm yer tutan ədəbi abidələr sırasında Azərbaycan dastanı “Aşıq Qərib” də var idi.^[188]

Cənubi Dağıstanda fəaliyyət göstərmiş ilk alim olan Hacı Məhəmməd əz-Zirdaği (1664/1669-1721/1728) öz elmi əsərlərini Azərbaycan dilində yazmışdır. O, bu dildə dəqiq elmlərə, ədəbiyyat tarixinə, etnoqrafiyaya dair materiallar hazırlamışdır. O, bu dildən başqa, ərəb və fars dillərindən də istifadə etmişdir.^[189]

Ləzgi dünyəvi yazılı ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi, şair və alim Həsən Alkadari (1834-1910) 1892-ci ildə Dağıstanın tarixinə dair çoxsaylı şərhlərlə şərq yazılı məlumatlarının toplandığı “Əsər-i Dağıstan” əsərini Azərbaycan dilində yazmışdır. Əsərdə Alkadarinin müşahidələri və poetik əlavələri də vardır.^[182]

Qafqazda məşhur əsər olan "Dərbəndnamənin" ərəb, fars, qumuq və lak dillərindəki əlyazmalarından başqa azərbaycandilli əlyazması da dövriyyədə idi.^[190] Bu salnamə ərəb və fars mənbələrindən çıxarışlar əsasında tərtib olunmuş bir əsərdir. “Dərbəndnamə” ümumiyyətlə Azərbaycan dilində yazılmış ilk tarixi əsərdir.^[191] Onun rus dilinə tərcüməsi 1898-ci ildə Tiflisdə Maqsud Əlixanov Avarski tərəfindən nəşr edilmişdir.^[191]

“Dərbənd-namə”nin Azərbaycan əlyazmaları arasında 17-ci əsrdə Məhəmməd Avabi Aktaşi tərəfindən farsca variant əsasında tərtib edilmiş Rumyantsev siyahısı da var. V. V. Bartold bu əlyazmanın 1719-cu ildə hazırlandığını iddia edir. Mirzə Kazım bəy 1731-ci ilə aid etsə də, Həsən Orazeyev isə 1815-1816-cı illərə aid etməkdədir. Maqsud Əlixanov Avarski bildirirdi ki, XIX əsrin sonunda Zaqatala dairəsində yaşayan İlisulu Xəlil əby adlı bir şəxsdə bu əsərin ərəbdilli nüsxəsi ilə birlikdə, əla şəkildə qorunmuş Azərbaycan versiyası da olmuşdur. Lakin bu iddia başqa heç kim tərəfindən təstiqlənməmişdir.

1891-ci ildə Superxi tərəfindən tamamlanmış "Kitab-i Dərbəndnamə" azərbaycandilli olmaqla birlikdə, Dağıstanın XVI-XIX əsrlər tarixini əhatə etməkdədir. Mirzə Cəbrayıl tərəfindən hazırlanmış "Qazi Molla Avarinin əməlləri barədə" adlı tarixi əsər də Azərbaycan dilində yazılmışdır. Əsərin müəllifi İsrafil Dərbəndi Superxinin oğludur və əsəri 1893-cü ildə tamamlamışdır. Əsər Qafqaz müharibəsinə həsr edilmişdir.^[192]

Gürcü tarixçi və arxeoloq P. İoselianı 1861-ci ildə Dağıstanda yaşayan axtılıları ziyarət etmişdir. O, bu ziyarətdən sonra Ləzgi aşıqlarının fəaliyyəti barədə bunları yazmışdır:^{[193] [194]}

Axtılılar çunqur və balaban (klarnet kimi boru) çalmaqla müşayiət olunan mahnı oxumağı sevirlər. Müğənnilər (aşıqlar) bəzən müsabiqələr təşkil edirlər ki, bu da Qubadan (məşhur olanlar), Nuxadan, bəzən Yelizavetpoldan və Qarabağdan ifaçıları özünə cəlb edir. Mahnılar ləzgi dilində, bundan da çox hallarda Azərbaycan dilində oxunur.

Məhəmmədxanov yazır ki, 1980-ci illərdə Tabasaran toylarında əsasən Azərbaycan musiqiləri fa edilmişdir. Müasir Dağıstan ifaçıları arasında azərbaycanlı müğənnilərin əsərlərinin ifa edilməsi geniş yayılmışdır. Müasir Dağıstan ifaçıları arasında Telman İbrahimov, Minaya Pencəliyeva, Aslan Hüseynov, Elbrus Canmirzoyev, Pierre Aidjo və Elçin Quliyevin repertuarında Azərbaycan dilində mahnılar var.^[195]

Dağıstanın sahil düzənliyində yaşayan azərbaycanlıların əsas məşğuliyyəti çoxşaxəli təbiətə malik kənd təsərrüfatı idi. Əsas əkinlər dənli bitkilər və hər şeydən əvvəl buğda idi. Süni suvarmadan, o cümlədən çəltik əkindən geniş istifadə olunurdu. Suvarma qurğuları vasitəsilə kəndlərə suyun paylanması üçün işlənmiş sistem var idi. Xalq seleksiyası Dağıstanda düyü və buğdanın Sarı-Buğda (İstanbul-Buğda və ya Arnavutka), Ağ-Buğda sortlarını yaratmışdır. Yüksək məhsuldar buğda kimi Tərəkəmə Budai (Tərəkəmə buğdası) xeyli məşhurlaşmışdı. Zəfəran əkini geniş yayılmışdı. 19-cu əsrin ikinci yarısında ipək, yun və pambıq parçalar üçün boyaların istehsalı üçün istifadə edilən kök bitkisi becərilməsi intensiv inkişaf etmişdi. Burada məddəçilik və ipəkçilik qədim məşğuliyyətlər olmuş, xarici ticarət üçün əsas istifadə edilən məhsul hesab edilmişdirlər. Ət və süd məhsulları istehsalı üçün maldarlıq da mühüm sahə idi. Yerli əkinçiliyin bir xüsusiyyəti camışların yük daşınması və çəkici qüvvə kimi istifadəsi idi.^[65]

Dağıstanda azərbaycanlıların ənənəvi məşğuliyyətləri xalçaçılıq, zərgərlik və əlvan metalların istehsalı, ağac, daş emalı və s.dir. 1920-ci illərdən başlayaraq regionun sənayeləşməsi Dağıstan əhalisi üçün yeni imkanlar açmışdır.^[196]

2010-cu ildə həyata keçirilmiş siyahıyaalınmaya əsasən rəsmi sayları 130.919 nəfər, 2002-ci ilə olan qeyri-rəsmi təxminlərə əsasən 200.000^[197] nəfərdir. Rəsmən Dağıstan əhalisinin 4,50%-ni təşkil edirlər. Kompakt halda Dərbənd, Dağıstan İşıqları, Mahaçqala və Qızılyar şəhərlərində, Dərbənd, Tabasaran, Qızılyar, Məhərrəmkənd və Rutul rayonlarında yaşayırlar.

• Dərbənd rayonu: rayonun 38 kəndi və 2 qəsəbəsi var. Onların hər birində azərbaycanlılar yaşayırlar. Kəndlərdən 16-sı tamamilə azərbaycanlılardan ibarətdir və monoetnik tərkibə sahibdir. Bu kəndlərdən əlavə daha 8 kənddə əhalinin yarıdan çoxu etnik azərbaycanlılardan ibarətdir. Qalan kəndlərdə isə azərbaycalılar azlıqdadırlar: Bərəkəy, Dəliçoban, Vəlikənd, Yuxarı Calğan, Aşağı Calğan, Sabnova, Cəmikənd, Zidyan-Qazmalar, Zidyan, Mitəhi-Qazmalar, Mitəhi, Qala, Muğartı, Müzayim, Padar, Kommuna, Rükəl, Tatlar, Qaradağlı, Bilhədi, Belici (kənd), Ərəblər, Hecux, Çinar, Nüğdi, Rubas, Səlik, Ullu-Tərəkəmə, Xəzər.
• Tabasaran rayonu: rayon əhalisi tamamiylə kəndlərdə yaşayır, belə ki rayon ərazisində şəhər və ya qəsəbələr yoxdur. Rayonda ümumilikdə 74 kənd mövcuddur. Azərbaycanlılar Tabasaran rayonunun tərkibinə daxil olan bir çox kənddə yaşamaqdadırlar, onlardan 8-i monoetnik azərbaycanlı kəndləridir: Marağa, Canaq, Xili, Pənceh, Yersi, Zil, Ərak, Dərvaq, Xuçni, Yekraq^[198][199]
• Rutul rayonu: Aşağı Qatrux
• Qızılyar rayonu: Bolşebredixinskoe, Persidski^[200]
• Məhərrəmkənd rayonu: Yeni Aul
• Qürah rayonu: Ərəblər

Siyahıyaalınmlara əsasən Dağıstanın inzibati vahidlərində azərbaycanlıların sayı ^[201][202]

• Гасанов М. Р. Очерки истории Табасарана. Махачкала: Дагучпедгиз. 1994.
• Гаджиева С. Ш. — Наука, 1990. Дагестанские терекеменцы: XIX - начало XX в. (PDF). Наука. 1990.
• Ибрагимов М.-Р. А. Азербайджанцы // Народы Дагестана (PDF). Moskva: Наука. Отв. ред. С. А. Арутюнов, А. И. Османов, Г. А. Сергеева. 2002. ISBN 5-02-008808-0.
• Алимова Б. М. Табасаранцы (XIX — начало XX в.): Историко-этнографическое исследование (PDF). Махачкала. 1992.
• Исламмагомедов А. И. Дореволюционное поселение дагестанских азербайджанцев // Быт сельского населения Дагестана (XIX — нач. XX вв.). Махачкала: Дагестанское учебно-педагог. изд-во Госкомиздата ДАССР. 1981.
• Махмудова З. У. Взаимодействие этноконфессиональных общин в городской среде. Дербент XIX века // Русский сборник: Исследования по истории России. II. Moskva: Модест Колеров. 2006.
• Тексты, переводы, комментарии, введение и приложения Л. И. Лаврова. Эпиграфические памятники Северного Кавказа на арабском, персидском и турецком языках. Часть 1: Надписи X-XVII вв. / Тексты, переводы, комментарии, введение и приложения Л. И. Лаврова. Moskva. 1966.
• Хайдаков С. М. Очерки по лексике лакского языка. Moskva: Изд-во АН СССР. 1961.
• Лавров Л. И. Рутульцы в прошлом и настоящем // Кавказский этнографический сборник. 3. Moskva: Изд-во Академии наук СССР. 1962.
• Джидалаев Н. С. Об одном случае развития билингвизма в монолингвизм // Проблемы двуязычия и многоязычия. Moskva: Наука. 1972.
• Рамазанов Х. Х., Шихсаидов А. Р. Очерки истории Южного Дагестана. Махачкала: Дагестанский филиал Академии наук СССР. 1964.
• Кавказский календарь на 1910 год. Часть 1. Тифлис. 1911.
• Кавказский календарь на 1912 год. Часть 1. Тифлис. 1913.
• Кавказский календарь на 1915 год. Отдел статистический. Тифлис. 1916.
• Памятная книжка Дагестанской области. Темир-Хан-Шура. 1895.
• Свод статистических данных о населении Закавказского края, извлечённых из посемейных списков 1886 г. Тифлис. 1893.
• Кавказский календарь на 1857 год. Тифлис. 1858.
• Списки населённых мест Дагестанской области // Сборник статистических сведений о Кавказе. I. Тифлис. 1869.
• Кавказский календарь на 1886 год. Тифлис. 1887.
• Список населённым местам Дагестанской области. . Гор. Петровск. 1888.
• Услар П. К. Этнография Кавказа. Языкознание. IV. Лакский язык (PDF). Тифлис. 1890.
• Алкадари Г. Асари-Дагестан (исторические сведения о Дагестане) / Перевод Али Гасанов (Алкадари) (PDF). Махач-Кала: Изд. Дагестанского научно-исследовательского института. 1929.
• Материалы Всесоюзной переписи населения 1926 года по Дагестанской АССР. Вып. 1. Список населённых мест. . Махач-Кала: Изд. Дагстатуправления. 1927.
• Список населённым местам Дагестанской области. Гор. Петровск. 1888.
• Волкова Н. Г. Арабы на Кавказе. Арабы на Кавказе. Советская этнография — № 2. 1983.
• Списки населённых мест Дагестанской области // Сборник статистических сведений о Кавказе. I. Тифлис. 1869.
• Материалы Всесоюзной переписи населения 1926 года по Дагестанской АССР. Вып. 1. Список населённых мест. — Махач-Кала: — С. VIII, 137. . VIII. Изд. Дагстатуправления: Махач-Кала. 1927.
• Ганиева А. М. Очерки устно-поэтического творчества лезгин. Moskva: Наука. 2004.
• Казиев Ш. М., Карпеев И. В. Повседневная жизнь горцев Северного Кавказа в XIX веке. Moskva: Молодая гвардия. 2003.
• Магомедханов, Магомедхан. «Вавилонское столпотворение“ (этноязыковые процессы в Дагестане)». Антропологический форум - № 13. 2010.
• Алимова Б. М. Табасаранцы (XIX — начало XX в.): Историко-этнографическое исследование. Махачкала. 1992.
• Н. В. Состав населения Дагестанской области // Сборник сведений о кавказских горцах. VIII. Тифлис. 1875.
• Даданов Н. Р. Некоторые сведения о материальной культуре азербайджанцев Дагестана // Археологические и этнографические изыскания в Азербайджане (1980-1981 гг.). Баку: Элм. 1986.
• Бартольд В. В. Сочинения. 3. Изд-во восточной литературы. 1977.
• Петрушевский И. П. Государства Азербайджана в XV веке (PDF). Баку: Известия АзФАН СССР - № 7. 1944.
• Криштопа А. Е. Сведения западноевропейских путешественников XV века о Дагестане. Вопросы истории и этнографии Дагестана. 1970.
• Капустина Е. Л., Солоненко М. Шахсей-вахсей в Дербенте: традиция Ашуры в начале XXI в. СПб.: МАЭ РАН: Лавровский сборник: Материалы Среднеазиатско-Кавказских исследований. Этнология, история, археология, культурология, 2006-2007. 2007.
• Первая Всеобщая перепись населения Российской империи 1897 г. LXII. Дагестанская область. 1905.
• Гаджиева С. Ш. Дагестанские азербайджанцы. XIX — начало XX в.: Историко-этнографическое исследование. Moskva: «Восточная литература» РАН. 1999.
• Генко А. Н. Арабский язык и кавказоведение // Труды второй сессии ассоциации арабистов 19-23 октября 1937 г. Moskva: Изд-во АН СССР. 1941.
• Волкова Н. Г. Изменения в этнического составе сельского населения Северного Кавказа за годы Советской власти. Советская этнография № 1. 1966.
• Баскаков Н. А. Тюркские языки. Moskva: Изд-во Восточной литературы. 1960.
• Pieter Muysken. Studies in language companion series. From linguistic areas to areal linguistics. John Benjamins Publishing Company. 2008. ISBN 978-90-272-3100-0.
• История Дагестана (PDF). 1. Moskva: Наука. 1967.
• Сергеева Г. А. Межэтнические связи народов Дагестана во второй половине XIX-XX вв. (этноязыковые аспекты). Кавказский этнографический сборник. 9. Изд-во Академии наук СССР. 1989.
• Арзуманов В. Азербайджанско-прибалтийские литературные связи. Баку: Элм. 1988.
• Загурский Л. П. Заметка об исследовании кавказских языков. Moskva. 1880.
• Сергеева Г. А. Природно-географическая среда и этнокультурные контакты в Дагестане (PDF). Советская этнография № 3. 1981.
• Сергеева Г. А. Отчёт о работе Дагестанского отряда Института этнографии АН СССР в 1978 г. Moskva. Полевые исследования Института этнологии и антропологии 2004. 2006.
• Магомедов Н. А. Культурные взаимосвязи народов Южного Дагестана и Азербайджана во второй половине XIX — начале XX в. (PDF). Махачкала: Вопросы истории Дагестана. 2010.
• Казиев С. М. Мамед-Гасан Эфендиев // Азербайджанский этнографический сборник. Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР. 1965.
• Лезгины // Народы Кавказа. 1. Moskva: Изд-во Академии наук СССР. 1960.
• Мусаев К. М. Роль взаимосвязей в судьбах младописьменных литератур (По материалам лезгинской и некоторых других дагестанских литератур) // Живое единство. О взаимовлиянии литератур народов СССР. Moskva: Советский писатель. 1974.
• Мусаев К. М. Путём сближения и единства (о роли связей в становлении и развитии лезгинской советской литературы). Баку: Элм. 1986.
• Lenore A. Grenoble. Language policy in the Soviet Union. Springer Science & Business Media. 2003.
• Карпов Ю. Ю. Взгляд на горцев. Взгляд с гор: Мировоззренческие аспекты культуры и социальных опыт горцев Дагестана. СПб: Петербургское востоковедение. 2007.
• Алпатов В. М. . — М., 2000. — С. 81. 150 языков и политика. 1917—2000, Социо-лингвистические проблемы СССР и постсоветского пространства. Moskva. 2000.
• Республика Дагестан: Административное устройство, население, территория (60-е годы XIX — 90-е годы XX в.) (статистический справочник). Махачкала. 2001.
• Лавров Л. И. Рутульцы (PDF). Советская этнография — № 4. 1953.
• Шаумян Р. М. Грамматический очерк агульского языка. Moskva: Изд-во АН СССР. 1941.
• Талибов Б. Б. Цахурский язык // Языки Российской Федерации и соседних государств. Энциклопедия в 3-х томах. Moskva: Наука. 2005. ISBN 5-02-011267-4, 5-02-011237-2 (Т.2).
• Сергеева Г. А. Из истории этнографического изучения народов Горного Дагестана. Научный отчёт начальника Дагестанского отряда Г. А. Сергеевой об экспедиционной работе, проведённой в 1977 г. Moskva: Полевые исследования Института этнологии и антропологии 2003. 2005.
• Лавров Л. И. Этнография Кавказа (по полевым материалам 1924 — 1978 гг.). Наука. 1982.
• Волкова Н. Г. Вопросы двуязычия на Северном Кавказе (PDF). Советская этнография — № 1. 1967.
• Балаев А. Г. Роль азербайджанского языка в этноязыковых контактах в доревоюционное время. Доклады АН Азербайджанской ССР № 7. 1987.
• Курдов К. М. Таты Дагестана. Русский антропологический журнал — № 3—4. 1907.
• Загиров В. М.. . — Махачкала: Дагучпедгиз, 1987. — 141 с. Историческая лексикология языков лезгинской группы. Махачкала: Дагучпедгиз. 1987.
• Ханмагомедов Б. Г.-К. Табасаранский язык // Языки народов СССР. 4. Moskva: Иберийско-кавказские языки - Наука. 1967.
• Ханмагомедов Б. Г.-К. Табасаранский язык // Языки мира: Кавказские языки (PDF). Moskva: Academia. 1998.
• Джидалаев Н.С. Тюркизмы в дагестанских языках: опыт историко-этимологического анализа. Moskva: Наука. 1990. ISBN 5-02-011019-1.
• Хурдамиева С. Х. Дастаны и ашугская поэзия дагестанских азербайджанцев : диссертация. Махачкала. 2000.
• Вагабова Ф. И. Формирование лезгинской национальной литературы. Махачкала. 1970.
• Ярахмедов М. Азербайджанская поэзия и Етим Эмин. Баку: Элм. 1992.
• Гамзатов Г. Г. Литература народов Дагестана дооктябрьского периода: типология и своеобразие художественного опыта. Наука. 1982.
• Климович Л. И. Наследство и современность: очерки о нац. литературах. Сов. писатель. 1975.
• Под общ. ред. С.П. Толстова. Народы Кавказа. 1. Moskva: Изд-во АН СССР. 1960.
• Алимова Б. М. Табасаранцы (XIX — начало XX в.): Историко-этнографическое исследование. Махачкала. 1992.
• Гаджиев В. Г. О русском переводе "Дербенд-наме" // Вопросы истории Дагестана (Досоветский период). Махачкала. 1975.
• Иманов Г. Вопросы историографии Азербайджана. Наши достижения и ближайшие задачи. Баку: Наука в АССР за 15 лет. 1936.
• Национальный состав населения Российской Федерации согласно переписи населения 2021 года. 2022.
• Перепись 2010 года. Дагстат. Том 3. 2014.

•   Dağıstan azərbaycanlıları  (az.)  (rus.)