Beynelxalq Turk Medeniyyeti Teskilati - Wikipedia

Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti Təşkilatı - Türkdilli ölkələrin mədəniyyət səylərini birləşdirən beynəlxalq təşkilatdır. Türk xalqları özlərinin qədim, çoxəsrlik tarixi boyu Avrasiya məkanının böyük hissəsində yaşayaraq dünya, bəşər mədəniyyətinə böyük töhfələr vermiş, onu zənginləşdirmişlər. Tarixin müxtəlif mərhələlərində türk xalqlarının həyatı cürbəcür, bəzən isə hətta onların varlığını təhlükə altına alan müharibələrlə, döyüşlərlə, təcavüzlərlə qarşılaşmışdır. Ancaq türk xalqlarının ulu tarixin dərinliklərindən keçib gələn zəngin kökləri, bir- birinə mənəvi bağlılığı onları bütün bu mərhələlərdə imtahanlardan, sınaqlardan mətanətlə çıxarmış və bugünkü günlərə gətirib çıxarmışdır. Bu xalqlar tarix boyu insan həyatının bütün sahələrində öz istedadını, biliyini, bacarığını göstərmiş, elmi ixtiraları, qəhrəmanlıq nümunələri, böyük tarixi-memarlıq abidələri və qiymətli bədii əsərləri, müsiqisi ilə onun parlaq səhifələrini yaratmışlar.

Bütün bunlarla belə, yüz illərlə bir-birindən ayrı düşmüş, yaxud imperiyaların (Rusiya, Çin, İran) dövlət siyasəti səviyyəsində həyata keçirdikləri (çox vaxt, həm də hiylə və fitnələr hesabına) məkrli tədbirlər nəticəsində dövlətçilikdən məhrum edilmiş (Türkiyə istisna olmaqla), bəzən isə hətta bir-birinə qənim kəsilmiş türk xalqları yalnız XX əsrdə əsl mənada milli dirçəliş yoluna uğurla qədəm basmağa nail oldular. Bütün bunlarla belə, yüz illərlə bir-birindən ayrı düşmüş, yaxud imperiyaların (Rusiya, Çin, İran) dövlət siyasəti səviyyəsində həyata keçirdikləri (çox vaxt, həm də hiylə və fitnələr hesabına) məkrli tədbirlər nəticəsində dövlətçilikdən məhrum edilmiş (Türkiyə istisna olmaqla), bəzən isə hətta bir-birinə qənim kəsilmiş türk xalqları yalnız XX əsrdə əsl mənada milli dirçəliş yoluna uğurla qədəm basmağa nail oldular.

Bir sıra türk xalqları (tatarlar, başqırdlar, çuvaşlar və b.) Rusiya Federasiyası tərkibində qalmaqla milli-ərazi muxtariyyəti hüquqlarını xeyli genişləndirdilər. Bu isə, öz növbəsində türk dövlət qurumları arasında daha sıx ədəbi-mədəni, elmi, iqtisadi əlaqələrin yaradılması zərurətini irəli sürdü. Yaranmış yeni əlverişli şərait eyni kökdən olan müştərək türk mədəniyyəti və incəsənətinin vahid təşkilatının yaranmasına səbəb oldu. Həmin təşkilat bu gün də uğurla fəaliyyət göstərən beynəlxalq TÜRKSOY təşkilatıdır - Türkdilli ölkələr arasında qurulan ilk beynəlxalq təşkilat olan Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti Təşkilatıdır.

Sovet İttifaqı dağıldıqdan sonra müstəqilliklərini qazanmış Türk dövlətlərinin regional inteqrasiya məsələləri aktual xarakter almışdır. Müasir dövrümüzdə müstəqil Türk dövlətləri həm ayrı-ayrılıqda, həm də birgə çoxtərəfli münasibətlərdə, yəni beynəlxalq təşkilatlar çərçivəsində fəaliyyət göstərirlər. Osmanlı dövləti dağıldıqdan sonra öz müstəqilliyini qoruyub saxlaya bilən, uzun müddət dünya xəritəsində yeganə Türk dövləti olaraq mövcud olan Türkiyə Cümhuriyyətinin regional inteqrasiyanın təşəbbüskarı kimi çıxış etməsi gözlənilən bir addım idi. Yeni müstəqillik qazanmış Türk dövlətləri də istər iqtisadi, istərsə də siyasi baxımdan Qərb institutlarına uğurla inteqrasiya etmiş Türkiyənin təcrübəsindən yararlanmaqda maraqlıdırlar. Bu mənada TÜRKSOY kimi təşkilatın fəaliyyəti diqqətə layiqdir.

Türk mədəniyyəti və incəsənətinin inkişafı üzrə Beynəlxalq Təşkilat (TÜRKSOY) Azərbaycan Respublikası və Türkiyə Cümhuriyyətinin təşəbbüsü ilə 1992-ci ildə İstanbul və Bakı şəhərlərində keçirilmiş Azərbaycan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan, Türkiyə və Türkmənistan respublikaları mədəniyyət nazirlərinin görüşləri gedişində əldə edilmiş razılaşmalar əsasında yaradılmışdır. TÜRKSOY-un yaradılması haqqında ilkin fikirlər hələ 1992-ci ildə irəli sürülmüşdür. Bu təşkilatın yaradılması ilə bağlı Bakı və İstanbul şəhərlərində bir sıra görüşlər keçirilmişdir.

TÜRKSOY-un yaradılması və fəaliyyət prinsipləri haqqında Müqavilə həmin ölkələrin mədəniyyət nazirləri tərəfindən 1993-cü il iyulun 12-də Qazaxıstan Respublikasının keçmiş paytaxtı Almatı şəhərində imzalanmışdır. Təşkilatın Nizamnaməsinə görə, o, türkdilli dövlətlərin mədəniyyət nazirlərinin Daimi Şurasının qərarlarına əsasən fəaliyyət göstərir. TÜRKSOY-un əsas üzvləri Qazaxıstan, Türkiyə, Azərbaycan, Özbəkistan, Qırğızıstan və Türkmənistandır. Qalan 8 üzvlər isə əsasən müşahidəçi qismində iştirak edirlər.^[1]

Sonralar TÜRKSOY haqqında Müqaviləyə müşahidəçi ölkələr simasında Başqırdıstan, Tatarıstan respublikaları, Şimali Kipr Türk Respublikası, Xakasiya, Tuva, Çuvaşiya və Qaqauziya respublikaları da qoşulmuşlar. Buna baxmayaraq, bu üzvlər də əsas üzvlər kimi eyni hüquqa və səlahiyyətə malikdilər. Ümumiyyətlə, TÜRKSOY-un fəaliyyətində demokratik prinsiplər əsas götürülür. Yəni səsvermədə 8 müşahidəçi ölkə də əsas 6 üzvlər kimi eyni səsvermə hüququna malikdirlər.

TÜRKSOY-un yaradılması zərurəti ondan irəli gəlmişdir ki, bu təşkilatı yaradan ölkələrin dilləri, xalqları, mədəniyyətləri bir-birinə çox yaxın idi və bəzi xalqların hətta dinləri də eyni idi. Məlumdur ki, bəzi türk xalqları müxtəlif dinlərə sitayiş edirlər. Ancaq TÜRKSOY-un yaradılmasında türkdilli xalqların əsasən din deyil, dil prinsiplərinə üstünlük verilmişdir. TÜRKSOY təşkilatı türkdilli ölkələrin daxili və xarici siyasətindən, dövlət strukturlarının siyasi yönümündən asılı olmayaraq, onların mədəniyyət və incəsənət sahəsində regional birliyini həyata keçirir.^[2]

TÜRKSOY-un üzv ölkələri onun fəaliyyətinin həyata keçirilməsində bərabər hüquqlara malikdirlər. TÜRKSOY-un ən yüksək orqanı üzv ölkələrin Mədəniyyət Nazirləri Daimi Şurasıdır. Təşkilatın qərarları ölkələrdə növbə ilə keçirilən mədəniyyət nazirlərinin Daimi Şurasının toplantısında təsdiq olunur. Toplantılararası müddətdə təşkilata nazirlər sırasından seçilmiş Baş direktor rəhbərlik edir. Baş direktorun aparatında işçi qrupundan əlavə hər ölkədən bir nümayəndə fəaliyyət göstərir. TÜRKSOY-un Baş direktorluğu Türkiyə Cümhuriyyətinin paytaxtı Ankara şəhərində yerləşir; rəsmi dili türk dilidir.

1993-cü ilin ikinci yarısından sonra Azərbaycan dövləti tərəfindən TÜRKSOY-un fəaliyyətinə diqqətin artması tezliklə bu təşkilatın işində Azərbaycan Respublikasının rolunu xeyli gücləndirdi. Azərbaycan nümayəndələrinin təşkiletmə işində fəal iştirakı təşkilatın fəaliyyətinin məqsədyönlü qurulmasında getdikcə daha çox özünü göstərirdi. Əgər TÜRKSOYun yarandığı ilk vaxtlarda təşkilatın fəaliyyətində əsas ağırlıq mərkəzi Türkiyə Cümhuriyyətinin üzərinə düşürdüsə, 1994-1995-ci illərdən başlayaraq vəziyyət nisbətən bərabərləşdi, yəni, ağırlıq mərkəzi həm də digər türk respublikalarının, xüsusən də Azərbaycanın üzərinə düşdü.

Doğrudur, TÜRKSOY-un hələ II toplantısı (30 noyabr – 2 dekabr, 1992) Bakıda keçirilmiş və təşkilatın fəaliyyətini gücləndirməyə yönəldilən mühüm qərarlar qəbul etmişdi. 1996-cı il noyabrın 6-7-də Bakıda türk xalqlarının birliyi, ədəbi-mədəni əlaqələri ilə əlaqədar üç mühüm tədbirin (TÜRKSOY-un VIII toplantısı, türk dünyası yazıçılarının III qurultayı və Məhəmməd Füzulinin 500 illik yubileyinin yekun tədbirləri) keçirilməsi artıq onu sübut edirdi ki, Azərbaycan türk dünyasının liderlərindən birinə çevrilməkdədir. Bu baxımdan Azərbaycan mədəniyyət naziri Polad Bülbüloğlunun təşəbbüskarlığı və işgüzarlığı daha çox diqqəti cəlb edirdi. Elə bu keyfiyyətlərin və üstəlik də onun təşkilatçılığının nəticəsi idi ki, artıq TÜRKSOY-un V toplantısında (28 may -3 iyun 1994-cü il, Bişkek,ÇolpanAta) Polad Bülbüloğlu təşkilatın Baş direktoru seçildi.

2003-2004-cü illər Qazaxıstanın mədəniyyət naziri, 2005-ci ildən Qazaxıstan Respublikasının BMT-də mədəni-sosial məsələlər üzrə təmsilçisi Baş direktor olub.

Düsen Korabay oğlu Kaseinov 28 may 2008-ci ildə TÜRKSOY-un Daimi Şurası tərəfindən TÜRKSOY-un başqanı seçilib.Baş direktor TÜRKSOY-un bütün fəaliyyətinə cavabdehlik daşıyır, onu beynəlxalq tədbirlərdə təmsil etmək, müqavilələr imzalamaq hüququna malikdir.

Təşkilat struktur etibarı ilə iki komitəyə bölünüb: Mədəniyyət və incəsənət tədbirlərinin birgə keçirilməsi üzrə Komitə, inzibati və hüquqi təmsilçilər üzrə Komitə. Baş direktor TÜRKSOY-un bütün fəaliyyətinə cavabdehlik daşıyır, onu beynəlxalq tədbirlərdə təmsil etmək, müqavilələr imzalamaq hüququna malikdir

– Türk dilində danışan xalqlar, ölkələr və etnik qruplar arasında mədəni əlaqələrin inkişaf etdirilməsi;

– Türk mədəniyyəti nümunələrinin araşdırılması, öyrənilməsi, qorunması və dünyaya çatdırılması;

– Türk xalqalarının mədəniyyətində tarixi, siyasi və coğrafi səbəblərdən və xarici ölkələrin təsiri altında yaranmış fərqlərin aradan qaldırılması;

– Türk mədəniyyətinin müştərək olduğunun sübuta yetirilməsi;

– Türk mədəniyyətinin digər mədəniyyətlərin zərərli təsirindən qurtarılması və onun öz mənbələrinə qaytarılması;

– Coğrafi məkan cəhətdən geniş ərazidə yaşayan türk dövlətiləri və toplumları arasında əlifba və dilin saxlanılması;

– Dünya mədəniyyətində mühüm yer tutan türk mədəniyyətinin digər yerlərdə də yayılması;

– Türk mədəniyyət, incəsənət və arxiv sənədlərinin qorunması üçün mərkəz yaradılması;

– Türk dünyasının görkəmli tarixi şəxslərinin, mütəfəkkir, şair və yazıçılarının, habelə digər böyük şəxsiyyətlərinin bütün dünyaya tanıtdırılması və s.

Bu məqsədlərə nail olmaq naminə TÜRKSOY aşağıdakı fəaliyyət sahələrində tədbirlər həyata keçirir(funksiyaları):

– mədəniyyət və incəsənət sahəsində türkdilli xalqlar arasında əlaqələri inkişaf etdirir və möhkəmləndirir, bu məqsədlə müxtəlif proqram və layihələrin birgə həyata keçirilməsini təmin edir;

– türkdilli xalqların ümummənəvi sərvətlərinin, tarixi irsinin, ədəbiyyat və incəsənət nümunələrinin, idmanın ənənəvi növlərinin və xalq oyunlarının aşkara çıxarılmasına, saxlanmasına, öyrənilməsinə, inkişafı və təbliğinə yönəldilmiş tədbirlər həyata keçirir;

– türkdilli ölkələrin mədəniyyət və incəsənətinin ən yaxşı nailiyyətlərini yayan radio və televiziya proqramlarının, sənədli, video və kinofilmlərin yaradılması üçün sifarişləri yerinə yetirir;

– teatr, musiqi, opera və balet sənəti sahəsində festival və musabiqələri təşkil edir, digər profilli strukturların keçirdiyi oxşar tədbirlərdə iştirak edir;

– türkdilli ölkələrin təsviri və plastik incəsənətinin inkişafına yönəldilmiş sərgiləri, rəsm sərgilərini və digər tədbirləri həyata keçirir;

– dövri və birdəfəlik mətbu məhsulu nəşr edir;

– ümumtürk tarixinin önəmli hadisələrinin, türkdilli ölkələrin dil, ədəbiyyat, mədəniyyət və incəsənətinin inkişafına əhəmiyyətli töhfələr vermiş görkəmli şəxsiyyətlərin ildönümlərinə həsr olunmuş yubileyləri, xatirə gecələrini və digər kütləvi tədbirləri təşkil edir;

– TÜRKSOYun məqsəd və vəzifələri çərçivəsində beynəlxalq elmi konfranslar, simpoziumlar,diskussiyalar və i.a. keçirir.

– Mədəniyyət, incəsənət, təhsil və i. a. sahəsində digər beynəlxalq və milli təşkilatlarla içtimai strukturlar və hərəkatlarla qarşılıqlı əlaqələr yaradır; birgə proqramların həyata keçrilməsində onlarla əməkdaşlıq edir.

Ümumi razılığa əsasən 1993-cü ilin yanvarın 13-də Türkiyənin paytaxtı Ankara şəhərində TÜRKSOY-un Baş Direktorluğunun açılışı oldu. Hələ təşkilat tam formalaşmamış Türk dünyası üçün ələmətdar olan bir çox müştərək tədbirlər keçirildi. Məsələn, 1993-cü ilin yanvarında Türkiyədə dahi Azərbaycan bəstəkarı və drijoru Niyazinin xatirə gecəsi oldu. İyunun 7 və 11-də Ankarada türk yazıçılarının qurultayının keçirilməsi Türk dünyası ədəbi mühitinin formalaşması baxımından əhəmiyyətlidir.

Türksoyun təşkilatlanması prosesi Nazirlər Şurasının 1993-cü il iyulun 9 və 12-də Almaatıda keçirilən III iclası ilə başa çatdı. Bu tədbirdə “Türksoyun yaranması və formalaşması prinsipləri haqqında müqavilə” imzalandı. Beləliklə, türkdilli ölkələrin birgə təşəbbüsü və qarşılıqlı səyi nəticəsində mədəniyyət və incəsənət sahələrini əhatə edən inteqrasiyanın əsası qoyuldu.

1993-cü ilin avqustunda Türkmənistanın paytaxtı Aşqabad şəhərində TÜRKSOY Aşıq Pir Aydının xatirəsinə həsr olunmuş I beynəlxalq festivalda iştirak etdi.

Aşık Aydın Alinin şerlərində Alevi- Bektaşi inanç və gələnəkləri ön planda olmuş, Allah, Muhammet, Hz. Ali, 12 İmamlar, Hacı Bektaşi Vəli və Ali Rıza Ulusoya sevgi, saygı və ürəktən bağlılığı sıx- sıx vurgulanmaktadır. 1993-cü il oktyabr ayında Almatıda türkdilli ölkələrin xalq tətbiqi incəsənət nümunələrinin birinci sərgisi keçirildi.TÜRKSOY fəaliyyəti dövründə müxtəlif ənənələrin, mədəniyyət tədbirlərinin əsasını qoymuşdur. 1994-cü ilin 21-23 martında Türkiyədə geniş miqyasda qeyd olunan Novruz bayramı böyük maraqla qarşılandı və hər ilin martında  müntəzəm olaraq keçirilməkdədir.

1994-cü ilin 27-28 mayında Kiprdə keçirilməyə başlayan türkdilli ölkələrin Opera günü bu qəbildən olan ənənələr arasına daxildir.

YUNESKO-nun xətti ilə gerçəkləşən dahi Azərbaycan şairi Füzulinin 500 illik yubileyi TÜRKSOY-un təşəbbüsü ilə bütün Türk Dünyasında təntənəli şəkildə qeyd olundu. Məhəmməd Füzulinin yubiley şənliklərinə məhz Türkiyədə başlanılması da Türk dünyası mədəniyyət və incəsənət xadimləri arasında ədəbi-mədəni əlaqələrin genişləndirilməsi zərurətinin tamamilə dərk olunması nəticəsi oldu və gözəl səmərə verdi.

Dahi mütəfəkkir, türk dünyasının və onun ayrılmaz hissəsi olan Azərbaycanın bütün bəşəriyyətə bəxş etdiyi ən böyük simalardan biri Məhəmməd Füzulinin 500 illik yubileyinin qeyd olunması bütün türkdilli ölkələrin və xalqların əsl bayramına çevrildi. Qeyd edək ki, Məhəmməd Füzulinin yubileyi təkcə Azərbaycanda deyil, həm də Türkiyədə, Rusiyada, İraqda, İranda, Dağıstanda, Parisdə – YUNESKO-nun baş qərargahında keçirilmiş, bütün dünyada Azərbaycanın şöhrətini daha yüksəklərə qaldırmış, türk xalqlarının əlaqələrinin gücləndirilməsi işinə layiqli xidmət göstərmişdi.Dahi söz ustadının 1996-cı il noyabrın 8-9-da Bakıda keçirilmiş yubiley şənliklərinin yekunu isə türk ölkələri və xalqları birliyinin parlaq nümayişinə çevrilmişdi. Çünki bu yubiley təntənələrində demək olar ki, bütün türk ölkələri və xalqlarının nümayəndələri iştirak etmişdilər. Təntənəli yubiley iclasına dünyanın bir çox ölkələrindən nümayəndələr gəlmiş, 7 türk ölkəsinin (Türkiyə, Özbəkistan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Tatarıstan, Başqırdıstan, Xakasiya) nümayəndələri böyük Füzuli sənəti, Azərbaycan xalqı haqqında geniş məruzələrlə çıxış edərək ürək sözlərinin söyləmişdilər. Bu tədbir bir daha sübut etmişdi ki, eyni kökdən olan türk xalqları arasında yeni şəraitdə ədəbi-mədəni əlaqələrin gücləndirilməsində belə görkəmli şəxsiyyətlərin yubileylərinin qeyd olunması olduqca böyük əhəmiyyətə malikdir.

Təşkilatın Nazirlər Şurası 1995-ci ildə formalaşmış ənənvi tədbirləri davam etdirməklə yanaşı, bir sıra dəyərli layihələri də həyata keçirdi. Həmin ilin 29-30 iyununda Manas eposunun 1000 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq simpoziumda bu ədəbi abidənin ümumtürk konteksində tədqiq olunmasının əhəmiyyətindən bəhs edilmişdi. 24-31 avqustda Manas eposunun 1000 illiyinə həsr olunmuş

Bişkekdə keçirilən təntənəli şənliklərdə iştirak edən TÜRKSOY bu tarixlə əlaqədar olaraq nəfis tərtibatlı “Manas” kitabını nəşr etdirir.Avqustun 6-11-də böyük qazax şairi Abayın yubiley mərasimindən sonra TÜRKSOY-un dəstəyi ilə “Abayın seçilmiş əsərləri”nəşr olunmuşdu. Avqustun 6-11-də böyük qazax şairi Abayın yubiley mərasimindən sonra TÜRKSOY-un dəstəyi ilə “Abayın seçilmiş əsərləri” nəşr olunmuşdu.

1996-cı il iyunun 15-də Ankarada böyük tatar şairi Qabdulla Tukayın anadan olmasının 110 illiyi qeyd olundu. TürkSOY-un Nazirlər Şurasının 2011-ci il mayın 19-22 mayda Moldovanın Qaqauz Yeri Muxtar Vilayətində keçirilmiş 27- ci toplantısında 2011- ci il klassik tatar şairinin anadan olmasının 125 illiyi şərəfinə "Abdulla Tukay ili" elan edildi.

1996-cı ilin sentyabrında Türkiyədə Qazaxıstan Respublikasının mədəniyyət günlərinin keçirilməsi, eyni zamanda məşhur qazax şairi Cambulun150 illik yubileyinin qeyd olunması hər iki türk dövlətinin münasibətlərinin inkişafında yeni mərhələnin  başlanmasına dəlalət edir.

Regional mədəni inteqrasiya modeli kimi analoqu olmayan TÜRKSOY bir çox beynəlxalq təşkilatların diqqətini cəlb etdi. Mədəniyyət Nazirlərinin Daimi Şurası da öz növbəsində beynəlxalq əlaqələrin inkişaf etdirilməsi yönümündə bir çox tədbirlər həyata keçirmişdi.

1996-cı il iyulun 7-də İstanbul şəhərində TÜRKSOY-la YUNESKO arasında qarşılıqlı əməkdaşlıq haqqında müqavilə imzalandı. Bu əməkdaşlıq çərçivəsində YUNESKO-nun baş direktoru F.Mayorun dəvəti ilə TÜRKSOY-un baş direktoru P.Bülbüloğlu YUNESKO-nun baş konfransının XXIX sessiyasında iştirak etdi. Bundan sonra başlanan danışıqların mövzusu yaxın mərhələ üçün ikitərəfli əlaqələrin inkişaf etdirilməsi məsələsi olub, TÜRKSOY-un təklifi ilə YUNESKO-nun baş fəaliyyət proqramına daxil olunması təklif edilmişdi:

1.1999-cu ildə dünya və türk ədəbiyyatının əvəzsiz nümunəsi olan “Dədə Qorqud” eposunun 1300 illik yubileyinin keçirilməsi, bu məqsədlə də 1999- cu ilin “Dədə Qorqud ili” adlanması, (YUNESKO öz növbəsində bu ideyanı bəyənmişdi və “Dədə Qorqud” ensiklopediyasının hazırlanması üçün 40 min ABŞ dolları çərçivəsində maddi yardım göstərməyə hazır olduğunu bildirmişdi)

2.Türk Dünyasının tarixi mədəni mərkəzlərindən biri olan Türkistan şəhərinin 1500 illiyinin qeyd olunması.

3. Böyük Türk Xaqanlığının 1450 illiyinə həsr olunmuş təntənəli mərasimlərin keçirilməsi.

TÜRKSOY-un YUNESKO qarşısında qaldırdığı bütün bu təkliflərin sonradan yüksək səviyyədə reallaşması təşkilatın  beynəlxalq nüfuzunu daha da artırmışdı. Bunlarla yanaşı, YUNESKO tərəfindən sonradan Oş şəhərinin 3000 illiyi,Məhəmməd Kaşqarlının “Divani-lüğəti türk” əsərinin 925 illiyi, Məhəmməd bəy Qaramanoğlu tərəfindən türk dilinin dövlət dili elan olunmasının 725 illiyi, Əhməd Yəsəvinin anadan olmasının 900 illiyi qeyd olunmuşdur.TÜRKSOY-la YUNESKO arasında əlaqələr daim inkişaf edir və Türk Dünyası üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən tarixlər beynəlxalq aləmdə anılmaqdadır.

XI yüzilliyin böyük zəka sahiblərindən olan Mahmud Kaşqarlının “Divanü lüğat-it-türk” (“Türk dillərinin sözlüyü”) adlı əsəri dünya dilçilik elminin ən nadir incilərindən və türkologiyanın başlıca dayaqlarından biridir. Təkcə türk dillərinə aid bir sözlük olmaqla məhdudlaşıb qalmayan bu dahiyanə əsər ümumtürk mədəniyyətinə, tarixinə, etnoqrafiyasına, folkloruna, mifologiyasına, çoğrafiyasına və s. aid əvəzsiz bir qaynaqdır, prof. P.K.Juzenin dediyi kimi, bir “türk ensiklopediyası”dır.

Əhməd Yəsəvi — XI əsrin məşhur mütəfəkkir-şairi, ortaq türk ədəbiyyatında ilk mütəfəkkirlərdən, türk dilində sufizm ədəbiyyatının ilk yaradıcılarından. Orta Asiya Türkləri arasında İslamı yayan, Anadolunun türkləşməsində və müsəlmanlaşmasında böyük rolu olan Əhməd Yəsəvinin doğum tarixi dəqiq bilinmir. Vəfatı:    1194-cü. Əsas əsəri "Divani-hikmət" Əhməd Yəsəvi — XI əsrin məşhur mütəfəkkir-şairi, ortaq türk ədəbiyyatında ilk mütəfəkkirlərdən, türk dilində sufizm ədəbiyyatının ilk yaradıcılarından. Orta Asiya Türkləri arasında İslamı yayan, Anadolunun türkləşməsində və müsəlmanlaşmasında böyük rolu olan Əhməd Yəsəvinin doğum tarixi dəqiq bilinmir. Vəfatı:    1194-cü. Əsas əsəri "Divani-hikmət" 1996-cı il noyabrın 6-8-də Nazirlər Şurası Bakıda özünün VIII iclasını keçirərək sözügedən il üçün nəzərdə tutulmuş tədbirlər planını müzakirə etdi. Bu iclasın ələmətdar cəhətlərindən biri o idi ki, ilk dəfə olraq Tuva Respublikası və Xakasiya Respublikası müşahidəçi sifəti ilə TÜRKSOY-a qoşulmuşdu. Bundan sonra sıraları həmişə genişlənən və getdikcə daha böyük arenanı əhatə edən TÜRKSOY-un üzvlərinin sayı 12-yə çatmışdı.

1996-cı ilin oktyabrında Daşkənddə keçirilən türkdilli dövlət başçılarının  IV sammitində TÜRKSOY-un fəaliyyətinə yüksək qiymət verilmişdi. Eyni zamanda dövlət başçılarının  Daşkənd bəyannaməsində qeyd olunmuşdu ki, yaxın dövr ərzində “Türk tarixi və mədəniyyətinin xatirə təqvimi”, “Böyük Türk Xaqanlığının 1450 illiyinin birgə qeyd olunması proqramı” hazırlansın. Mədəniyyət Nazirləri Şurası bu tapşırığı yerinə yetirmək üçün bütün zəruri tədbirlərin görülməsini vacib hesab etmiş və türkdilli ölkələrin dövlət başçılarının yüksək səviyyəli V sammitinə kimi hər iki proqramın hazırlanması qərara alınmışdı.

Daşkənd bəyannaməsinin müddəalarını rəhbər tutan qurultay türk xalqları arasında qardaşlıq əlaqələrini daha da genişləndirməyə çağıraraq bununla bağlı mühüm qərarlar qəbul etmişdi. Bunların arasında türk dünyası yazıçılarının Bakıda Azərbaycan Yazıçıları Birliyinin nəzdində koordinasiya (əlaqələndirmə) mərkəzinin yaradılması, qurultay materiallarının, həmçinin, 1926-cı ildə Bakıda keçirilmiş I Ümumittifaq türkoloji qurultayının materiallarının çap edilməsi, 1999-cu ilin bütün dünyada "Dədə Qorqud ili" elan edilməsi barədə YUNESKO qarşısında məsələ qaldırılması, türk dünyasında latın qrafikalı əlifbaya keçilməsi ilə əlaqədar real tədbirlər planı hazırlanması, ortaq ədəbi türk dilinin formalaşdırılması üçün tədbirlər həyata keçirilməsi və s. çox mühüm əhəmiyyətə malik idi.

1997-ci ilin 11-15 mayında Türkiyənin Ankara və Karaman şəhərlərində “Türk dili” beynəlxalq bayramı keçirilmişdi. Həmin il iyulun 15 və 17-də gerçəkləşən İssık-Kul Forumu Beynəlxalq Assambleyasında TÜRKSOY-un Baş direktoru P.Bülbüloğlu “Türk mədəniyyəti, milli və qlobal aspektdə: XXI əsrə baxıs”mövzusunda məruzə etmişdi. TÜRKSOY-un fəaliyyətinin intensivləşdirilməsi və daha geniş dairəni əhatə etməsi təşkilatın hüquqi bazasını təkmilləşdirilməsini zəruri edirdi. Bu baxımdan işçi qrup tərəfindən hazırlanmış “TÜRKSOY-un fəaliyyət prinsipləri və yaradılması haqqında əsasnamə”, “TÜRKSOY-un personalı haqqında əsasnamə”, “TÜRKSOY-un maliyyə fəaliyyəti haqqında əsasnamə” uzun müddət mədəniyyət nazirləri tərəfindən müzakirə olunmuş, təklif və iradlar nəzərə alınmaqla IX iclasda qəbul olunmuşdu.

TÜRKSOY-un fəaliyyətinə böyük önəm verən türkdilli ölkələrin dövlət başçıları, demək olar ki, bütün sammitlərin yekun bəyannamələrində təşkilatın işini təqdir etmişlər. Bu baxımdan, TÜRKSOY dövlət başçıları qarşısında məsuliyyət daşıyan orqan kimi də nəzərdən keçirilməlidir. 1996-cı il Daşkənd Bəyannaməsindən irəli gələn vəzifələri yerinə yetirmək üçün mədəniyyət nazirləri az vaxt ərzində mühüm bir layihəni hazırlaya bildilər. Bu layihələrdən birincisi Türk Dünyasının mədəniyyət və incəsənətinə aid olan hadisələr sistemli şəkildə öz əksini tapıb. Bu təqvim eyni zamanda TÜRKSOY-un 1998-2003-cü illərdə həyata keçirməyi nəzərdə tutduğu tədbirlər planı kimi də qiymətlidir. Diqqəti çəkən məqam odur ki,TÜRKSOY-un tarixindəhələ elə bir hal olmayıb ki, bu təqvimdə öz əksini tapmış hər hansı hadisə və ya yubiley qeyd olunmasın.

Həyata keçirilməli olan tədbirlər öz əhəmiyyətinə və miqyasına görə üç kateqoriyaya ayrılır:

1.Beynəlxalq səciyyə daşıyan tədbirlər.Bu qəbildən olan tədbirlər TÜRKSOY-un bütün üzv dövlətləri tərəfindən mütləq qeyd olunur, daha vacibləri isə YUNESKO ilə birgə keçirilir.

2.Regional əhəmiyyət daşıyan tarixləri TÜRKSOY-a daxil olan iki  və daha çox üzv ölkələr qeyd edir.

3.Milli əhəmiyyətli tarixlər yalnız bir ölkənin daxilində TÜRKSOY-a üzv olan başqa dövlətlərin iştirakı ilə anılır.

Daşkənd Bəyannaməsindən irəli gələn digər mühüm layihə

Böyük Türk Xaqanlığının 1450 illiyinin keçirilməsi üzrə  proqramın hazırlanması idi. TÜRKSOY-un IX iclasının protokolunda göstərilir ki, “dünya tarixinə ilk demokratik dövlət qurumu kimi daxil olan Böyük Türk Xaqanlığının müasir Türk Dünyasının tarixi köklərində və milli təfəkkürün formalaşmasında

müstəsna rolu olmuşdur”.TÜRKSOY 1997-ci il avqustun 25 və 27-də Tuva Respublikasının Qızıl şəhərində Sibirin türkdilli xalqlarının Böyük Türk Xaqanlığının 1450 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfransında iştirak edib.

Yubileylərin , əlamətdar hadisələrin anılması tarixi şüurun yenidən oyanmasına əlverişli zəmin yaradır. Bu qəbildən olan tədbirlərlə yanaşı, TÜRKSOY müxtəlif müsabiqələr, tətbiqi incəsənət nümunələrindən, rəssam işlərindən ibarət sərgilər də təşkil edir. Ankarada 1998-ci ilin oktyabrında keçirilən

“Mədəniyyət və incəsənmət əsərləri-98” sərgisi həmin ilin oktyabr ayında İstanbul şəhərində təşkil olunan üzv dövlətlərin rəssamlarının əl işlərindən ibarət sərgi diqqəti cəlb edir.

1998-ci ildə TÜRKSOY-un xətti ilə böyük özbək alim və mütəffəkir Məhəmməd ibn İsmayıl əl Buxarinin və Əhməd əl-Fərabinin xatirəsinə həsr olunmuş elmi simpoziumda bütün türk ölkələrindən gəlmiş elm xadimləri iştirak edirdi. Əbu Abdulla İmam Məhəmməd   ibn İsmayıl Buxari  ( 810-cu il- 869-cu il) İslam alimi Buxarinin "Camiu`s-Səhih"i (Səhihi Buxari) qələmə alması iki səbəbə bağlıdır. Bunların birincisi, müəlliminin ondan bunu xahiş etməsi, ikincisi isə bunu yuxuda görməsidir. Buxari "Səhih" olaraq adlandırılan və içərisində onun özünə görə səhih olduğu sabit olan hədislərə yer verdiyi kitabında bir çox dini hökmlərin qaynağını göstərməsi ilə İslam dünyasına böyük bir xidmət etmişdir. Buxarinin "Camius-Səhih"i 97 kitabdan 3450 babdan ibarətdir.

Əbunəsr Məhəmməd ibn Məhəmməd ibn Tərxan ibn Uzluğ ibn Tərxan Farabi (Əbunəsr Farabi) (bəzi mənbələrdə isə Əbu Nəsr Məhəmməd ibn əl-Fərah əl-Farabi) (təxminən 873 – 950-ci illərdə yaşaması güman olunur) ensiklopedik alim, İslam dünyasında peripatetik fəlsəfənin inkişafında mühüm xidmət göstərmiş filosofdur. Elmdə Aristoteldən sonra "İkinci müəllim" (əl-Müəllim əs-sani) fəxri adını qazanmışdır. Aristoteldən sonra bütün dövrlərin və xalqların ən böyük filosofu sayılır. Farabi Şərqin İbn Sina və İbn Rüşd kimi dühalarının formalaşmasına birbaşa təsir göstərmişdir. Dövrümüzə qədər 117 kitabı gəlib çıxmışdır Alimin məşhur əsərlərindən biri "Fəzilətli şəhər əhlinin baxışları" adlı kitabıdır. Bu əsərində "İdeal dövlət" konsepsiyasını irəli sürmüşdür. Farabi həmçinin fizikada boşluqların varlığı və onlarin təbiəti haqqında fikir söyləmiş ilk tədqiqatçılardan biri hesab olunur. Müasir ərəb musiqisində istifadə olunan səs sistemini məhz Farabi işləyib hazırlamışdır

TÜRKSOY tərəfindən 1999-cu ildə görülən işlərin yekunu olaraq, həmçinin , gələcəkdə qarşıda duran vəzifələri özündə əks etdirən “XXI əsrə müraciət” qəbul olundu. Ankarada keçirilən Nazirlər Şurasının XIII yığıncağında qəbul olunmuş müraciət TÜRKSOY adından türk dövlətlərinin başçılarına, xalqlarına və hökumətlərinə ünvanlanmışdı. 1999-cu ilin iyulun 7-də YUNESKO-nun Parisdə yerləşən mənzil qərargahında ”Dədə Qorqud” eposunun 1300 illiyinə həsr olunmuş təntənəli mərasim keçirildi. TÜRKSOY-un “Dədə Qorqud” eposunun 1300 illiyi münasibətilə Türkiyənin Bayburt şəhərində möhtəşəm bayram şənliyində iştirakı təşkilatın ümumtürk dəyərlərinə münasibətindən irəli gəlirdi.TÜRKSOY-un Bişkek şəhərində  keçirilən Nazirlər Şurasının XII yığıncağında Moldova Respublikasının tərkibində olan Qaqauz yeri muxtar qurumu təşkilata üzv qəbul olundu.Türkiyə Respublikasında 1999-cu ilin avqustun 17-də və noyabrın 12-də baş vermiş zəlzələlər nəticəsində dövlətə milyardlarla ABŞ dolları ilə ölçülən maddi ziyanın dəyməsinə baxmayaraq, bu ölkə TÜRKSOY-un mailiyyələşməsində fəallığını azaltmamışdır. Türkiyə hökuməti 2000-ci il üçün büdcə layihəsini müzakirə edərkən TÜRKSOY-a ayrılmış payı olduğu kimi saxlamışdır. TÜRKSOY-un qarşısına çıxan problemlərin həlli bütün üzv dövlətlər üçün həmişə  eyni dərəcədə əhəmiyyət daşımışdır.

TÜRKSOY-un fəaliyyətinin tərkib hissəsi kimi müxtəlif kitab və məcmuələrin nəşr olunmasını göstərmək olar: Qırğızıstanın xalq eposu “Manas”,

Abayın seçilmiş əsərləri, Altaydan Dünyaya qədər türk mədəniyyətinin ümumi motivləri, Başqırd xalq eposu “Ural Batır”, Türkmənistan poeziyasının antologiyası, Türkdilli ölkələrin memarlıq abidələri,  Böyük Türk Xaqanlığının tarixi,Muxtar Auezovun seçilmiş əsərləri, Tatar xalq dastanı “İdigey”,”Dədə Qorqud” ensiklopediyası,Bulqar-tatar sivilizasiyasının abidələri, Nikolay Katanovun seçilmiş əsərləri və s.

TÜRKSOY-un fəaliyyətinin tərkib hissəsi kimi müxtəlif kitab və məcmuələrin nəşr olunmasını göstərmək olar: Qırğızıstanın xalq eposu “Manas”, Abayın seçilmiş əsərləri, Altaydan Dünyaya qədər türk mədəniyyətinin ümumi motivləri, Başqırd xalq eposu “Ural Batır”, Türkmənistan poeziyasının antologiyası, Türkdilli ölkələrin memarlıq abidələri,  Böyük Türk Xaqanlığının tarixi,Muxtar Auezovun seçilmiş əsərləri, Tatar xalq dastanı “İdigey”,”Dədə Qorqud” ensiklopediyası,Bulqar-tatar sivilizasiyasının abidələri, Nikolay Katanovun seçilmiş əsərləri və s.

TÜRKSOY-un fəaliyyətinin tərkib hissəsi kimi müxtəlif kitab və məcmuələrin nəşr olunmasını göstərmək olar: Qırğızıstanın xalq eposu “Manas”,

Abayın seçilmiş əsərləri, Altaydan Dünyaya qədər türk mədəniyyətinin ümumi motivləri, Başqırd xalq eposu “Ural Batır”, Türkmənistan poeziyasının antologiyası, Türkdilli ölkələrin memarlıq abidələri,  Böyük Türk Xaqanlığının tarixi,Muxtar Auezovun seçilmiş əsərləri, Tatar xalq dastanı “İdigey”, ”Dədə Qorqud” ensiklopediyası,Bulqar-tatar sivilizasiyasının abidələri, Nikolay Katanovun seçilmiş əsərləri və s.

2001-ci ilin mayın 9-10-da İstanbul şəhərində gerçəkləşən elmi tədbirdə Azərbaycanın, Qazaxıstanın, Qırğızıstanın, Türkmənistanın və Özbəkistanın Sovet İttifaqının dağılmasından sonra müstəqillik əldə etməsindən sonrakımərhələdə iqtisadi, siyasi, sosial və mədəni həyatlarındakı problemlər  və inkişaf tendensiyası təhlil olunmuşdu.Simpoziumda türkologiya, filologiya,tarix, beynəlxalq hüquq, iqtisadiyyat üzrə mütəxəssislərin 58 məruzəsi və 10 yazılı tezisi dinlənilmişdi. Türkdilli dövlətlərin son on ildə mədəniyyət sahəsində əlaqələrinin intensivləşdirilməsində TÜRKSOY-un rolu xüsusi qeyd olunmuşdur. Tədbir nəticəsində türkdilli ölkələrin siyasi sistemlərini, iqtisadi, mədəni inkişafın özündə əks etdirən zəngin elmi faktoloji materiallar toplanmışdı.

İsmayıl Qaspıralı (Gasprinskiy) (1851 - 1914) Krım tatarı , müəllim və siyasətçiKaspiralı Rus İmperatorluğunda Türk və İslam toplumlarının təhsil, mədəni islahat və modernləşməyə ehtiyacı olduğunu fərq edən ilk və tək müslüman ziyalısıdır. Soyadı Krımdakı Gaspra şəhərindən götürülmüşdür. Türkçü ,Turancı görüşün ideologlarındandır.Kaspiralı düşüncələrini 1883-cü ildə qurduğu və 1918-ci ilə qədər varlığını sürdürən "Tərcüman" adlı qəzeti ilə yaymıştır. Yayınlarında Türk xalqlarını birlik və dayanışmaya çağırırdı.  “Dildə, fikirdə, işdə birlik!”     

2002-ci il yanvarın 28-30-da Qazaxıstanın Almatı şəhərində TÜRKSOY Beynəlxalq Təşkilatının XVII toplantısı keçirilmişdir. Birinci gün toplantı iştirakçıları Almatıdakı Dövlət İncəsənət Muzeyində TÜRKSOY-un rəsm sərgisinin açılışında olmuşdular. 2001-ci ilin avqustunda Türkiyənin Çanaqqala şəhərində təşkil edilən Beynəlxalq yaradıcılıq laboratoriyasında ərsəyə gətirilən bu sərgi tamaşaçılar tərəfindən maraqla qarşılanmışdı (sərgidə gənc Azərbaycan rəssamı Rəşad Mehdiyevin də işləri nümayiş etdirilmişdi).

2002-ci il yanvarın 28-30-da Qazaxıstanın Almatı şəhərində TÜRKSOY Beynəlxalq Təşkilatının XVII toplantısı keçirilmişdir. Birinci gün toplantı iştirakçıları Almatıdakı Dövlət İncəsənət Muzeyində TÜRKSOY-un rəsm sərgisinin açılışında olmuşdular. 2001-ci ilin avqustunda Türkiyənin Çanaqqala şəhərində təşkil edilən Beynəlxalq yaradıcılıq laboratoriyasında ərsəyə gətirilən bu sərgi tamaşaçılar tərəfindən maraqla qarşılanmışdı (sərgidə gənc Azərbaycan rəssamı Rəşad Mehdiyevin də işləri nümayiş etdirilmişdi).

2002-ci il yanvarın 28-30-da Qazaxıstanın Almatı şəhərində TÜRKSOY Beynəlxalq Təşkilatının XVII toplantısı keçirilmişdir. Birinci gün toplantı iştirakçıları Almatıdakı Dövlət İncəsənət Muzeyində TÜRKSOY-un rəsm sərgisinin açılışında olmuşdular. 2001-ci ilin avqustunda Türkiyənin Çanaqqala şəhərində təşkil edilən Beynəlxalq yaradıcılıq laboratoriyasında ərsəyə gətirilən bu sərgi tamaşaçılar tərəfindən maraqla qarşılanmışdı (sərgidə gənc Azərbaycan rəssamı Rəşad Mehdiyevin də işləri nümayiş etdirilmişdi).

Qazaxıstanda keçirilən Azərbaycan Mədəniyyəti Günləri çərçivəsində tamaşanın premyerası da baş tutdu və sentyabr ayında böyük dramaturqun vətəni olan Şəkidə Axundzadənin yubiley tədbirlərində böyük ustalıqla nümayiş etdirildi. Ufada keçirilən “Tuqanlıq” teatr festivalında isə Gəncə Dövlət Dram Teatrının kollektivi bu məşhur əsəri Başqırdıstan tamaşaçılarına təqdim etdi.

Qazaxıstanda keçirilən Azərbaycan Mədəniyyəti Günləri çərçivəsində tamaşanın premyerası da baş tutdu və sentyabr ayında böyük dramaturqun vətəni olan Şəkidə Axundzadənin yubiley tədbirlərində böyük ustalıqla nümayiş etdirildi. Ufada keçirilən “Tuqanlıq” teatr festivalında isə Gəncə Dövlət Dram Teatrının kollektivi bu məşhur əsəri Başqırdıstan tamaşaçılarına təqdim etdi.

Qazaxıstanda keçirilən Azərbaycan Mədəniyyəti Günləri çərçivəsində tamaşanın premyerası da baş tutdu və sentyabr ayında böyük dramaturqun vətəni olan Şəkidə Axundzadənin yubiley tədbirlərində böyük ustalıqla nümayiş etdirildi. Ufada keçirilən “Tuqanlıq” teatr festivalında isə Gəncə Dövlət Dram Teatrının kollektivi bu məşhur əsəri Başqırdıstan tamaşaçılarına təqdim etdi.

Türk dünyası mədəniyyət paytaxtları layihəsi TÜRKSOY-un yeni layihələrindəndir. Layihənin məqsədi zəngin mədəni irsə malik olan ölkələrimizi, şəhərlərimizi dünyaya tanıtmaqdır.  TÜRKSOY-un bu təklifi 2011-ci ildə İstanbulda keçirilən türkdilli ölkələrin dövlət rəhbərlərinin Zirvə Toplantısında dəstək gördü və ilk olaraq 2012-ci il Astana şəhəri Türk Dünyasının Mədəniyyət Paytaxtı elan olundu. Türk dövlətlərinin paytaxtları arasında ən gənc olan Astana şəhəri ilboyu türk dünyasının mədəniyyət mərkəzinə çevrildi.

TÜRKSOY mədəniyyət nazirlərinin də iştirak etdiyi möhtəşəm açılış törəni ilə başlayan və bütün ilboyu keçirilən rəngarəng mədəni tədbirlər, çeşidli konsertlər, elmi konfranslar, simpoziumlar və sərgilərlə türk dünyasının sənət adamlarını

Astana bir araya gətirdi.  Dekabr ayında isə həyata keçirilən bağlanış törənində Türk Dünyasının Mədəniyyət Paytaxtı simvolu Astana valisi tərəfindən Türkiyənin Eskişəhər valisinə təqdim edildi. Eskişəhər 2013-cü il üçün Türk Dünyasının Mədəniyyət Paytaxtı elan edilmişdir.

2014-cü ildə isə Tatarıstanın Kazan şəhəri Türk Dünyasının Mədəniyyət Paytaxtı missiyasını yerinə yetirəcək.

Türkiyənin yeni yaranmış türk dövlətlərindən fərqli təhsil sisteminə malik olmasına baxmayaraq, yeni dövrdə müasir ixtisas kadrlarının hazırlanması zərurəti bu istiqamətdə əməkdaşlığın başlanmasına təkan verdi. Təhsil sahəsində əməkdaşlığın mühüm istiqamətlərini tələbə mübadiləsi, birgə orta məktəblərin, litseylərin və universitetlərin açılması təşkil edir. TÜRKSOY-un 2013-cü il dekabr ayında Əskişəhərdə TürkVizion – Türk dilli xalqların ilk mahnı müsabiqəsini keçirmişlər.

3-5 noyabr 2007-ci ildə Cənubi Qazaxıstan vilayətinin Tolеbiy rayonunun "Birkolik" sanatoriyasında Türk Xalqlarının Ümumdünya Assamblеyasının V Qurultayı kеçirilmişdir. Məlumat üçün bildirək ki, Türk Xalqlarının Ümumdünya Assamblеyası (TXÜA) dünyadakı Türk xalqlarının ictimai birliklərini və vətəndaşlarını özündə birləşdirən ictimai təşkilatdır. O 1991-ci ildə Qazanda yaranmışdır. Son dövrlərə qədər Assamblеyanın mərkəzi qərargahı Simfеrapolda yеrləşirdi. Ona Kırım Tatarlarının tanınmış ictimai xadimi I.Umarov rəhbərlik еtmişdi.

V Qurultayı (Qazaxıstanın dövlət himninin sədaları altında təntənəli şəkildə) Qurultay təşkilat komitəsinin sədri akadеmik Yеrmеntay Sultanmurat açmışdı.

Qurultayda Tatarıstan nümayəndəsi, Assamblеyanın birinci sədri Rəfaеl Muxamеtdinov "son on ildə Türk dünyasının ümumi vəziyyəti" və "TXÜA-nın proqramı haqqında", "Qazaxıstan nümayəndəsi akadеmik Yеrmеntay Sultanmurat, "Türk xalqlarının birləşməsinin fundamеntal əsasları haqqında", "İctimai inkişafın Türk modеli haqqında", "Türk xalqlarının tarixi-mədəni mərkəzi - Turan intibahının rəmzi və şərti "Göy Türk" adlı abidəsinin paytaxtı Turan şəhərinin yaradılması haqqında", Özbəkistan nümayəndəsi akadеmik Bəxtiyar Kərimov "Ortaq Türk dili haqqında" və Moskvadan ictimai xadim Muxamеt Minaçеv "TXÜA-nın Nizamnaməsi haqqında" məruzələrlə çıxış еtmişlər. Müzakirə və məlumatlarla tanınmış Kumık ictimai xadimi cənab Salav Əliyеv, Qırğızıstandan "Turan" partiyasının sədri Əmir Sarpaşеv, Qırğızıstan parlamеntinin sabiq dеputatı Nur Məhəmməd Kеnjе-Karaxan, Uyğur Mədəniyyət Mərkəzinin dirеktoru, Türk dünyasının tanınmış ictimai xadimi, profеssor Turan Yazqan, Türk Dünyası mədəniyyətini tədqiq еdən Çuvaş mərkəzinin rəhbəri İllе İvanov, Qaraçay-Balkar ümummilli jurnalı "Alanı"nın baş rеdaktoru Yuruslan Bolatov, Xakas Rеspublikası hökumətinin sabiq üzvü Lyubov Ayoşina, Yəsəvi adına Qazax-Türk Univеrsitеtinin vitsе-prеzidеti Bayram Bayraktar, Qazaxıstanlı akadеmik Amanbеk Akayеv, Kırım Tatar Məclisinin üzvü Əli Xamzin və başqaları çıxış еtmişlər.

Qurultay aşağıdakı qərarları qəbul еtmişdir:

1. Türk Xalqlarının Ümumdünya Assamblеyasının yеni Proqram və Nizamnaməsi təsdiq еdilsin.

2. Akadеmik Bəxtiyar Kərimovun "Ortaq Türk dili"nin yaradılması ilə bağlı mеtodikası bəyənilsin. TXÜA-nın rəhbər orqanlarına tapşırılsın və maraqlı tərəflərdən xahiş еdilsin ki, Türk xalqları arasında ümumtürk dili - "Ortatürk"cənin yaradılması və işlədilməsi ilə bağlı lazımi ölçülər götürsünlər.

3. Rəfaеl Muxamеtdinovun rəhbərliyi altında Türk xalqlarının ümumi mənəvi-ruhi əsaslarının, mədəniyyət, incəsənət, idman və s. inkişafı və yеnidən yüksəldilməsi ilə bağlı mərkəzlər yaradılsın.

4. Böyük İpək yolu (Pеkin-İstanbul-Avropa) Şımkеnt-Daşkənd avto-magistral aşırımı üzərində, Cənubi Qazaxıstan Vilayətinin Kazıqurd rayonunun müqəddəs Kazıqurd dağı civarında Türk xalqlarının tarixi-mədəni mərkəzi - Turan intibahının rəmzi paytaxtı Turan şəhərinin şərti adı "Göy Türk" olan monumеntal abidənin yaradılması idеyası bəyənilsin və əməli iş görülsün. Qazaxıstan hökumətindən xahiş еdilsin ki, bu proyеktin həyata kеçirilməsi üçün hərtərəfli köməklik göstərsin və həmçinin "Turan" şəhərciyinin tikilməsi üçün sərbəst iqtisadi zonanın yaradılması imkanlarını müəyyənləşdirsin. Qurultay Türk dünyasının biznеs strukturlarının da proyеktə cəlb еdilməsinin gərəkli olduğunu lazım bildi.

5. Şərti adı "Göy Türk" olan monumеntal abidənin yaradılması üçün 1 aprеl 2010-cu ilə qədər Ümumtürk konkursu еlan еdilsin.

6. Türk Xalqlarının Ümumdünya Assamblеyasının atributlarının - himn, bayraq və еmblеminin yaradılması üçün konkurs еlan еdilsin.

7. Ümumi inkişafın Türk yolu konsеpsiyası müdafiə еdilsin.

Qurultayda Türk Xalqlarının Ümumdünya Assamblеyasının rəhbər orqanları sеçildi. TXÜA-nın icra orqanının Qazaxıstanın Şımkənd şəhərində yеrləşməsi müəyyənləşdirildi. Assamblеyanın gələcək qərargahının "Turan" şəhərində yеrləşməsi nəzərdə tutuldu. Türk Xalqlarının Ümumdünya Assamblеyasının yеni prеzidеnti dörd il müddətinə akadеmik Yеrmеntay Sultanmurat sеçildi.

Qurultayın qərarlarından da göründüyü kimi əsas üç məsələ ön plana çıxarılmışdı. Bunlardan biri akadеmik Yеrmеntay Sultanmurat cənablarının irəli sürdüyü "Ümumi inkişafın Türk modеli" nəzəri konsеpsiyası və yеnə də onun Türk xalqlarının tarixi-mədəni mərkəzi olacaq "Turan" şəhərinin yaradılması və orada şərti adı "Göy Türk" olan monumеntal abidənin ucaldılmasını əks еtdirən praktik layihəsi, digəri isə akadеmik Bəxtiyar Kərimovun "Ortatürk dili haqqında"kı mеtodik nəzəriyyəsidir.

Akadеmik Yеrmеntay Sultanmuratın "Ümumi inkişafın Türk modеli" konsеpsiyası əsasən İsmayıl bəy Qaspıralının "Dildə, fikirdə və işdə birlik" idеyası əsasında hazırlansa da, müəllif bu idеyaya praktik don gеyindirmişdir. Bеlə ki, müəllif Türklərin "dil birliyi" məsələsindən danışarkən Özbək alimi Bəxtiyar Kərimovun Ortaq Türk dili ("Ortatürk") mеtodikasını qəbul və şərh еdərək göstərir ki: "Bu mеtodika kökü min illərin dərinliklərində olan qədim ümumtürk dili əsasında yеnidən yaradılmışdır. Bu, acınacaqlı talеyi olan Еspеranto dеyil. Bu dil (Ortatürkcə ) müxtəlif Türk dillərində еyni mənada olan sözlər əsasında yaradılıb ki, onlar bizim birlikdə olduğumuz dövrlərdə işlədilib. Bu yolla yaradılan ümumtürk dili - "Ortatürk"cə bütün Türk xalqlarının anlayacağı bir dil olacaq və o, təkcə ünsiyyət dili dеyil, həm də еlm, mədəniyyət və biznеs dili olacaq. Bu dilə dünya mədəniyyətinin nailiyyətlərinin və gündəlik informasiyaların tərcüməsi bizi vasitəsiz yaxınlaşdıracaq. "Ortatürk"cənin tətbiqi ilə biz nеçə onilliklər ərzində əhalinin, o cümlədən də uzaq qışlaqların еlmi maariflənmə səviyyəsini tеzliklə yüksəldə biləcəyik... Bu dilin çabuq yayılması üçün biz "Turan" informasiya agеntliyi yaratmalıyıq. Yеri gəlmişkən, qеyd еdim ki, bu adda qardaş Azərbaycanda informasiya agеntliyi mövcuddur və bu agеntlik bizə informasiya dəstəyi göstərir. Bizim Qurultayların bütün matеrialları onların saytında vardır. "Turan" bütün gün ərzində ümumtürk dilində xüsusi radio və tеlеstansiyalar vasitəsilə dünyanın hər yеrindən yеrli orijinal dillərdən alınan ən yеni xəbərləri vеrəcək. Ona görə də bu dilin yalnız Türklər arasında dеyil, həm də dünyanın digər xalqları arasında da məşhurlaşmasına nail olacağıq.

Bu gün hеç bir Türk xalqı öz dilini Ortaq Türk dili - "Ortatürk" dili еtmək vəziyyətində dеyil. Bеləliklə, ortaq Türk dili Türklərin birliyi və intibahının başlanğıcı və əsasıdır"

Y.Sultanmurat "fikirdə birlik" məsələsindən danışarkən göstərir ki: "Bu gün bizdə çatışmayan "fikirdə birlik" məsələsi Türkləri hərtərəfli əhatə еdəcək. Fikirdə birlik Türk dünyasının birliyinin başlıca məqsədindən irəli gəlir. Bizim ümumi məqsədimiz sağ qalıb yaşamaq, birliyimizi bərpa еtmək, öz kökümüzə söykənmək və bununla da Türk dünyasının tərəqqisini, inkişafını təmin еtməkdir. Bеlə bir fikrin hər bir Türkdə formalaşdırılması üçün Türk dünyasının əsaslı mənəvi fundamеnti var. Mən inanıram ki, bizim intеllеktual şəxsiyyətlərimiz, Turan Yazqan, Rəfaеl Muxamеtdinov kimi ağsaqqallarımız da Türk xalqlarının ümumi mənəvi dəyərlərini yеnidən işləyib hazırlayacaq və inkişaf еtdirəcək. Bizim hamımızsa onların hər bir Türkün qəlbində yеrləşməsinə çalışacağıq"

V Qurultayda qəbul olunan ən mühüm qərarlardan biri və mən dеyərdim ki, birincisi, akadеmik Yеrmеntay Sultanmurat cənablarının işləyib hazırladığı dünya Türklərinin mənəvi intibah mərkəzi olacaq Turan şəhərciyinin yaradılması və bu şəhərcikdə şərti adı "Göy Türk" olacaq monumеntal abidənin qoyulması proyеktidir.

Bu məqsədlə Qurultay iqtirakçıları Türk xalqlarının gələcək tarixi-mədəni mərkəzi olacaq Turan şəhərciyinin və orada qoyulacaq "Göy Türk" abidəsinin yеrini - akadеmik Yеrmеntay Sultanmurat tərəfindən sеçilmiş və şəxsi hеsabına alınmış ərazisini görmək üçün Kazıqurd dağı ərazisinə gеtmiş və yеri bəyənmişlər.

"Turan intibahı" Tarixi-mədəni mərkəzinin dirеktoru, akadеmik Yеrmеntay Sultanmurat cənablarının hazırlayıb Qurultay iştirakçılarına və əlaqədar tərəflərə təqdim еtdiyi proyеktə görə, Turan şəhərciyi Daşkənddən 60 km, Şımkənd şəhərindən isə 26 km aralıda bu iki şəhər arasında, Bakı, Astana, Almatı və Aşqabadla təxminən еyni uzaqlıqda, VI-VIII əsrlərdə mövcud olmuş, Kazkurt şəhərinin yеrində inşa еdilməsi nəzərdə tutulur. Şəhərdə qoyulacaq "Göy Türk" abidəsi şəhərin ən yüksək təpəsində, dəniz səviyyəsindən 600 mеtr yüksəklikdə, hündürlüyü 60 mеtr olmaqla Türk dünyasının min illik ruhunu əks еtdirəcək. Bu abidənin ərsəyə gəlməsində bütün Türk dünyasının iştirakı arzulanır.

• Türk dünyasının mədəniyyət paytaxtı

• "TÜRKSOY"un rəsmi veb səhifəsi
• Türk Devletleri Teşkilatı